Decreation

ΚΑΘΕ ΕΞΟΔΟΣ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΕΙΣΟΔΟΣ (Ενα εγκωμιο του υπνου)

Καθε εξοδος ειναι μια εισοδος 

Θελω να κανω ενα εγκωμιο του υπνου. Οχι απο πρακτικης πλευρας - παραδεχομαι οτι ποτε δεν ειχα αυτο που λενε "καλο υπνο" και ισως αργοτερα επιστρεψουμε σ' αυτην την περιεργη εννοια - ομως ως αναγνωστης. Εχει τοσο πολυ υπνο να διαβασεις, εχει τοσους πολλους τροπους να τον διαβασεις. Στην οπτικη του Αριστοτελη ο υπνος απαιτει ενα "δαιμονικο, ομως οχι θεϊκο" ειδος αναγνωσης. Ο Kant αναφερεται στο περιεχομενο του υπνου ως "ακουσια ποιηση σε μια υγιη κατασταση,". Ο Keats εγραψε ενα "Σοννετο στον υπνο" επικαλουμενος τις δυναμεις του εναντια στην αναλυτικη της ημερας:

Ω, συ που απαλα ευωδιαζεις το ησυχο μεσονυκτιο!

…

Λοιπον σωσε με, αλλιως η μερα που περασε θα λαμψει

Πανω στο μαξιλαρι μου, θρεφοντας πολλες συμφορες·

Σωσε με απο την περιεργεια της συνειδησης, που ακομα οριζει

Την δυναμη της απ' το σκοταδι, τρυπωνοντας σαν τυφλοποντικας·

Γυρνα το κλειδι επιδεξια στις λαδωμενες κλειδαροτρυπες,

Και σφραγισε την γαληνια κασελα της ψυχης μου.

Η προθεση μου σ' αυτο το δοκιμιο ειναι να τρυπωσω σαν τυφλοποντικας σε διαφορους τροπους αναγνωσης του υπνου, διαφορα ειδη αναγνωστων του υπνου, τοσο αυτων που κανουν εναν ασφαλη, υγιη, δαιμονικο, καλο υπνο οσο και αυτων που οχι. Ο Keats αποδιδει τον υπνο σε μια ευωδιαζουσα ενεργεια. Αυτο σημαινει δυο πραγματα: οτι ο υπνος οντως πραϋνει τις νυχτες μας· αυτος ο υπνος μπορει να ξεγελα την δυσωδια του θανατου που ειναι εγγενης μεσα μας. Και οι δυο ενεργειες ειναι σωτηριες για τον Keats. Και οι δυο αξιζουν (πιστευω) να εγκωμιαστουν.

Η παλιοτερη μνημη μου ειναι αυτη ενος ονειρου. Ηταν στο σπιτι που ζουσαμε οταν ημουν τριων, η τεσσαρων. Ονειρευτηκα οτι κοιμομουν στο σπιτι σ' ενα πανω δωματιο. Οτι ξυπνησα και κατεβηκα και στεκομουν στο σαλονι. Τα φωτα ηταν αναμμενα στο σαλονι, αν και ηταν ησυχο και αδειο. Ο συνηθισμενος σκουροπρασινος καναπες κι οι καρεκλες στεκοταν εμπρος απο τους συνηθισμενους ωχροπρασινους τοιχους. Ηταν το ιδιο παλιο σαλονι οπως παντα, το γνωριζα καλα, τιποτα δεν ηταν εκτος τοπου. Και παλι ηταν ολοτελα, σιγουρα διαφορετικο. Μ' ολη την συνηθισμενη του εμφανιση το σαλονι ηταν σαν αλλαγμενο, σαν να ειχε τρελαθει.

Αργοτερα, οταν μαθαινα να λογαριαζομαι με τον πατερα μου, που ειχε προσβληθει και τελικα πεθανε απο ανοια, αυτο το ονειρο επανηλθε σ' εμενα, πιστευω επειδη φαινοταν να προαναγγελλει την κατασταση του να κοιτας ενα πολυ γνωριμο προσωπο, η εμφανιση του οποιου ειναι ακριβως οπως πρεπει να ειναι, εκτος του οτι ειναι επισης, καπως, βαθια και πυρωμενα, ξενο.

Το ονειρο του πρασινου σαλονιου ηταν η πρωτη μου εμπειρια ενος τετοιου ξενισματος και σημερα το βρισκω το ιδιο αποκοσμο οπως οταν ημουν τριων. Ομως δεν ειχα καμια διαθεσιμη εννοια της τρελας, η της ανοιας οταν ημουν τριων. Οσο μπορω να το ανακαλεσω, εξηγησα το ονειρο στον εαυτο μου λεγοντας οτι επιασα το σαλονι στον υπνο. Ειχα μπει σ' αυτο απο την πλευρα του υπνου. Και μου πηρε χρονια να αναγνωρισω, η ακομα να διατυπωσω ενα ερωτημα σχετικα, γιατι βρηκα αυτην την εισοδο στο ξενισμα τοσο εξαιρετικα παρηγορητικη. Γιατι παρα το στοιχειωμα, το ανεξηγητο και αργοτερα την τραγικη αναφορα του πρασινου σαλονιου, ηταν και παραμενει για μενα μια παρηγορια να το σκεφτομαι να βρισκεται εκει, βυθισμενο στην πρασινοτητα του, ανασαινοντας την δικη του ταξη, αναπαντητο στον καθενα, εμφανως διαπερατο παντου, και παλι τοσο τελεια μεταμφιεσμενο σ' ολη την προπαγανδα της ιδιας του της ξυπνιας ζωης ωστε να γινει κυριολεκτικα κατι ινκογνιτο στην καρδια του κοιμισμενου σπιτιου μας.

Ειναι σ' αυτους τους ορους που επιθυμω να εγκωμιασω τον υπνο, σαν κλεφτη ματια σε κατι ινκογνιτο. Και οι δυο λεξεις ειναι σημαντικες. Ινκογνιτο σημαινει "αγνωριστο, κρυμμενο, αγνωστο." Κατι σημαινει οχι κανενα. Αυτο που ειναι ινκογνιτο, κρυβεται απο εμας, γιατι εχει κατι το αξιο να κρυφτει, η ετσι κρινουμε. Ως παραδειγμα αυτης της κρισης θα παραθεσω για σας δυο στροφες απο το ποιημα της Elizabeth Bishop "Ο ανθρωπος-σκωρος". Ο ανθρωπος-σκωρος, λεει, ειναι ενα πλασμα που τον περισσοτερο χρονο ζει κατω απο τη γη ομως περιστασιακα κανει επισκεψεις στην επιφανεια, οπου αποπειραται ν' αναρριχηθει στις προσοψεις των κτιριων και να φτασει το φεγγαρι, γιατι καταλαβαινει το φεγγαρι σαν τρυπα στην κορυφη του ουρανου, απο την οποια θα μπορουσε να δραπετευσει. Καθε φορα, αποτυγχανοντας να το καταφερει να φτασει στο φεγγαρι, πεφτει πισω και γυριζει στους χλωμους διαδρομους της υπογειας υπαρξης του. Εδω η τριτη στροφη του ποιηματος:

Ανεβαινοντας τις προσοψεις,

η σκια του να σερνεται απο πισω σαν το πανι του φωτογραφου,

σκαρφαλωνει με φοβο, σκεφτεται πως αυτην τη φορα θα τα καταφερει 

να σπρωξει το μικρο του κεφαλι μεσ' απο κεινο το στρογγυλο καθαρο ανοιγμα

και να χωθει απ' αναμεσα, σαν μες απο σηραγγα, σε μαυρους ρολους προς το φως.

(Ο ανθρωπος που στεκει απο κατω του δεν εχει τετοιες ψευδαισθησεις).

Ομως αυτο που ο ανθρωπος-σκωρος φοβαται περισσοτερο πως πρεπει να κανει, αν και

αποτυγχανει, βεβαια, και πεφτει πισω τρομαγμενος μα τελικα σωος.

Ο ανθρωπος-σκωρος δεν κοιμαται, ουτε ειναι ενα ονειρο, ομως μπορει να εκπροσωπει τον ιδιο τον υπνο - μια ενεργεια του υπνου, ανεβαινοντας ερπειν τις προσοψεις του κοσμου νυχτα στην παραξενη αναζητηση του. Εντος του φωλιαζει ενα μυστικο περιεχομενο, πολυτιμο περιεχομενο, που ειναι δυσκολο να εξαχθει, ακομα κι αν το αδραξεις. Εδω ειναι η πρωτη στροφη του ποιηματος:

Αν τον αδραξεις,

κρατα εναν φακο πανω στο ματι του. Ειναι ολο σκοτεινη κορη,

μια ολοκληρη νυχτα η ιδια, ο τριχινος οριζοντας της οποιας περισφιγγεται

καθως κοιτα κατα πισω, και κλεινει το ματι. Κατοπιν απο τα βλεφαρα

ενα δακρυ, το μονο του κτημα, σαν το κεντρι της μελισσας, κυλαει.

Πονηρα το κρυβει στην παλαμη του, κι αν δεν προσεχεις

θα το καταπιει. Παντως, αν παρατηρησεις, θα το παραδωσει,

ψυχρο σαν απο υπογειες πηγες και καθαριο αρκετα για να το πιεις.

