Υπαρχει παντως μια αλλη πλευρα της ψυχαναλυσης, περα απο τις "ανακαλυψεις" της, τις θεωριες και τις διαφορες σχολες της, και αυτη ειναι η πρακτικη εφαρμογη της, και ακριβως εδω υπαρχει βαθια συγγενεια αναμεσα στον Freud και τον Wittgenstein.

Ο βασικος κανονας της ψυχαναλυσης ειναι ο ελευθερος συνειρμος. Αυτος επιτρεπει να ειπωθει ο,τι περναει απο το νου, χωρις να επιλεγεται η να παραλειπεται κατι και αποφευγοντας οποιαδηποτε κριτικη σταση, η αμεση επιβολη αντιμετωπισης του προβληματος. Ο αναλυτης, με τη σειρα του, πρεπει να υιοθετησει μια συμπληρωματικη σταση, αυτην της "ελευθερα μετεωρης προσοχης", πραγμα που σημαινει παραδοση της προσοχης του στην εκαστοτε στιγμη. Ο βασικος κανονας εφαρμοζεται λιγο πολυ και προς τις δυο κατευθυνσεις.

Στην περιπτωση του ελευθερου συνειρμου επιτρεπουμε να ειπωθει οτιδηποτε ερχεται στο νου. Αυτο το "οτιδηποτε" δεν πρεπει να εκληφθει ως αναφερομενο στη γνωση. Ο αναλυτης δεν ελεγχει αν αυτο ειναι αληθες η ψευδες. Ο ελευθερος συνειρμος διανοιγει μαλλον ενα πεδιο επιλογων νοηματος και οχι αληθειας η ψεματος. Ουτε εχει να κανει με την αφατη φυση του ατομου, αλλα αυτο ειναι ετσι οπως ειναι, μοναδικο, χωρις καποια ιδιοτητα που θα το κατετασσε σε μια ταξη η σε ενα συστημα. Ο αναλυτης δεν ενδιαφερεται για τις ιδιοτητες του.

Ο ελευθερος συνειρμος συγγενευει με τα ονειρα, στο βαθμο που τα ονειρα κοινωνουνται μεσω αφηγησεων στις οποιες δεν ισχυουν οι φυσιολογικες εκτιμησεις αποφαντικης αληθειας και ψευδους. Δεν μπορουμε να δειξουμε κατ’ ευθειαν το περιεχομενο ενος ονειρου. Ο,τι αναφερεται γινεται συνηθως δεκτο, επειδη ακριβως δεν μπορει να υπαρξει ενας ανεξαρτητος ελεγχος. Εν γενει δεν εχει νοημα να πει κανεις πως ο ταδε ανθρωπος δεν ονειρευτηκε αυτο που περιεγραψε, αν και ο ελευθερος συνειρμος μπορει να μεταβαλει το ονειρο. Καθως φαινεται, τα ονειρα στερουνται συχνα νοηματος και ετσι μας οδηγουν να αναρωτηθουμε σχετικα με τους τροπους με τους οποιους η γλωσσα αναπαριστα και νοηματοδοτει - δυο κεντρικες ερωτησεις τοσο για τον Freud οσο και για τον Wittgenstein. Ωστοσο οι δυο τους διεφεραν στον τροπο που αντιλαμβανονταν τα παραπανω.

Ο Freud θελησε να κατασκευασει μια επιστημη του νου αντιστοιχη με τη φυσικη. Πιστευε πως καθε νοητικη δραστηριοτητα ειναι καθορισμενη και πως ο ελευθερος συνειρμος οδηγει σε μια απωθημενη επιθυμια που εδραζεται στο ασυνειδητο και κανει τους συνειρμους να ατροφουν· ετσι ειχε τη δυνατοτητα να συναγαγει την αιτια που μπλοκαρει τους συνειρμους. Η εργασια της πρακτικης της αναλυσης ειναι να παρατηρει αυτην τη διαδικασια και να ερμηνευει την επιθυμια που μπλοκαρει τους συνειρμους. Υπεθεσε πως η επιθυμια αυτη βρισκεται σε ενα επιπεδο βαθυτερο και πιο αληθινο –μεσα στο ασυνειδητο– απο τους τρεχοντες συνειρμους. Ο ελευθερος συνειρμος υπηρξε το μεσο για να ανακαλυψουμε αιτιες στο ασυνειδητο.