Να πιεις το δακρυ του υπνου, να αποσπασεις το προθεμα "απο-" απο την κοσμικοτητα του και απο τους υπογειους σκοπους του, υπηρξε το πλανο πολλων τεχνολογιων και θεραπειων- απο τον αρχαιο ναο του Ασκληπιου στην Επιδαυρο, οπου αρρωστοι ανθρωποι κοιμουνταν την νυχτα για να ονειρευτουν την ιδια τους την ιαση, μεχρι τις ψυχαναλυτικες αλγεβρες του Jacques Lacan, που εννοει τον υπνο ως χωρο απο τον οποιο ο κοιμισμενος μπορει να ταξιδεψει προς δυο κατευθυνσεις, οντας και οι δυο τους ενα ειδος εγρηγορσης. Αν ηταν να εγκωμιασω καποια απο τις δυο μεθοδους ιασης, θα το εκανα στην βαση του ελπιδοφορου τους. Και οι ασκληπιαδιοι ιερεις και οι λακανικοι αναλυτες υποθετουν μια συνεχεια αναμεσα στις σφαιρες της εγρηγορσης και του υπνου, οπου κατι λιγο απο το ινκογνιτο μπορει να περασει απο την νυχτα στη μερα και να αλλαξει την ζωη του κοιμωμενου. Εδω μια αρχαια αναφορα απο τις ιασεις υπνου στην Επιδαυρο:

Ηρθε ως ικετης στον θεο Ασκληπιο ενας αντρας που ηταν τοσο μονοφθαλμος που στο αριστερο ειχε μονο βλεφαρα, δεν υπηρχε τιποτα, μονο κενο. Ο κοσμος στο ναο τον περιγελουσε με την σκεψη του οτι θα μπορουσε να δει μ' ενα ματι που δεν ηταν εκει. Ομως σ' ενα οραμα που του εμφανιστηκε οσο κοιμοταν, ο θεος φανηκε να βραζει καποιο φαρμακο και, ανοιγοντας του τα βλεφαρα, το εχυσε μεσα. Οταν ξημερωσε ο αντρας βγηκε βλεποντας κι απ' τα δυο του ματια.

Τι θα ηταν πιο ελπιδοφορο απο αυτην την ιστορια για ενα αδειο ματι που γεμιζει με οραση οσο κοιμαται; Ενας αναλυτης του λακανικου ειδους θα μπορουσε να πει οτι ο μονοφθαλμος αντρας επελεξε να κανει ολον τον δρομο στην κατευθυνση του ονειρου του κι ετσι ξυπνα σε μια πραγματικοτητα πιο πραγματικη απο τον κοσμο της εγρηγορσης. Καταδυθηκε στην μηδενικοτητα του ματιου του και ξυπναει με υπερβολικα πολυ φως. Ο Lacan θα μπορουσε να εγκωμιασει τον υπνο ως μια τυφλοτητα η οποια παρολ' αυτα κοιταζει πισω προς εμας. Τι βλεπει ο υπνος οταν κοιταζει πισω προς εμας; Αυτη ειναι μια ερωτηση που απασχολει την Virginia Woolf στο To the Lighthouse, ενα μυθιστορημα που αποκοιμαται για εικοσιπεντε σελιδες στη μεση. Η ιστορια εχει τρια μερη. Τα Μερη I και III αφορουν τον προγραμματισμο και την εκτελεση ενος ταξιδιου στον φαρο κοντα στην οικογενεια Ramsay. Το Μερος II λεγεται ολοτελα απο την πλευρα του υπνου. Αποκαλειται “Ο χρονος περνα.” Ξεκινα σαν μια νυχτα η οποια μεγαλωνει και γινεται πολλες νυχτες, κατοπιν μεταστρεφεται σε εποχες και χρονια. Ολον αυτον τον χρονο αλλαγες κυλουν πανω απο το σπιτι της ιστοριας και διαπερνουν τις ζωες των χαρακτηρων ενοσω κοιμουνται. Αυτες οι αλλαγες διακρινονται φευγαλεα σαν απο κατω· η κυρια αφηγηση της Virginia Woolf ειναι ενας καταλογος απο σιωπηλες κρεβατοκαμαρες, ασαλευτες συρταριερες, μηλα αφημενα στο τραπεζι της τραπεζαριας, ο ανεμος ταρακουνωντας ενα ρολο παραθυρου, το φως του φεγγαριου να γλιστρα πανω στα σανιδια. Αναμεσα σ' αυτα τα φαινομενα κατερχονται δεδομενα απο τον κοσμο της εγρηγορσης, σαν κολυμβητες με τις απλωτες τους σε νυχτερινη λιμνη. Τα δεδομενα ειναι συντομα, δραστικα και κλεισμενα σε αγκυλες. Για παραδειγμα:

[Ενα σκοτεινο πρωινο ο κυριος Ramsay, σκουντουφλωντας στον δρομο σ' ενα περασμα, ανοιξε τα χερια του, ομως, καθως η κυρια Ramsay ειχε πεθανει μαλλον ξαφνικα την προηγουμενη νυχτα, τα χερια του, αν κι ανοιγμενα, εμειναν αδεια.]

η:

[Ενα βλημα εξερραγη. Εικοσι, η τριαντα νεαροι αντρες τιναχτηκαν στον αερα στη Γαλλια, αναμεσα τους ο Andrew Ramsay, ο θανατος του οποιου, ευτυχως, ηταν στιγμιαιος.]

η:

[Αυτην την ανοιξη ο κυριος Carmichael δημοσιευσε εναν τομο ποιηματων, ο οποιος ειχε απροσμενη επιτυχια. Ο πολεμος, ελεγε ο κοσμος, ειχε αναζωογονησει το ενδιαφερον του για την ποιηση.]

Αυτες οι αγκυλες μεταδιδουν εντυπωσιακες πληροφοριες για τους Ramsay και τους φιλους τους, και παλι αιωρουμενες περνανε την αφηγηση σαν το υποκωφο σοκ ενος ηχου που ακουγεται στον υπνο. Κανεις δεν ξυπνα. Η νυχτα συνεχιζει να βουταει, απορροφημενη στα δικα της συμβαντα. Δεν υπαρχει συναλλαγη μεταξυ της νυχτας και των αιχμαλωτων της, καμια παραβιαση των βλεφαρων, κανενα πιοσιμο των δακρυων του υπνου. Ιδωμενο απο την πλευρα του υπνου ενας αδειος οφθαλμικος κογχος ειναι απλα ενα δεδομενο για εναν ανθρωπο, οχι επιθυμια να εκπληρωθει, οχι θεραπευτικη προκληση. Η Virginia Woolf, μεσω του υπνου, μας προσφερει μια κλεφτη ματια σε ενα ειδος κενοτητας που την ενδιαφερει. Ειναι η κενοτητα των πραγματων προτου προβουμε στην χρηση τους, μια κλεφτη ματια στην πραγματικοτητα πριν απο την αποτελεσματικοτητα της. Καποιοι απο τους χαρακτηρες της αναζητουν αυτην την ματια και ενοσω ειναι ξυπνητοι. Η Lily Briscoe, που ειναι μια ζωγραφος στο To the Lighthouse, στεκει εμπρος στον καμβα της και αναρωτιεται πως "να συλλαβω εκεινο επακριβως το ταρακουνημα πανω στα νευρα, το πραγμα καθεαυτο προτου εχει γινει ο,τιδηποτε.” Σε ενα φημισμενο σημειο απο τα ημερολογια της η Virginia Woolf συμφωνει με την φιλοδοξια:

Αν ημουν ικανη να συλλαβω την αισθηση που θα μπορουσα: την αισθηση απο το τραγουδισμα του πραγματικου κοσμου, καθως κανεις αγεται απο την μοναχικοτητα και την σιωπη μακρια απο τον κατοικησιμο κοσμο.

Πως θα ακουγοταν το τραγουδισμα του πραγματικου κοσμου; Πως θα φαινοταν το πραγμα καθεαυτο; Τετοια ερωτηματα απασχολουν τον χαρακτηρα της Bernard στο τελος του The Waves:

“Τωρα λοιπον, παιρνοντας πανω μου το μυστηριο των πραγμστων, θα μπορουσα να προχωρησω σαν κατασκοπος χωρις να αφησω αυτο το μερος, χωρις να κουνηθω απο την καρεκλα μου. . . . Τα πουλια τραγουδουν σε χορωδια· το σπιτι ειναι λευκασμενο· ο κοιμισμενος τεντωνεται· βαθμιαια ολα εχουν εγερθει. Φως πλημμυριζει το δωματιο και ωθει σκια περα απο σκια κατα κει οπου κρεμονται σε πτυχες ανεξιχνιαστες. Τι κραταει αυτη η κεντρικη σκια; Κατι; Τιποτα; Δεν ξερω. . . .”

Σ' ολο το λογοτεχνικο της εργο η Virginia Woolf το αγαπαει να βαζει το δαχτυλο στο οριο μεταξυ του τιποτα και του κατι. Οι κοιμωμενοι ειναι ιδανικοι παραγοντες αυτου του εργου. Ετσι στο πρωτο της μυθιστορημα, The Voyage Out (μια ιστορια οπου η Clarissa Dalloway και εξη ακομα ταξιδευουν για την Νοτια Αμερικη σ' ενα πλοιο), σε μια αξιοσημειωτη παραγραφο τοποθετει την ηρωιδα της να επιπλεει μεταξυ ξυπνου και υπνου:

“Συχνα απορω,” η Clarissa ρεμβαζε στο κρεβατι, στα ποδια της ενας μικρος λευκος τομος του Pascal που πηγαινε μαζι της παντου, “αν ειναι οντως καλο για μια γυναικα να ζει μ' εναν αντρα που ειναι ηθικα ανωτερος της, οπως ο Richard απο μενα. Κανει καποιον τοσο εξαρτημενο. Φανταζομαι πως νοιωθω γι' αυτον ο,τι ενοιωθαν η μητερα μου και γυναικες της γενιας της για τον Χριστο. Που σημαινει απλα οτι κανεις δεν μπορει να κανει χωρις κατι.” Κατοπιν αποκοιμηθηκε, κατι που οπως συνηθως ηταν παρα πολυ υγιες και αναζωογονητικο, ομως το επισκεφτηκαν φανταστικα ονειρα απο μεγαλα ελληνικα γραμματα που τριγυριζαν αγερωχα στο δωματιο, οταν ξυπνησε και γελασε μονη της καθως θυμηθηκε που ηταν κι οτι τα ελληνικα γραμματα ηταν πραγματικοι ανθρωποι κοιμισμενοι οχι πολλες γιαρδες μακρια.... Πραγματι τα ονειρα δεν περιοριζονταν σ' αυτην, αλλα πηγαιναν απο τον ενα εγκεφαλο στον αλλο. Εκεινη την νυχτα ο καθενας ονειρευοταν τον αλλο, οπως ηταν φυσικο, δεδομενου του ποσο λεπτα ηταν τα χωρισματα μεταξυ τους και ποσο παραξενα ειχαν ανυψωθει απο την γη και καθοτανε διπλα-διπλα καταμεσης του ωκεανου....