Να κατεβαινεις παντα απο τις αγονες κορυφες της ευφυΐας στις ευφορες κοιλαδες της τρελας.

Ο Wittgenstein, απο την αλλη, θελησε να λυσει ασαφειες και οχι να δημιουργησει καινουριες θεωριες και να βρει αιτιες. Μοιαζουμε με μυγες που εχουν παγιδευτει στο μυγογιαλι και βουιζουν χωρις νοημα. Πρεπει να στρεψουμε την προσοχη μας στον τροπο με τον οποιο μπηκαμε εκει μεσα. Ο καταναγκασμος να θεωρητικοποιουμε μας παγιδευει μες στο μυγογιαλι. Πρεπει να ξαναβρουμε τους οριζοντες της κατανοησης και του συναισθηματος που λανθανουν στη χρηση που κανουμε της γλωσσας και που ξεχνιουνται οταν βρισκομαστε σε συγχυση και αναπτυσσουμε συμπτωματα. Οι συγχυσεις εξαφανιζονται και το μυγογιαλι χανεται ακριβως τη στιγμη που προσανατολιζομαστε στον σχετικο οριζοντα και αρχιζουμε να μιλαμε με νοημα.

Αυτο που ειναι σημαντικο εδω ειναι το νοημα και το μη νοημα και οχι εαν αληθευει μια θεωρια. Οταν μιλαμε χωρις νοημα, αποτυγχανουμε να δωσουμε νοημα στις εκφρασεις που χρησιμοποιουμε, πιστευουμε ομως, συχνα καταναγκαστικα, οτι υπαρχει νοημα σε αυτο που λεμε. Αυτη η ελλειψη νοηματος διαφερει πολυ απο εκεινη που συνανταμε, παραδειγματος χαρη, στον Lewis Carroll, τον Edward Lear η τον James Joyce του Finnegans Wake, συγγραφεις που εξερευνουν τα παραδοξα του παραλογου, τα ορια του νοηματος. Ο Wittgenstein κανει συχνα το ιδιο – παραδειγματος χαρη: "Εαν μιλουσε το λιονταρι, δεν θα το καταλαβαιναμε".

Οπως στη ζωη περιβαλλομαστε απο θανατο, ετσι και στην υγεια της κατανοησης μας περιβαλλομαστε απο τρελα.

Η ελλειψη νοηματος που χρηζει θεραπειας ειναι κατι κενο, ενα κλισε – πεφτουμε σε κοινοτοπιες αφρονα. Σκοπος του Wittgenstein ηταν να εκπαιδευσει το αυτι μας να αντιλαμβανεται την ελλειψη νοηματος, να ακουει το παιχνιδι του ηχου και του νοηματος, και ετσι να αναζωογονησει τη γλωσσα καταδεικνυοντας το πως ειναι ριζωμενη στις πρακτικες των ανθρωπων – με ποιον τροπο δηλαδη παρομοιωσεις και μεταφορες ενσωματωμενες στη γλωσσα μπορουν ευκολα να μας εξαπατησουν.

Δημιουργουμε προβληματα επειδη αγνοουμε τον τροπο με τον οποιο η σκεψη και ο χειρισμος της γλωσσας μας δημιουργουν προβληματα. Επιδιωκουμε να φτασουμε σε μια επιθυμητη κατασταση με αμεσο τροπο, και αυτο μετατρεπεται σε προβλημα. Αντι να αντιληφθουμε πως οι συγκρουσεις και οι αντιφασεις που απορρεουν απο συγχυσεις στο χειρισμο της γλωσσας δημιουργουν προβληματα και απογνωση, προσπαθουμε να τις ενταξουμε με τη βια σε ενα συγκεκριμενο σχημα προκειμενου να επιτυχουμε καποιο επιθυμητο αποτελεσμα, να συλλαβουμε μια εμπειρια και να αποφυγουμε μια αλλη.

Ειναι απαραιτητο να ανακαλυψουμε οχι μονο τι πρεπει να ειπωθει μπροστα σε μια δυσκολια αλλα και πως πρεπει να μιλησουμε γι’ αυτην – γι’ αυτο οι φιλοσοφικες παρατηρησεις του Wittgenstein μοιαζουν με τον ελευθερο συνειρμο. Ο τροπος με τον οποιο λεγεται κατι καθοριζει αυτο που λεγεται – δειχνει τη σκεψη. Ο ελευθερος συνειρμος μας ενθαρρυνει να επικεντρωθουμε στη δραστηριοτητα της ομιλιας, στον τροπο με τον οποιο χρησιμοποιουμε τις λεξεις και στην αισθηση μας για αυτες. Ο τονος και η μιμικη των λεξεων μας αποκαλυπτουν περισσοτερα απο οσα οι λεξεις λενε.

Αφησε τη χρηση των λεξεων να σου διδαξει τη σημασια τους.

Στον ελευθερο συνειρμο παιζεται ενα γλωσσικο παιχνιδι που δειχνει τη γλωσσα σε χρηση, αλλα σε μια χρηση χωρις συγκεκριμενο στοχο. Το μετρο της επιτυχιας του ειναι οτι ολοι οι παικτες προχωρανε στο δικο τους δρομο.

Η δυσκολια του εγκειται στο οτι δεν επιτρεπουμε ευκολα τον ελευθερο συνειρμο να συμβει, γιατι συνηθως οταν αντιμετωπιζουμε ενα προβλημα νιωθουμε αναγκασμενοι να φτασουμε στο στοχο μας με τον πιο συντομο τροπο, ο οποιος φανταζομαστε οτι ειναι η ευθεια γραμμη, και ετσι καταπιεζουμε τον ελευθερο συνειρμο.

Πες μου πως αναζητας και θα σου πω τι αναζητας.

Η μεταφορα της αναζητησης ειναι μια απο τις παλαιοτερες εκφρασεις που χρησιμοποιουμε για να μιλησουμε για την επιλυση προβληματων. Αναζηταμε μεσα στο "χωρο" του προβληματος και η κατανοηση ειναι η ανταμοιβη για την επιμονη μας. Η μεταφορα της αναζητησης διαθετει πολλα απο τα χαρακτηριστικα της αναζητησης σε φυσικο χωρο, ετσι απεικονιζεται σαν να συμβαινει σε εναν εννοιακο η νοητικο χωρο – αναζητουμε παντα μεσα στο μυαλο μας! Γινονται εικασιες σχετικα με το τι συμβαινει σε αυτον τον απομονωμενο χωρο του μυαλου. Ο ελευθερος συνειρμος μας απελευθερωνει απο τη μεταφορα της αναζητησης. Στη διαρκεια του ελευθερου συνειρμου μπορει να θυμηθουμε, να φανταστουμε, να προσεξουμε, να αναλογιστουμε, να αναζητησουμε, να επαναλαβουμε ανοητες σκεψεις και κινησεις, και πολλα αλλα. Ειναι ενας αγωνας που διεξαγεται στη γλωσσα και οχι μεταξυ διεργασιων μεσα στο μυαλο μας.