Πιστευω πως η Virginia Woolf μας θελει να διασκεδασουμε με το αβρο γαμηλιο πειραμα στο οποιο η Clarissa συμπυκνωνει τον συζυγο της (Richard) με τον Χριστο και κατοπιν τον Χριστο με κατι - σε πλαγια για να μας υπενθυμισει την γειτονευση του με το τιποτα. Ομως δεν ειμαι βεβαιη ποσο "φυσικο" ειναι για τα ονειρα να προχωρουνε αγερωχα απο εγκεφαλο σε εγκεφαλο πανω σε ενα υπερωκεανειο, η για αρχαια ελληνικα γραμματα του αλφαβητου να ταυτιζονται με πραγματικους ανθρωπους. Εδω αρχιζει ο εξορκισμος απο κατι υπερφυσικο. Λιγακι περισσοτερο στοιχειωμενη ειναι μια ιστορια που η Virginia Woolf δημοσιευσε το 1921 με τον τιτλο “A Haunted House,” η οποια παρουσιαζει ενα ζευγαρι απο φαντασματα να γλιστρανε απο δωματιο σε δωματιο ενος σπιτιου στο οποιο ειχαν ζησει πριν απο αιωνες. Τα φαντασματα μοιαζουν χαρουμενα ομως το περασμα τους μεσα απο το σπιτι ειναι ενοχλητικο, προπαντων με τις αντωνυμιες του. Η αφηγηματικη φωνη μετακινειται απο το "εμεις" στο "καποιος" στο "εσυ" στο "αυτοι" στο "εγω", λες και κανενας στην ιστορια δεν μπορει να παραμεινει στο δικο του πετσι, και η ιστορια τελειωνει με μια κοιμωμενη να ξυπνα τρομαγμενη απο τα φαντασματα που σκυβουν πανω απο το κρεβατι της:

Ξυπνωντας κραυγαζω “Ω, αυτος ειναι ο θαμμενος σου θησαυρος; Το φως στην καρδια.”

Δεν ξερω ακριβως τι σημαινουν οι δυο τελευταιες φρασεις. Συναλλαγη μιας καποιας σημασιας μοιαζει να προκειται να συμβει. *Αναμεσα στις σφαιρες υπνου και ξυπνιου, ζωης και θανατου η Virginia Woolf ριχνει κι ανοιγει μια δυνατοτητα αποποιησης, και κατοπιν την αφηνει μισανοιχτη, λες και δεν ειναι σιγουρη ποιο μερος να παρει. Η ιστορια, αν και αναλαφρη και σχεδον κωμικη, αφηνει μια σκοτεινη επιγευση. Ας συγκρινουμε τα υπερφυσικα αποτελεσματα ενος παλαιοτερου συγγραφεα. Ο Ομηρος εντοπιζει την ψυχολογικη κορυφωση της Ιλιαδας σε μια σκηνη στην αρχη του εικοστου τριτου βιβλιου οπου ο Αχιλλεας αποκοιμιεται και τον επισκεπτεται η ψυχη του νεκρου του φιλου Πατροκλου. Ο Αχιλλεας συνομιλει με τον Πατροκλο και ματαια προσπαθει να τον αγκαλιασει. Καθως στον υπνο απλωνει τα χερια του προς τον νεκρο φιλο του, ο Αχιλλεας θα μπορουσε να μας θυμησει τον φτωχο κυριο Ramsay στο To the Lighthouse, που τεντωνει τα χερια του σε αγκυλες προς την νεκρη γυναικα του. Και παλι η μεταφυσικη του υπνου απο τον Ομηρο ειναι πολυ λιγοτερο σκοτεινη απο αυτην της Virginia Woolf. Στο επος τα φαντασματα ειναι θλιμμενα, ομως ειναι κι αποτελεσματικα. Ενοσω ο Πατροκλος φευγει ψελλιζοντας αναρθρα προς τα μερη του στον κατω κοσμο, ο Αχιλλεας πετιεται απο το κρεβατι του για να εκτελεσει επικηδειες τελετουργιες που του ανατεθηκαν απο το ονειρο μ' αυτο το προσεκτικο σχολιο:

"Ψυχη και φαντασμα ειναι σιγουρα κατι!"

Οι κοιμωμενοι στην Virginia Woolf δεν διαπραγματευονται συναλλαγες μ' αυτον τον τροπο. Η αφηγηση της μας συμβουλευει να μην εναποθετουμε πολλες ελπιδες σ' αυτες:

… και αν κανενας κοιμωμενος, θεωρωντας οτι θα μπορουσε να βρει στην παραλια μια απαντηση στις αμφιβολιες του, καποιον που να μοιραζεται την μοναχικοτητα του, πεταγε τα σεντονια του και κατεβαινε απο μονος του για να περπατησει στην αμμο, καμια εικονα που να θυμιζει λειτουργια και θεια ετοιμοτητα δεν του προσφερεται προθυμα βαζοντας την νυχτα σε ταξη και κανοντας τον κοσμο ν' αντανακλα την πυξιδα της ψυχης του … Ειναι αχρηστο σε μια τετοια συγχυση να ρωτας την νυχτα τετοιες ερωτησεις οπως τι και γιατι και προς τι, που δελεαζουν τον κοιμωμενο να σηκωθει απο το κρεβατι του για να ψαξει μια απαντηση.

Στον Ομηρο απο την αλλη βρισκουμε απαντησεις, κρεβατια και κοιμωμενους, ιδιαιτερα στην Οδυσσεια. Θα μπορουσες να πεις οτι η Οδυσσεια ειναι ενας μυθος του ποιος κοιμαται με ποιον, στην οδηγο μυθικη ωση της προς την Πηνελοπη και μακρια απο την Ελενη, στην φανταστικη της επεξεργασια ειδων απο κρεβατια, που κορυφωνεται στο διασημο "κολπο του κρεβατιου" οπου η Πηνελοπη και ο Οδυσσεας αποδεικνυουν ποιοι ειναι. Σ' ολο το ποιημα ο Ομηρος ενορχηστρωνει ενα κεντρικο σχεδιο υπνου που τραβαει ολους τους κυριους χαρακτηρες σ' εναν νυχτερινο ρυθμο που βρισκεται μολις κατω απο την επιφανεια της αφηγησης του ξυπνου. Ας δουμε προσεκτικοτερα πως κοιμουνται οι ανθρωποι και που ειναι τα κρεβατια τους σ' αυτο το επος.

Ο Τηλεμαχος, για να ξεκινησουμε μ' αυτον, εχει αϋπνιες. Σε επτα περιστασεις στην Οδυσσεια, οταν τον παρατηρουμε να πηγαινει στο κρεβατι, μονον μια φορα "παιρνει το δωρο του υπνου" με τα λογια του Ομηρου. Συνηθως μενει ξυπνιος με εγνοιες, οπως στο κλεισιμο του Βιβλιου 1:

Εκει ολη τη νυχτα, τυλιγμενος σε μια φλοκατη, 

μελετουσε τον δρομο που του εδειξε η Αθηνα.

η, στην αρχη του Βιβλιου 15:

Ο γλυκος υπνος δεν επιασε τον Τηλεμαχο αλλα στην καρδια του

ολη την αμβροσια νυχτα, εγνοιες για τον πατερα του τον κραταγανε ξυπνιο.

Οι εγνοιες για τον πατερα του περιλαμβανουν, διολου δευτερευοντως, εγνοιες για το ποιος ειναι ο πατερας του. Οταν η Αθηνα τον ρωταει αν ειναι γιος του Οδυσσεα, δινει μια ζορικη εφηβικη απαντηση:

Λοιπον η μητερα μου λεει πως ειμαι δικος του, μα αμφιβαλλω

εγω: κανεις δεν ξερει ποτε τον γεννητορα του.

Και παλι σιγουρα θα θελαμε να ξερουμε. Η γνωση των σεξουαλικων εχει παντου διακυμανσεις σ' αυτην την ιστορια, ακριβως εξω απο την εμβελεια του Τηλεμαχου. Καθεται καταμεσης στους μνηστηρες "δαγκωνοντας την καρδια του" καθως ξεφαντωνουν εμπρος απο την μητερα του. Ταξιδευει στα σπιτια αλλων παντρεμενων ζευγαριων, του Νεστορα και της γυναικας του, του Μενελαου και της Ελενης, οπου περνα την νυχτα σ' ενα ντιβανι κολλημενο στην γαμηλια κλινη. Μ' αυτον τον τροπο, ακολουθουμενος απο πρωταρχικες σκηνες και πρωτογενεις αμφιβολιες, κανει τον δρομο του προς το δεκατο εκτο Βιβλιο και στην καλυβα του Ευμαιου, του χοιροβοσκου, οπου τελικα συναντα και γνωριζει τον πατερα του. Εδω ο Τηλεμαχος "παιρνει το δωρο του υπνου" ξαπλωμενος στην καλυβα του χοιροβοσκου διπλα στον Οδυσσεα. Αυτη η ειδυλλιακη, απιστευτη νυχτα ως αναπληρωματικη Πηνελοπη διπλα στον δικο του πατερα ειναι η ευτυχεστερη στιγμη για τον Τηλεμαχο στην Οδυσσεια. Το αμεσως επομενο βραδυ τον βρισκει να εχει επιστρεψει στην παιδικη του ηλικια και στην αϋπνια: πισω στο σπιτι της Πηνελοπης, καθως ο Οδυσσεας σχεδιαζει την κατατροπωση των μνηστηρων, στελνει τον Τηλεμαχο επανω στο κρεβατι μοναχο:

Τοτε εκει ξαπλωσε ο Τηλεμαχος

και περιμενε την ακτινοβολα αυγη.