Δεν υπαρχει συγκεκριμενη μεθοδος στον ελευθερο συνειρμο. Ειναι ενας τροπος να δινουμε ελευθερια και προσοχη στον τροπο με τον οποιο το μυαλο μας κατασκευαζει νοημα και κανει συνειρμους, ενωνοντας τους και χωριζοντας τους με ποικιλους τροπους. Βοηθαει στην αποκαθηλωση της παγιωμενης ταυτοτητας μας η οποια συγκροτει αυτο που νομιζουμε πως ειμαστε. Ειναι μια παλη με τον εαυτο και τον αναλυτη, στην οποια δεν υπαρχει εξωτερικος μαρτυρας, μηνυτης και δικαστης. Οπως στην ψυχαναλυση, ειναι μια θεραπεια δια της ομιλιας, αλλα σε αντιθεση με την ψυχαναλυση, δεν υπαρχει εξωτερικη αυθεντια η ιδεωδες στο οποιο οφειλει να αντιστοιχει. Ολο το βαρος πεφτει στη χρηση των λεξεων, διοτι αυτη δειχνει την προσεγγιση μας στο προβλημα, και αυτη η δειξη μας επιτρεπει να δουμε δυσμορφιες που στρεβλωνουν τη σκεψη.

Φιλοσοφωντας δεν δινουμε απαραιτητα τελος σε μια ασθενεια της σκεψης. Πρεπει να κανει τον κυκλο της και η βραδεια αναρρωση ειναι πολυ σημαντικη.

Στο "μακρυ και ψυχωμενο ταξιδι" του γυρω απο τα θεματα που τον απασχολουσαν, ο Wittgenstein εκανε παρατηρησεις τετοιες που να διασαφηνισουν ορισμενα φαινομενα και ετσι να μας βοηθησουν να τα δουμε κατω απο ενα αλλο φως. Σ’ αυτες περιλαμβανονται υπομνησεις, περιγραφες, αστεια, μεταφορες και ειρωνικα σχολια. Διασαφηνισε συγχυσεις αποφευγοντας τις εξηγησεις, αλλα μας εδειξε αναλογιες και δυσαναλογιες που αποκαλυπταν τον τροπο με τον οποιο εχουμε δημιουργησει ενοτητες και ψευτικα ειδωλα. Επιδιωξε τη σαφηνεια της κατανοησης μεσω της γλωσσας.

Οι ψυχαναλυτες στην πραξη συχνα κανουν το ιδιο, στη θεωρια ομως και οταν δεν βρισκονται σε επαφη με τους ασθενεις τους, προτιμουν φορμουλες, αιτιακους νομους και μηχανισμους. Μιλωντας για τον Freud, ο Wittgenstein εγραψε

Ειναι γεματος εξαιρετικες παρομοιωσεις, παραδειγματος χαρη τη συγκριση ενος ονειρου με εναν γριφο.

Σημαντικο ρολο στη θεραπεια του Wittgenstein παιζει η οικεια εμπειρια που βιωνουμε οταν παρατηρουμε μια οψη.

Κοιταζω ενα προσωπο και ξαφνικα προσεχω την ομοιοτητα του με ενα αλλο. Βλεπω πως δεν εχει αλλαξει – και ομως το βλεπω πια με διαφορετικο τροπο. Ονομαζω αυτην την εμπειρια "παρατηρηση μιας οψης".

Αυτο φαινεται παραδοξο, διοτι, ενω βλεπουμε το προσωπο με εναν καινουριο και διαφορετικο τροπο, ως ομοιο με καποιο αλλο, την ιδια στιγμη ξερουμε πως το προσωπο δεν εχει αλλαξει. Οταν βλεπουμε μια καινουργια οψη, η αντιδραση μας ειναι αυθορμητη. Δεν καθοριζεται ουτε απο τη θεληση ουτε απο τη συμπερασματικη σκεψη. Σε ξαφνιαζει.