Στο μεταξυ ο Οδυσσεας: καμια αμφιβολια, ο ανθρωπος των πολλων τροπων ειναι ενας μαεστρος της ξυπνιας πραγματικοτητας, και παλι η σχεση του με τον υπνο ειναι προβληματικη. Συχνα αισθανεται την αναγκη να εξαναγκασει τον εαυτο του να μεινει ξυπνιος, οπως οταν τον περιβαλλουν αρπακτικα ζωα, η ληστρικα ανθρωπινα οντα (5.473; 8.445), η επειδη ενας χωρος γεματος απο περιεργους ακροατες θελουν ν' ακουσουν ενα η περισσοτερα κεφαλαια απο τις περιπετειες του (11.379). Οποτε οντως γερνει το κεφαλι συμβαινουν καταστροφες. Πλεοντας απο το λιμανι του Αιολου, ο βασιλιας του οποιου, του ειχε δωσει εναν σακο που περιειχε ολους τους ανεμους, ο Οδυσσεας λαγοκοιμαται στο καταστρωμα και οι συντροφοι του καταλαμβανονται απο περιεργεια:

"Ετσι ελυσαν τον σακο και ολοι οι ανεμοι ξεχυθηκαν μαζι.

Καταιγιδες τους αρπαξαν και τους παρεσυραν θρηνωντας οι καρδιες τους,

περα στην θαλασσα μακρια απ' τα σπιτια τους. Ομως εγω

ξυπνωντας απο τον υπνο, ζυγιζα στην αριστη καρδια μου

να πεσω απο το καταστρωμα και να πεθανω ακριβως εκει στη θαλασσα

η να αντεξω, να μεινω βουβος, να συνεχισω να ειμαι ενας απο τους ζωντανους."

Ο Οδυσσεας εχει μιαν αλλη αυτοκτονικη ωρα προκαλουμενη απο τον υπνο στο Βιβλιο 12 οταν τον καταλαμβανει ελαφρος υπνος στην ακτη της Θρακης και οι συντροφοι του σφαζουν τα βοδια του ηλιου. Ο Οδυσσεας ξυπνα και κραυγαζει:

"Ω, πατερα Δια κι εσεις οι αλλοι θεοι που ζειτε παντοτεινα,

πως με αποκοιμησατε σε ανελεητο υπνο!"

Ας πουμε γενικα οτι ο Οδυσσεας και ο υπνος δεν ειναι φιλοι. Ο,τι και να σημαινει αυτο για τον συνολικο χαρακτηρισμο του ηρωα, μενω εκπληκτη με το πως ο Ομηρος το χρησιμοποιει υποτασσοντας τον Οδυσσεα στην Πηνελοπη στο τελος του ποιηματος. Γιατι κανεις δεν μπορει να αρνηθει πως η Πηνελοπη ειναι μαεστρος στον υπνο. Αυτη, στην πορεια της ιστοριας, πηγαινει δεκαδες φορες στο κρεβατι, εχει πολλους υπνους απλωμενους επανω της απο τους θεους, ζει μια σειρα απο λαλα και αποτελεσματικα ονειρα και αναπτυσσει την δικη της θεωρια για το πως να τα διαβαζει. Επιπλεον ηδη στο Βιβλιο 4 μας δειχνει οτι ο υπνος ειναι το πιο βαθυ συμβολαιο που μοιραζεται με τον αντρα της. Χωρισμενοι απο μιλια, χωρισμενοι απο χρονια, συνειδητα και ασυνειδητα, γυριζουν το κλειδι ο ενας του αλλου. Ετσι η Πηνελοπη στο Βιβλιο 4, ξαπλωμενη ξυπνια στο δωμα της ενοσω κατω οι μνηστηρες μεθοκοπουν, συγκρινεται απο τον Ομηρο με ενα λιονταρι που εχει στριμωχτει σε εναν κυκλο απο κυνηγους. Τοτε πεφτει στον υπνο για να ονειρευτει τον αντρα της, τον "ευγενη Οδυσσεα που εχει την καρδια λιονταριου" και ξυπνα σε βαθια χαλαρωση. Ο υπνος δουλευει για την Πηνελοπη. Ξερει πως να τον χρησιμοποιει, να τον απολαμβανει, να τον θεωρητικοποιει, ακομα και να τον παρωδει, αν προκυψει αναγκη. Οπως στην διασημη "σκηνη αναγνωρισης" με τον Οδυσσεα (που καταλαμβανει τα Βιβλια 19-23 του ποιηματος).

Ο σκοπος της Πηνελοπης σ' αυτην την σκηνη ειναι να υπερισχυσει του Οδυσσεα, δηλ. να σαγηνευσει υπερισχυοντας του Οδυσσεα. Το επιδιωκει απο την πλευρα του υπνου, γιατι εκει μπορει να νικησει. Οπως ειδαμε ηδη, και οπως πιθανως ξερει, ο υπνος δεν ειναι το στοιχειο του. Η σαγηνη της εχει δυο πλευρες, πρωτα μια πρακτικη, την ερωτηση για το κρεβατι: Ποιος κοιμαται που; Αυτη η ερωτηση κορυφωνεται στο Βιβλιο 24 στο λεγομενο "κολπο του κρεβατιου", οπου η Πηνελοπη χειριζεται τον Οδυσσεα (ακομα παραλλαγμενο ως ενας ξενος) προδιδοντας την ταυτοτητα του. Γιατι υπαινισσεται οτι το κρεβατι στο γαμηλιο δωμα της ειναι κατι που μπορει να μετακινηθει εξω στον διαδρομο για να τακτοποιησει εναν φιλοξενουμενο. Ο Οδυσσεας εξοργιζεται: καθως μονον αυτος ξερει οτι το κρεβατι στο δωμα ηταν κατι που αυτος ο ιδιος σκαλισε πριν εικοσι χρονια απο μια βαλανιδια στη μεση του σπιτιου τους. Η οργη του ειναι η τελικη αποδειξη που χρειαζεται για το ποιος ειναι. Ομως πριν απ' αυτην την αναγνωριση συμβαινει αρκετος υπνος, η εμποδιζεται να συμβει, με αξιοσημειωτους τροπους.

Ας δουμε το Βιβλιο 19, το οποιο παιρνει την μορφη μιας μακρας συζητησης μεταξυ αντρα και γυναικας προτου αποσυρθουν σε χωριστα κρεβατια την νυχτα πριν απο την κορυφωση της πλοκης. Αφου συνομιλησαν, η Πηνελοπη δινει εντολη στις υπηρετριες της να κανουν του Οδυσσεα ενα μπανιο και να του ετοιμασουν ενα πολυτελες κρεβατι. Ο Οδυσσεας απορριπτει αυτες τις ετοιμασιες, επιμενει να τον λουσει μια γρια γυναικα και να του δωσουν ενα μερος στο γυμνο πατωμα να κοιμηθει. Ετσι φευγει ο Οδυσσεας, κανει το μπανιο του και καθεται διπλα στην γυναικα του. Οπου, αντι να πουν καληνυχτα, αυτη βουταει στην Ερμηνεια των Ονειρων της Πηνελοπης (στην οποια θα επιστρεψουμε αμεσως). Τελικα λενε καληνυχτα και αποσυρονται - αυτη επανω στο δωμα της, αυτος στο πατωμα στο προαυλιο. Εκει ειναι λοιπον, σε χωριστα δωματια, και οι δυο τους μενοντας ξυπνητοι. Η Αθηνα απλωνει υπνο στην Πηνελοπη στο τελος του Βιβλιου 19, κατοπιν απλωνει υπνο στον Οδυσσεα στην αρχη του Βιβλιου 20. Πριν καλα-καλα αποκοιμηθει ο Οδυσσεας η Πηνελοπη ξυπνα κλαιγοντας και κραυγαζοντας. Η φωνη της περνα σ' ολο το σπιτι εως το μερος που κοιμαται ο Οδυσσεας, μπαινει στο ονειρο του και τον πειθει οτι η γυναικα του στεκει απο πανω του ολοζωντανη, τον αναγνωριζει και τον καλωσοριζει σπιτι. Ο Οδυσσεας ξυπνα, λαμβανει εναν οιωνο απο τον Δια και αγαλλια στο προαυλιο. Ο Ομηρος επλεξε μια παραξενη συμβιωση αναμεσα σ' αυτους τους δυο ανθρωπους, μαζι και χωρια την ιδια νυχτα, μπαινοντας και βγαινοντας ο καθενας στον νου του αλλου, σχεδον μοιραζοντας μια συνειδηση - ιδιαιτερα την ωρα οπου η Πηνελοπη διαπερνα την μεμβρανη του υπνου του αντρα της και τον γεμιζει με χαρα. Θα το αποκαλουσα μια επιτυχημενη σαγηνη.

Για την θεωρητικη πλευρα αυτης της σαγηνης ας γυρισουμε στην μακρα συζητηση του Βιβλιου 19. Εχει δυο μερη. Πρωτα, αντρας και γυναικα ανταλλασσουν αφηγησεις για το τι εκαναν τα τελευταια εικοσι χρονια· εδω ο Οδυσσεας κυριως ψευδεται, η Πηνελοπη λεει την αληθεια. Κατοπιν υπαρχει μια παυση οπου ο Οδυσσεας κανει το μπανιο του. Τωρα στην επικη ποιηση ενα μπανιο ειναι συχνα ενας μηχανισμος μεταβασης σε νεες καταστασεις. Μετα το μπανιο η Πηνελοπη παιρνει την πρωτοβουλια της συζητησης και παρεχει μια περιπλοκη (και σχεδον σιγουρα φανταστικη) αφηγηση για ενα ονειρο που ειχε, ζητωντας απο τον Οδυσσεα να ερμηνευσει το ονειρο. Σιγουρα αυτο το αιτημα ειναι περιεργο. Το ονειρο ειναι για εναν αητο που κατεβαινει απο τον ουρανο, σφαζει τις εικοσι κατοικιδιες χηνες της Πηνελοπης, κατοπιν ανακοινωνει οτι δεν ειναι διολου ενας αητος, ουτε ειναι ονειρο, αλλα οτι ο πραγματικος Οδυσσεας επεστρεψε για να σωσει το βιος του. Το ονειρο ειναι τοσο κραυγαλεο οσο μια αγγλικη ταινια με αγγλικους υποτιτλους και ο Οδυσσεας ευγενικα το λεει. Ομως γιατι η Πηνελοπη χρειαζεται την συνενοχη του στην αναγνωση του;

Επειδη ειναι το παιχνιδι της που παιζουν τωρα: συλλογιζονται απο την πλευρα του υπνου, οπου αυτη ειναι μαστορας. Κοιταξτε τι κανει μετα. Ανακοινωνει την θεωρια της για τα ονειρα. Τα ονειρα ειναι διπλα, λεει, καποια αληθινα, καποια ψευτικα. Τα αληθινα προβαλλουν απο τις πυλες του κερατου, τα ψευτικα απο τις πυλες του ελεφαντοδοντου. Αυτη η θεωρια ειναι τοσο κιβδηλη οσο το ονειρο με τις χηνες. Η Πηνελοπη λεει λογια του αερα. Ομως, τελειως ξαφνικα, η Πηνελοπη, απο τον αερα της, ριχνει μια βομβα. Αυριο, ανακοινωνει, θα κανω εναν διαγωνισμο, να δω ποιος απο τους μνηστηρες μπορει να ριξει μεσα απο δωδεκα τσεκουρια με το τοξο του Οδυσσεα. Ο νικητης θα με παει σπιτι σαν γυναικα του. Εδω ειναι μια αιφνιδια πρακτικη λυση στο ολο οικιακο διλημμα. Ο Οδυσσεας βιαστικα συμφωνει πως ειναι σπουδαια ιδεα. Η Πηνελοπη ενορχηστρωσε την συνομιλια ετσι ωστε η σπουδαια ιδεα να μοιαζει πως ειναι αποσταλαγμα ενος ονειρου - η, οντως να ξεπεταγεται απο ακριβως τις πυλες του κερατου. Ενεπλεξε τον Οδυσσεα στην ερμηνευτικη αναγκαιοτητα των ονειρων οπως αυτος νωριτερα την ενεπλεξε στην αυτοβιογραφικη αναγκαιοτητα των ψεμματων. Συνταιριαξε τις ασαφειες του και χρησιμοποιησε την γνωση της του υπνου για να τον τυλιξει σε μια πραξη σαγηνης που δεν μπορει να υπερκερασει - που δεν θα θελει να υπερκερασει. Τον προσκαλει στον τροπο με τον οποιο δουλευει ο νους της. Μαλλον οπως η σεληνη στο ποιημα της Elizabeth Bishop “Insomnia”:

Η σεληνη στον καθρεφτη του γραφειου

κοιτα περα ενα εκατομμυριο μιλια

(κι ισως με περηφανεια, τον εαυτο της,

μα ποτε, ποτε δεν μειδια)

περα μακρια περαν του υπνου, η

ισως να κοιμαται τη μερα.

Με την οικουμενη ερειπωμενη,

θα του 'λεγε να παει στο διαολο,

και θα 'βρισκε καποια νερα,

η εναν καθρεφτη οπου να κατοικησει.

Ετσι συσκευασε την φροντιδα σ' εναν ιστο αραχνης

και πεταξε τηνα στο πηγαδι κατω

σ' εκεινον τον κοσμο τον ανεστραμμενο

οπου το αριστερο ειναι παντα δεξι,

οπου οι σκιες ειναι πραγματικα το σωμα,

οπου μενουμε ξυπνιοι ολη τη νυχτα,

οπου οι ουρανοι ειναι ρηχοι οπως η θαλασσα

ειναι τωρα βαθια, κι εσυ μ' αγαπας.

Οσον αφορα την αγαπη, η μονη πραγματικη αντιζηλος της Πηνελοπης στο θηλυκο προσωπικο της Οδυσσειας ειναι η Ναυσικα, ακριβως το αγαμο κοριτσι που συναντα ο Οδυσσεας στο Βιβλιο 6 στο νησι των Φαιακων. Οταν για πρωτη φορα την συναντουμε, κοιμαται:

. . . το κοριτσι

ηταν κοιμισμενο, σε μορφη και εικονα παρομοια με τους αθανατους,

η Ναυσικα, κορη του μεγαλοκαρδου Αλκινοου,

και διπλα της οι δυο της ακολουθοι που ειχαν την ομορφια των Χαρητων

στην καθε μια πλευρα απο τις κολωνες. Ομως οι λαμπρες θυρες ηταν κλειστες.

Ο Ομηρος μας δειχνει την κοιμωμενη με ολα τα στρωματα της αμυνας της. Μας δειχνει τις θυρες, κολωνες, ακολουθους, πισω απο τις οποιες ξαπλωνει. Κατοπιν μας δειχνει πως να περασεις μεσα απο τις θυρες, στο προσωπο της Αθηνας, που διασχιζει το σπιτι σαν ριπη ανεμου και στεκεται πανω απο το κρεβατι της Ναυσικας, ψιθυριζοντας:

"Ναυσικα - πως κι η μητερα σου γεννησε ενα τοσο νωθρο κοριτσι οπως εσυ;

Κοιτα, τα λαμπερα σου ρουχα βρισκονται ανω-κατω.

Μα καθως ο γαμος σου πλησιαζει, και τοτε θα χρειαστεις ομορφα πραγματα

να φορεσεις και να δωσεις σ' αυτους που σε ακολουθουν.

… ας παμε για μπουγαδα μολις φανει η αυγη."

Η Αθηνα βαζει στην Ναυσικα λογια που συμπυκνωνουν μπουγαδα με γαμο (καθαροτητα με σεξ), λογια, η ονειρικη λογικη των οποιων ονομαζει την τελεια αγνοτητα της Ναυσικας την ιδια στιγμη που την βλεπουμε το μεγιστο εκτεθειμενη στην παραβιαση. Διοτι σ' αυτην την σελιδα υπαρχει μια αλλη ακινητη παρουσια. Η Ναυσικα κοιμαται διπλα-διπλα με τον Οδυσσεα, οχι στον χωρο του δωματιου της αλλα σε αφηγηματικη αντιπαραθεση. Δυο στιχοι που περιγραφουν τον Οδυσσεα (που ξαπλωνει γυμνος σ' εναν σωρο απο φυλλα στα περιχωρα της πολης της Ναυσικας) αμεσως προηγουνται της θεασης μας της Ναυσικας στο κρεβατι της:

Ετσι εκει ξαπλωνε ο πολυπαθος αγαθος Οδυσσεας

καταβεβλημενος απο τον υπνο και την εξαντληση.

Η εξαντληση του Οδυσσεα βρισκεται απο κατω απο το ονειρο της Ναυσικας και το αγκαλιαζει (αυτη σηκωνεται στον στ. 50, ομως αυτος δεν ξυπνα μεχρι 117). Ο υπνος τους προδιαγραφει ο,τιδηποτε θα συμβει αναμεσα στον αντρα και στο κοριτσι τις μερες που θα ακολουθησουν - ενα συστημα αντιφασεων καμπυλουμενο μεσα κι εξω απο το αδυνατο χωρις να φτανει σε καταρριψη, οξυμωρο αρσενικου και θηλυκου - καθως ο γερος, αγριος, βρωμικος, γυμνος, παντρεμενος, αστεγος, πολυτροπος αντρας περιτυλιγεται γυρω απο ενα κοριτσι που ξαπλωνει κατευθειαν στα εννια πλαισια της ασφαλειας της κι ονειρευεται μπουγαδα.

Ειναι το πιο καθαρο κοριτσι στο επος. Και η βρωμια του το τονιζει αυτο, για να μην πουμε και την κτηνωδη θολουρα του υπνου του - ενω αυτη ξαπλωνει διαφανη: παρατηρουμε το ονειρο στο κεφαλι της, ξερουμε την πραξη της πριν ενεργησει, βλεπουμε τον ποθο πριν απο τον εαυτο του. Ο ποθος της ειναι να βρει ενα προσχημα και να παει μακρια απο την πολη, εκει που βρισκονται οι γουρνες του πλυσιματος. Ομως εκει ακριβως ειναι που βρισκεται ο Οδυσσεας. Την προηγουμενη νυχτα, στο τελος του Βιβλιου 5, ξαπλωσε "στο ακρο της στεριας" για να κοιμηθει τον υπνο της στοιχειωδους ζωης. Η ζωη ειναι το μονο που του εχει απομεινει. Γυναικα, παιδι, γονεις, σπιτι, πλοιο, συντροφοι, αποκτηματα, ρουχισμος, νεοτητα, δυναμη και προσωπικη δοξα εχουν ολα χαθει. Επρεπε να σκεπαστει μ' εναν σωρο απο φυλλα για να επιζησει την νυχτα:

Και οταν ειδε [τον σωρο φυλλα]

ο πολυταλανισμενος αγαθος Οδυσσεας γελασε

και ξαπλωσε στη μεση και στοιβαξε μια μεγαλη δεσμη φυλλα απο πανω του.

Οπως καποιος κρυβει ενα ξυλο που φλεγεται σε μαυρη χοβολη

στο ακρο της στεριας, που δεν εχει κοντα αλλους γειτονες,

διατηρωντας τον σπορο της φωτιας,  εκτος κι αν εχει να κανει φως

απο καπου αλλου,

ετσι ο Οδυσσεας τυλιχτηκε σε φυλλα.