Οι ψυχαναλυτες επιδιωκουν συχνα να προσεξουν οι αναλυομενοι τους τις οψεις, παρ’ ολο που αυτο το ονομαζουν ερμηνεια. Ετσι, οι περισσοτερες μεταβιβαστικες ερμηνειες ειναι παρατηρηση οψεων. Εαν ενας αναλυομενος περιγραψει μια συμπεριφορα που συμβαινει εκτος συνεδριας, ο αναλυτης πρεπει να του επισημανει τις οψεις αυτης της συμπεριφορας εντος της συνεδριας. Παραδειγματος χαρη, μια σαδομαζοχιστικη συμπεριφορα εκτος συνεδριας μπορει να εντοπιστει να συμβαινει "κρυφα" και εντος συνεδριας.

Η πρωταρχικη σκηνη σαγηνης στην ψυχαναλυση αποτελει παραδειγμα για το πως μπορει να αρχισει η συγχυση. Εαν ενα μικρο παιδι γινει μαρτυρας μιας σεξουαλικης πραξης η εκτεθει σε χειρονομιες ενηλικων που εμπεριεχουν σεξουαλικες συνδηλωσεις τις οποιες δεν μπορει να διακρινει στο βαθμο που αποτελουν κατι περισσοτερο απο εκφραση αγαπης, τοτε μπορει να δημιουργηθει ενα χασμα το οποιο το παιδι δεν ειναι σε θεση να αφομοιωσει. Το παιδι εγκλωβιζεται οντας ανικανο σε μια μη φυσιολογικη σεξουαλικη κατασταση, με αποτελεσμα μια τραυματικη εμπειρια γυρω απο την οποια περιστρεφονται σκεψεις και συναισθηματα. Το παιδι δεν μπορει να αντιληφθει το νοημα της και δεν μπορει να τη θυμηθει, επειδη η μνημη εχει απωθηθει –η ακομη καλυτερα εχει "κρυπτογραφηθει"– και ετσι η γραμματικη μεσα απο την οποια θα μπορουσε να εκφρασει η να θυμηθει αυτη την εμπειρια εχει διαστρεβλωθει.

Το αποτελεσμα μιας λανθασμενης αναλογιας που εντασσεται στη γλωσσα: σημαινει διαρκη μαχη και δυσφορια (σαν να ηταν ενα διαρκες ερεθισμα). Οπως ενα πραγμα που απο καποια αποσταση φαινεται να ειναι ενας ανθρωπος, επειδη δεν το προσλαμβανουμε καθαρα, αλλα οταν πλησιασουμε βλεπουμε οτι ειναι ενας κομμενος κορμος δεντρου. Τη στιγμη που απομακρυνομαστε λιγο και χανουμε την εποπτεια των εξηγησεων, μια μορφη παρουσιαζεται μπροστα μας· αν στη συνεχεια κοιταξουμε απο πιο κοντα, βλεπουμε μια αλλη μορφη· τωρα απομακρυνομαστε και παλι κλπ. κλπ.

Αυτες οι συγκρουσεις διαλυονται αν παρατηρησουμε αυτο που λεγεται και γινεται. Ετσι καταλυεται η επιρροη των λανθασμενων αναλογιων αποκαλυπτοντας τους ορους του νοηματος. Τεινουμε να βλεπουμε ομοιοτητες εκει που θα επρεπε να βλεπουμε διαφορες και ετσι καταληγουμε να λεμε ανοησιες. Η αναλυτικη κατασταση ειναι ενα "γηπεδο" οπου οι συγχυσεις στη γλωσσα και στη σκεψη μπορουν να γινουν κατανοητες και να ειπωθουν με το ονομα τους.

Μια εικονα μας αιχμαλωτιζει. Και δεν μπορουμε να βγουμε απο αυτην, επειδη εδραζεται στη γλωσσα μας και η γλωσσα μοιαζει να την επαναλαμβανει σ’ εμας αδυσωπητα.