"Στο ακρο της στεριας" ειναι μια συμβολικη περιγραφη. "Στερια" σημαινει αγρος, καλλιεργημενος τοπος. Ο Οδυσσεας εχει ξεβραστει στο περιθωριο του πολιτισμου: γυρισε πισω απο την αγριαδα και διατηρει μεσα του (μολις και) τα μεσα να ξεκινησει στον πολιτισμο και παλι. Ομως κανενας δεν μπορει να ξεκινησει στον πολιτισμο μονος του. Και ο υπνος της φωτιας χρειαζεται προσεκτικο ξυπνημα. Ο Ομηρος μοιαζει να το διασκεδαζει με το να αναθετει αυτο το εργο σ' ενα κοριτσι, οι κυριες εγνοιες του οποιου ειναι κρυο νερο και αριστοκρατικη υγιεινη.

Απο την ωρα που θα ξυπνησει ο Οδυσσεας βρισκει το νησι των Φαιακων μπερδευτικο μερος. Σχεδον ο καθενας που συναντα εικαζει οτι ηρθε εκει για να παντρευτει την Ναυσικα, να κληρονομησει το βασιλειο του πατερα της και να ζησουν αυτοι καλα κι εμεις καλυτερα. Ειναι σαν να ξυπνησε μεσα στο ονειρο ενος αλλου, μονο και μονο για να βρει τον εαυτο του πρωταγωνιστη του. Διοτι αυτοι οι ονειροειδεις Φαιακες γνωριζουν ποιος ειναι ο Οδυσσεας, αν κι αυτος παρακρατει απ' αυτους οσο το δυνατον περισσοτερο τα νεα οτι ειναι ο Οδυσσεας. Και οταν ο τοπικος τους ποιητης εκτελει τραγουδια απο την επικη παραδοση που μιλουν για τα ανδραγαθηματα του Οδυσσεα στην Τροια, αυτος καθεται και κλαιει που ακουει τον εαυτο του να αποθεωνεται στο τριτο προσωπο. Εχει ξαναγυρισει στην ιδια του ηρωικη περσονα σαν σκια που βρισκει το σωμα της.

Η, οπως οι Rosencrantz και Guildenstern στο εργο του Tom Stoppard Rosencrantz and Guildenstern Are Dead, οπου δυο σαιξπηρικοι αυλικοι βρισκονται καταμεσης στην τραγωδια του Hamlet χωρις ακριβως να καταλαβαινουν ποιος τους εγραψε στο κειμενο. Και παλι αγωνιζονται να παιξουν τον ρολο τους, καταφερνουν να βγαλουν τις σωστες γραμμες και τελειωνουν νεκροι στην Αγγλια οπως το απαιτει το σεναριο του  Shakespeare. Δεν ειναι καθαρο αν ειναι ξυπνιοι, η κοιμισμενοι - μιλανε για το οτι σηκωθηκαν την αυγη, και παλι ενεργουν σαν ανθρωποι παγιδευμενοι σ' ενα κακο ονειρο. Ειναι ενα οικειο ονειρο. Ο Stoppard χρησιμοποιει την οικειοτητα του εργου του  Shakespeare για να μας κλειδωσει στην κακια του κακου ονειρου. Μας βαζει, ως το κοινο, στην πλευρα του υπνου στο εργο, διπλα στον Rosencrantz και τον Guildenstern, ενω οι αλλοι χαρακτηρες του Hamlet περιπλανωνται μπαινοντας και βγαινοντας μουρμουριζοντας εδαφια απο το κειμενο του Shakespeare’s. Ο Stoppard χρησιμοποιει το κειμενο του Shakespeare για να εγκλεισει τον Rosencrantz και τον Guildenstern στο δικο του, καπου με τον ιδιο τροπο τον οποιο χρησιμοποιησε η Virginia Woolf αγκυλες για να εγκλεισει τους Ramsay και τους φιλους τους σε μια μακρα νυχτα υπνου. Ως αναγνωστες εχουμε μια ενοχη απολαυση μ' αυτες τις ρυθμισεις. Γιατι σχεδον θα θελαμε να δουμε τον Rosencrantz και τον Guildenstern να δραπετευουν απο την δυσκολη θεση τους, εκτος απο το οτι αυτο θα χαλαγε την πλοκη του  Hamlet. Καθως εχουμε καλο υπνο, δεν θελουμε και πολυ να ξυπνησουμε. Το εργο του Stoppard εγκωμιαζει τον υπνο, λειτουργικα, για την αναγκαιοτητα του. Καμια αλλη εμπειρια δεν μας δινει τοσο πρωτογενως την αισθηση του να μας κυβερνουν νομοι εξω απο εμας. Καμια αλλη υποσταση δεν μπορει να ποτισει τοσο βαθια μια ιστορια με καταναγκασμο, αναποφευκτα και τρομο, οσο το μπορει ο υπνος. Ο κυριος Ramsay σε αγκυλες δεν εχει καμια επιλογη να αρπαξει την γυναικα του πισω απο τον θανατο, ουτε οι  Rosencrantz και Guildenstern να ξαναγραψουν την τραγωδια του Hamlet. Ειναι, οπως λεει η Virginia Woolf, ασκοπο να κανεις στην νυχτα αυτες τις ερωτησεις. Ο Stoppard παντως επιτρεπει στον χαρακτηρα του Guildenstern να τις κανει. Ο Guildenstern ειναι ενα ειδος ερασιτεχνη φιλοσοφου· παιρνει παρηγορια στο μεσον του εργου απο μια πολυ γνωστη ταοϊστικη παραβολη για τον ξυπνο και τον υπνο:

Guildenstern: Τροχοι μπηκαν σε κινηση κι εχουν το δικο τους τεμπο,

στο οποιο ειμαστε … καταδικασμενοι. Καθε κινηση υπαγορευεται απο την προηγουμενη - αυτο ειναι το νοημα της ταξης. Αν αρχισουμε να ειμαστε αυθαιρετοι, απλα θα γινει μπαχαλο: τουλαχιστον ας το ελπιζουμε. Γιατι αν τυχαινε, απλα τυχαινε ν' ανακαλυψουμε, η μονο να υποψιαστουμε, πως ο αυθορμητισμος μας ειναι μερος της ταξης τους, θα ξεραμε πως χαθηκαμε. (Καθεται.) Ενας κινεζος της δυναστειας T’ang - κι επομενως εξ ορισμου φιλοσοφος - ονειρευτηκε πως ητανε πεταλουδα, κι απο κεινη την ωρα δεν ηταν ποτε απολυτα σιγουρος πως δεν ηταν μια πεταλουδα που ονειρευονταν οτι ειναι ενας κινεζος φιλοσοφος. Ζηλεψτε τον: στην διπλη του ασφαλεια.

Υπαρχει κατι σαπιο σχετικα με την ζηλεια του Guildenstern, σχετικα με την χρηση του της παραβολης της πεταλουδας και του μυθου (που παραδοσιακα αποδιδεται στον Zhuang Zi, που δεν ηταν απο την δυναστεια T’ang), σχετικα με τις φιλοσοφιες του γενικα, που με κανει να στραφω με χαρα σ' εναν διαφορετικο ερασιτεχνη φιλοσοφο για το τελευταιο μου παραδειγμα του εγκωμιου του υπνου. Ο Σωκρατης, αναμφιβολα ο πιο ερασιτεχνης και πιο διαφορετικος απο τους φιλοσοφους της Δυτικης παραδοσης, δειχνει, στους πλατωνικους διαλογους που περιγραφουν τις τελευταιες μερες της ζωης του, μια ορισμενη υποληψη για αυτο το μεγαλειωδες υπολειμμα, το δακρυ του υπνου.

Ας δουμε το Κριτων. Ο Πλατων ξεκινα αυτον τον διαλογο στα σκοτεινα, με τον Σωκρατη να αρχιζει με την τσιμπλα στο ματι και με το ονειρο του ακομα υγρο  στην πλατη του. Εδω ειναι οι γραμμες με τις οποιες ξεκινα ο διαλογος :

Σωκρατης: Γιατι εισαι δω; Δεν ειναι νωρις;

Κριτων: Ναι αρκετα νωρις.

Σωκρατης: Τι ωρα;

Κριτων: Κοντα στο χαραμα.

Σωκρατης: Απορω που ο φυλακας σ' αφησε μεσα.

Κριτων: Ω, με γνωριζει πια. Παντως του εδωσα φιλοδωρημα.

Σωκρατης: Λοιπον εφτασες μολις, η ησουν εδω ενα διαστημα;

Κριτων: Καποιο διαστημα.

Σωκρατης: Γιατι δεν με ξυπνησες;

Κι ετσι φανερωνεται οτι ο Κριτων καθονταν και παρατηρουσε τον Σωκρατη να κοιμαται γιατι κοιμισμενος φαινοταν ευτυχισμενος και ο Κριτων δεν ειχε τιποτα για να τον ξυπνησει παρεκτος για την ημερα του θανατου του. Ισως εδω πρεπει να επιστησω την προσοχη στην κατασταση. Το Κριτων ειναι ο τριτος απο μια τετραλογια διαλογων που αφορουν την δικη, την φυλακιση και τον θανατο του Σωκρατη. Τωρα ο Σωκρατης εχει κριθει ενοχος και ειναι στην φυλακη περιμενοντας την εκτελεση. Ο θανατος του αναβληθηκε γιατι η δικη του συνεπεσε με την ετησια αποστολη της Αθηνας στην Δηλο, στην διαρκεια της οποιας κανενας φυλακισμενος δεν μπορουσε να εκτελεστει. Ο Κριτων ειχε ερθει για να ανακοινωσει στον Σωκρατη οτι φανηκε το πλοιο απο την Δηλο κι ετσι ο θανατος του θα λαβει χωρα την επομενη μερα. Στα οποια νεα ο Σωκρατης απαντα:

Σωκρατης: Ξερεις δεν το νομιζω. Δεν θα ειναι αυριο.

Κριτων: Τι λες;

Σωκρατης: Την νυχτα ειχα ενα ονειρο - τυχερος που δεν με ξυπνησες!

Κριτων: Τι ονειρο;

Σωκρατης: Ηρθε σ' εμενα μια ομορφη γυναικα, ντυμενη στα λευκα, με φωναξε και μου ειπε: Σωκρατη, την τριτη μερα θα φτασεις στην πλουσια Φθια.