Παρατηρωντας τον ελευθερο συνειρμο και τον τροπο με τον οποιο αποκαλυπτει τη χρηση της γλωσσας, δεν καταληγουμε σε συμπερασματα. Σε αντιθεση με τον τροπο με τον οποιο χρησιμοποιειται στην ψυχαναλυση, δεν μας οδηγει σε δηλωσεις οτι το μυαλο "πρεπει να ειναι ετσι η αλλιως". Δεν προκειται για μια εξερευνηση του μυαλου με τον τροπο που μπορει κανεις να εξερευνησει το φεγγαρι, οπου μπορουμε να περιγραψουμε τα ευρηματα μας. Μολονοτι ο ελευθερος συνειρμος προκυπτει συχνα κατα την πληροφοριακη χρηση της γλωσσας, δεν χρησιμοποιειται στο γλωσσικο παιχνιδι της παροχης πληροφοριας. Ο Freud ισχυριζεται οτι ανακαλυψε σεξουαλικα κινητρα πισω απο τις περισσοτερες πραξεις των ασθενων του. Ο Wittgenstein δεν μπορουσε να αρνηθει οτι οι ασθενεις παρηγαγαν σεξουαλικες εικονες και σκεψεις οταν ειχαν ελευθερο συνειρμο ενωπιον του Freud και των μελων της σχολης του. Επισημανε ομως οτι υπαρχει μια γοητεια στο να παρουσιαζουμε τη σεξουαλικοτητα ως ερμηνεια για πολλες συμπεριφορες, χωρις ομως αυτο να σημαινει πως εχει ισχυ καθολικης και θεμελιωδους αιτιας.

Υπαρχει στην ψυχαναλυση μια ταση να καθιστα το νοημα φετιχ. Ετσι, στην ερμηνεια των ονειρων, ολο το υλικο ενος ονειρου μπορει να επαναδιατυπωθει με ορους νοηματος. Ο Wittgenstein, απο την αλλη, αφηνει ανοιχτη τη δυνατοτητα φαινομενων που υποδεικνυουν απλως νοημα χωρις να σημαινουν κατι συγκεκριμενο. Ετσι ενα ονειρο μπορει να δειχνει χωρις να λεει· μπορει να γινει αντικειμενο παρατηρησης και οχι ερμηνειας.

Στον ελευθερο συνειρμο, η δραση και οι διασαφηνισεις οδηγουν την ιδια τη δραση. Ο ελευθερος συνειρμος και το γραψιμο δεν ειναι απλως τροποι μεταδοσης αυτου που βρισκεται στο μυαλο, τροποι τους οποιους οφειλει να εξηγησει ο αναλυτης. Αλλα οι ιδιες οι δρασεις αποκαλυπτουν.

Πραγματι σκεφτομαι με την πενα μου, γιατι το μυαλο μου συχνα δεν ξερει τιποτα απ’ αυτα που γραφει το χερι μου.

Το εργο του Wittgenstein βριθει απο μικρα σκιτσα και προχειρα σχεδιαγραμματα, διοτι αυτα μπορουν να δειξουν καλυτερα αυτο που θελει να πει απο τις λεξεις. Υποστηριζει οτι η γλωσσα εχει μια εικονογραφικη ποιοτητα. Δημιουργει εικονες, αλλα ταυτοχρονως μεταμορφωνεται σε κατι που μοιαζει με μουσικη. Ζωγραφικη, σκιτσο και μουσικες τεχνες μπορει να αποτελεσουν τροπους παρουσιασης του προβληματος χωρις να εχουν αναγκη απο εξωτερικες ερμηνειες. Η ψυχαναλυση σπανια χρησιμοποιει αυτα τα μεσα στη θεραπεια, διοτι συμφωνα με τη θεωρια της μονο οι λεκτικες ερμηνειες μεταλλασσονται. Ωστοσο, το "Squiggle Game" του Βιννικοτ, στο οποιο ο ιδιος και ενα παιδι κανουν εναλλαξ σε ενα φυλλο χαρτι σκαριφηματα που ανακαλουσαν συγκεκριμενες σημασιες, ειναι ενα παραδειγμα του ποσο αποκαλυπτικες μπορει να ειναι τετοιες δραστηριοτητες.

αναφορες