Κριτων: Παραξενο ονειρο, Σωκρατη.

Σωκρατης: Λοιπον σ' εμενα μοιαζει προφανες.

Ο Πλατων κατασκευασε το ξεκινημα αυτου του διαλογου με τετοιον τροπο ωστε να ευθυγραμμισει τα πεδια υπνου και ξυπνου, τραβωντας την προσοχη μας σε ενα ενεργο οριο μεταξυ τους - ενεργο γιατι εχει διαρροη. Ο Σωκρατης φερνει μαζι του απο την πλευρα του υπνου μια μικρη διαφορα. Τα λογια της γυναικας στα λευκα περιεχουν μια νυξη του συλλογισμου που θα παει τον Σωκρατη ολον τον δρομο απο αυτες τις μαχμουρλιδικες φρασεις εως τον θανατο του στο τελος του Φαιδων. Αυτη λεει στον Σωκρατη οτι θα φτασει στην Φθια την τριτη μερα. Ειναι μια αραδα του Ομηρου. Στο ενατο Βιβλιο της Ιλιαδας ο Αχιλλεας δεχεται μια αποστολη των Ελληνων σταλμενη απο τον Αγαμεμνονα για να τον πεισει να επιστρεψει στον πολεμο, υποσχομενος τονους απο δωρα αν το κανει. Αυτος απαντα καταγγελοντας σε 114 αραδες, τα δωρα, του πολεμου και του Αγαμεμνονα, περιλαμβανοντας μια απειλη να φυγει για την πατριδα του αμεσως:

“Την τριτη μερα μπορει να φθασω στην πλουσια Φθια.”11

Φθια ειναι η πατριδα του Αχιλλεα. Επισης ειναι ενα ονομα συγγενες με ενα ελληνικο ρημα για τον θανατο (φθίειν), ομως αυτο μπορει να ειναι τυχαιο. Ας παρατηρησουμε καποιες αναλογιες αναμεσα σ' αυτους τους δυο ηρωες που πανε για την Φθια την τριτη μερα: και ο Σωκρατης και ο Αχιλλεας ειναι εκκεντρικοι κυριοι που βρισκονται να αψηφουν τους κανονες της ζωης στην κοινωνια τους και να ματαιωνουν τις ελπιδες ενος κυκλου στενων φιλων. Γιατι, οπως ο Αχιλλεας περιβαλλεται απο Αχαιους που τον πιεζουν να ξαναρχισει την ζωη ως πολεμιστης, ο Σωκρατης περιβαλλεται απο Αθηναιους που τον πιεζουν να δραπετευσει απο την φυλακη και να αρχισει μια ζωη στην εξορια. Και οι δυο λενε στους φιλους τους οχι. Και οι δυο υποστηριζουν αυτην την επιλογη στην βαση μιας ιδιοσυγκρασιακης κατανοησης της λεξης ψυχη, “ψυχη, πνευμα, αρχη της ζωης.” Ετσι ο Αχιλλεας απορριπτει την προσφορα του Αγαμεμνονα απο δωρα μ' αυτα τα λογια:

“Ολα τα δωρα κι ο θησυρος της Τροιας δεν αξιζουν τοσο πολυ οσο η δικη μου ψυχη!”

Και ο Σωκρατης εξηγει την επιλογη του για τον θανατο στο τελος του Φαιδων λεγοντας

“Καθως η ψυχη φαινεται πως ειναι αθανατη … ενας αντρας [που εζησε μια καλη ζωη] θα μπορουσε το ιδιο καλα να ειναι χαρουμενος κανοντας την εξοδο του στον Αδη.”

Ποιος ξερει τι εννοει ο καθενας τους με ψυχη, η κατα ποσον "soul" ειναι μια ευλογη μεταφραση της. Και παλι μπορουμε να πουμε οτι και οι δυο χρησιμοποιουν αυτην την λεξη για να επισημανουν καποιου ειδους αθανατη αξια, καποιου ειδους υπερβατικον ελκυστηρα που ασκει μια τετοια δυνατη πιεση στην θνητη τους ζωη και σκεψη ωστε να τους ωθει σε μια επιλογη που σοκαρει τον καθενα τριγυρω τους και τους βλεπουν σαν παραφρονες. Εκτιμω οτι ο Πλατων στους διαλογους του που περιλαμβανουν τον Σωκρατη ειχε καπου το ιδιο φιλολογικο προβλημα οπως ο Ομηρος στην Ιλιαδα του, δηλαδη να αποδωσει εναν ηρωα στην διαφορα του απο αλλους ανθρωπους, εναν ηρωα, η δυναμη του οποιου επανω στους αλλους ανθρωπους προβαλλε εν μερει απο κατι ινκογνιτο στο ιδιο το ειναι του. Ο πλατωνικος Σωκρατης, στους διαλογους που καταγραφουν τις τελευταιες του μερες, μοιαζει ολο και περισσοτερο ενα προσωπο ασυλληπτο με κοινοτοπες φρασεις, ενα προσωπο (για να χρησιμοποιησω μια τρεχουσα εκφραση) που ερχεται απο καπου αλλου.

Ο Πλατων στο Κριτων τον δειχνει να ερχεται απο την πλευρα του υπνου. Σαν να ειχε κοιμηθει στον ναο του Ασκληπιου, ο Σωκρατης ξεπροβαλλει απο το ονειρο του "βλεποντας και με τα δυο ματια". Και δεν δισταζει να πιστεψει ο,τι αυτη η γυναικα στα λευκα τον εκανε να δει, αν και ο Κριτων το απορριπτει. Η γυναικα στα λευκα θα βγει σωστη. Ο Σωκρατης τεινει να πιστευει, και να ειναι σωστος στο να πιστευει, διαφορετικες πηγες γνωσης απο ο,τι κανουν αλλοι φιλοσοφοι - οπως τον τρελο του δαιμονα, η τον χρησμο του Απολλωνα, για να μην πουμε τις καλες φρασεις του υπνου. Επισης ο Σωκρατης δινει πολλη πιστη στην ιδια την ποιητικη του φαντασια - την δυναμη του να μεταστρεφει το τιποτα σε κατι. Ετσι στο δευτερο μισο του Κριτων, καθως ο Κριτων δεν μπορει να σκεφτει τιποτ' αλλο να πει, ο Σωκρατης κατευθυνει και τις δυο πλευρες μιας φανταστικης συνομιλιας αναμεσα στον εαυτο του ως Σωκρατη και σε μια εγγαστριμυθη προβολη των Νομων, των Νομων των Αθηνων. Αυτοι οι εγγαστριμυθοποιημενοι Νομοι ειναι τοσο παραξενοι οσο τα φαντασματα που εστειλε η Virginia Woolf θροϊζοντας και ψιθυριζοντας γυρω στα δωματια του “Haunted House” της, να ψαχνουν για τον θαμμενο τους θησαυρο. Αν θυμαστε, αυτη η ιστορια του στοιχειωμενου σπιτιου τελειωνει με μια ανατριχιαστικη ωρα αποποιησης, καθως τα φαντασματα σκυβουν πανω απο το κρεβατι της κοιμωμενης και ανακαλυπτουν τον θησαυρο τους θαμμενο στην καρδια της. Ο Σωκρατης επισης πασχει απο μια ωρα αποποιησης στο τελος του Κριτων. Οι φωνες των Νομων, λεει, γεμιζουν την φυλακη του και καταπνιγουν καθε αλλον ηχο. Πρεπει να παψει να μιλα:

Ω, αγαπημενε φιλε Κριτων, ειναι αυτες οι φωνες που φαινεται πως ακουω - οπως κορυβαντικοι λατρευτες που φανταζονται πως ακουνε αυλους - και ο ηχος των λογων τους μου ειναι τοσο δυνατος που ειμαι κουφος για ο,τιδηποτε αλλο.

Ετσι ο Σωκρατης πεφτει σε σιωπη, κυριευμενος απ' ο,τι η Virginia Woolf θα αποκαλουσε “το τραγουδι του πραγματικου κοσμου.”

Για να συνοψισω.

Θα διατυπωσω τα συμπερασματα μου στην μορφη μιας “Ωδης στον Υπνο."

Ωδη στον υπνο 

Σκεψου την ζωη σου διχως αυτον.

Διχως εκεινη την πλακα του χρονου του εκτος νομου που στιζει καθε μαξιλαρι - διχως μαξιλαρια.

Διχως την μεγαλη μαυρη κουζινα και την φουφου να βραζει οπου

αρπαζεις αχλαδια

απο του ιδιου του πατερα σου τα ποδια και τα χερια

μονο για να τα δεις να κανουν μια φραση 

η οποια - κλαις με ξαφνικη χαρα - θα σε σωσει

αν μπορεσεις να την θυμηθεις

αργοτερα! Αργοτερα,

δεν μειναν πολλα, μονο ενα χλωμο πρασινο υψιλον βαλσαμωμενο μεταξυ butter και fly-

μα τι 'ναι αυτο το πραγμα που εκεινος αλειφει στο ματι σου;

Ειν' η στιγμη που σταματαει το ριγος.

Ενα ριγος ειναι τελεια υπηρετρια.

Το αμην της sootheth.

“Βασικα,” λεει εμπιστευτικα σε μια υποσημειωση, "ηταν

τυπογραφικο λαθος αντι για mammoth.”

Με ποναει να το μαθαινω.

Πληγη εξοδος, καθως λενε.

ΑΠΟΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ. ΠΩΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΑΝ ΤΗΝ ΣΑΠΦΩ, ΤΗΝ MARGUERITE PORETE ΚΑΙ ΤΗΝ SIMONE WEIL ΛΕΝΕ ΤΟΝ ΘΕΟ

PART ONE / ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Πως θα 'ταν να ξεκινουσα ενα δοκιμιο για πνευματικα θεματα παραθετοντας ενα ποιημα που αρχικα δεν θα σας φανει διολου πνευματικο. Το αποσπασμα 31 της Σαπφους λεει:

Μου μοιαζει ισος με τους θεους εκεινος ο αντρας

οποιος και να 'ναι που απεναντι σου

καθεται κι ακουει προσεκτικα

τα γλυκα σου λογια

και το αξιαγαπητο γελιο - ω, 

δινει στην καρδια στο στηθος μου φτερα

γιατι σαν σε κοιταζω, ακομα και μια στιγμη, καμια λαλια

δε μου απομενει

οχι: η γλωσσα σπαει και λεπτη

φωτια τρεχει κατω απ' το δερμα 

και στα ματια δεν βλεπω τιποτα και βουητο

γεμιζει τ' αυτια

και κρυος ιδρωτας με πιανει και τρεμουλο

μ' αρπαζει ολοκληρη, πιο πρασινη κι απ' το χορτο 

ειμαι και νεκρη - η σχεδον

μου φανταζω.

Μα τα παντα εχεις να τα τολμησεις, γιατι ακομα κι ενας πενητας ...

Αυτο το ποιημα διατηρηθηκε για μας απο τον αρχαιο λογοτεχνικο κριτικο Λογγινο, ο οποιος παραθετει τεσσερεις πληρεις σαπφικες στροφες και κατοπιν την πρωτη αραδα απο ο,τι μοιαζει να ειναι μια πεμπτη στροφη και κατοπιν διακοπτεται, κανεις δεν ξερει γιατι. Ομως οι πρωτες τεσσερεις στροφες μοιαζουν να συνθετουν μια ενοτητα μουσικης και σκεψης· ας δουμε την σκεψη. Μας ερχεται λουσμενη στο φως, ομως αυτο ειναι το αλλοκοτα εγκλειστο φως μιας ενδοσκοπησης. Η Σαπφω σκηνοθετει ενα σεναριο μεσα στο μικρο θεατρο του νου της. Φαινεται πως ειναι ενα ερωτικο σεναριο, ομως οι χαρακτηρες ειναι ανωνυμοι, οι συσχετισεις τους θολες. Δεν ξερουμε γιατι το κοριτσι γελα, ουτε τι κανει ο αντρας εκει, ουτε πως η αντιδραση της Σαπφους σ' αυτους εχει νοημα. Η Σαπφω μοιαζει να μην ενδιαφερεται τοσο γι' αυτους τους χαρακτηρες ως ατομα οσο για το γεωμετρικο σχημα που διαμορφωνουν. Αυτο το σχημα εχει τρεις γραμμες και τρεις γωνιες. Μια γραμμη συνδεει την φωνη και το γελιο του κοριτσιου μ' εναν αντρα που ακουει προσεκτικα. Μια δευτερη συνδεει το κοριτσι με την Σαπφω. Αναμεσα στο ματι της Σαπφους και το αντρα που ακουει περναει μια τριτη. Το σχημα ειναι ενα τριγωνο. Γιατι η Σαπφω θελει να σκηνογραφησει αυτο το σχημα; Η κοινη λογικη θεωρει πως ειναι ενα ποιημα για την ζηλεια. "Ολοι οι εραστες παρουσιαζουν συμπτωματα σαν αυτα" λεει ο Λονγκινος. Ετσι ας σκεφτουμε σχετικα με το τι ειναι η ζηλεια των εραστων.

Η λεξη ερχεται απο το αρχαιο ελληνικο ζῆλος που σημαινει "ζηλος", η "καταδιωξη". Μια ζηλιαρα ερωμενη ορεγεται εναν ορισμενο τοπο στο κεντρο της αγαπης του ερωμενου της, μονο που τον βρισκει κατειλημμενο απο καποιαν αλλη. Αν η ζηλια ηταν χορος, θα ηταν ενα μοτιβο τοποθετησης και εκτοπισμου. Η συναισθηματικη του εστια ειναι ασταθης. Η ζηλια ειναι ενας χορος οπου ολοι κινουνται.

Το ποιημα της Σαπφους σκηνοθετει ζηλια, μα δεν την χορευει. Πραγματι φαινεται να ξεχνα την παρουσια των παρτενερ της τελειως μετα την πρωτη στροφη και στρεφει τον προβολεα στον εαυτο της. Και αυτο που βλεπουμε στο φως του προβολεα ειναι ενα απροσμενα πνευματικο θεαμα. Διοτι η Σαπφω περιγραφει τις δικες της αντιληπτικες ικανοτητες (οπτικες, ακουστικες, απτικες) να καταντουν δυσλειτουργικες η μια μετα την αλλη· μας δειχνει τα αντικειμενα των εξωτερικων αισθησεων να κενωνονται· κι εκει στην καταφωτη σκηνη στο κεντρο της αντιληψης της εμφανιζεται - το ιδιο το Ειναι της: "Ειμαι…" λεει στον στιχο 15 (" πιο πρασινη κι απ' το χορτο ειμαι").

Αυτο δεν ειναι απλα μια στιγμη αποκαλυψης της υπαρξης: ειναι ενα πνευματικο συμβαν. Η Σαπφω υπεισερχεται σε εκσταση. "πιο πρασινη κι απ' το χορτο ειμαι …," λεει, δηλωνοντας το ιδιο το Ειναι της με εναν προσδιορισμο παρατηρησιμο μονο απεξω απο το σωμα της. Αυτη ειναι η κατασταση που καλειται εκστασις, κυριολεκτικα "στεκοντας εξω απο τον εαυτο," μια κατασταση θεωρουμενη απο τους Ελληνες ως τυπικη για τρελους ανθρωπους, ιδιοφυιες και εραστες, και αποδιδομενη στους ποιητες απο τον Αριστοτελη.

Η εκσταση αλλαζει την Σαπφω και αλλαζει το ποιημα της. Αυτη η ιδια, λεει, ειναι σχεδον νεκρη. Το ποιημα της φαινεται να διακοπτεται και να σταματα. Ομως τοτε, θα ελεγα, και τα δυο τους ξεκινανε και παλι. Λεω, θα ελεγα, γιατι ο τελευταιος στιχος του ποιηματος εχει μια μπερδευτικη ιστορια και καποιοι μελετητες τον βλεπουν με δυσπιστια, αν και εμφανιζεται στον Λογγινο και επιβεβαιωνεται απο εναν παπυρο. Ας αποπειραθουμε να δουμε την συναφεια του με ο,τι προηγειται.

"Τα παντα εχεις να τα τολμησεις, γιατι ακομα κι ενας πενητας …," λεει ο τελευταιος στιχος. Ειναι μια νεα σκεψη. Το περιεχομενο της σκεψης ειναι η απολυτη τολμη. Η κατασταση της σκεψης ειναι η πενια. Δεν θελω να δωσω την εντυπωση οτι ξερω τι λεει αυτος ο στιχος, η οτι βλεπω κατα που τεινει το ποιημα απο εδω. Δεν ξερω. Σαν συνολο με αφηνει απορημενη. Η Σαπφω στηνει ενα σεναριο ζηλιας, ομως αυτο δεν ειναι το θεμα του ποιηματος, η ζηλια ειναι απλα ενα σχημα. Η Σαπφω σκηνοθετει ενα συμβαν εκστασης, ομως ουτε αυτο ειναι το θεμα του ποιηματος, η εκσταση ειναι μονο ενα μεσο για να φτασει στο τελος. Δυστυχως δεν γνωριζουμε το τελος, το ποιημα διακοπτεται. Ομως το βλεπουμε οτι η Σαπφω αρχιζει να στρεφεται προς αυτο, προς αυτο το απλησιαστο τελος. Βλεπουμε τις αισθησεις της να κενωνονται, βλεπουμε το Ειναι της ριγμενο εξω απο το κεντρο του οπου στεκει παρατηρωντας την σαν να 'ταν χορτο, η νεκρη. Και σ' αυτο το σημειο, μου συμβαινει μια εικασια: αν δεχτουμε οτι αυτο ειναι ενα ποιημα που τα λεει ολα για τον ερωτα, χρειαζεται να περιοριστουμε σε μια αναγνωση του που ειναι απλα, η συμβατικα ερωτικη; Τελικα η Σαπφω θεωρειται απο καποιους ιστορικους οτι δεν ηταν μονο ποιητρια του ερωτα και λατρις της Αφροδιτης στην Λεσβο, αλλα ιερεια της λατρειας της Αφροδιτης και διδασκαλος των δογματων της. Ενδεχομενως το ποιημα της Σαπφους θελει να μας διδαξει κατι για την μεταφυσικη, η ακομα και για την θεολογια του ερωτα. Ενδεχομενως δεν παραθετει το συνηθισμενο παραπονο του ερωτικου τραγουδιου, Γιατι δεν μ' αγαπας; αλλα ενα βαθυτερο πνευματικο ερωτημα, Τι ειναι αυτο που ο ερωτας κανει τον εαυτο να τολμησει; Η τολμη εισερχεται στο ποιημα στον τελευταιο στιχο οταν η Σαπφω χρησιμοποιει την λεξη τολματον: "εχεις να το τολμησεις." Αυτη η λεξη ειναι ρηματικο επιθετο και εκφραζει την διαθεση μιας δυνατοτητας, η ενος δυναμικου. Η Σαπφω λεει οτι ειναι ενα απολυτο δυναμικο:

πὰν τόλματον: τα παντα εχεις να τα τολμησεις.

Επιπλεον συναινει σ' αυτο - η, μοιαζει να το κανει στο σημειο που συναινει οταν το ποιημα διακοπτεται. Γιατι συναινει; Η εξηγηση της δεν υφισταται πλεον. Οσο παει, μας οδηγει πισω στην εκστατικη της κατασταση. Διοτι οταν μια εκστατικη ερωταται Τι ειναι αυτο που ο ερωτας κανει τον εαυτο να τολμησει; αυτη θα απαντησει:

Ο ερωτας κανει τον εαυτο να τολμησει να αφησει πισω τον εαυτο του, να υπεισελθει στην πενια.