Αυτο που σημερα ονομαζουμε "παγκοσμιοποιηση" σχετιζεται στενα με την παγκοσμια κυριαρχια της μοντερνας τεχνικης και της επεκτεινομενης φυσικοεπιστημονικης-τεχνικης κοσμοθεωριας. Η φυσικοεπιστημονικη-τεχνικη νοοτροπια εχει σαφεις ριζες στην ελληνικη απαρχη της ευρωπαϊκης φιλοσοφιας, ιδιαιτερα στους "μετασωκρατικους" Πλατωνα και Αριστοτελη, η νοηση των οποιων, σε ουσιαστικα θεματα, εκπηγασε απο την αντιπαραθεση με τους "Προσωκρατικους" (προπαντων τον Αναξιμανδρο, τον Ηρακλειτο και τον Παρμενιδη). Μερικα παραδειγματα μπορουν να δειξουν παραστατικα οτι αυτη η προσωκρατικη νοηση αντιτεινεται στην μεταγενεστερη φιλοσοφικη και επιστημονικη παραδοση κατα τροπον απροσμενο. Οι παρατιθεμενες φρασεις κανουν διαισθητη μιαν αλλη κατανοηση της κινησης, του χωρου, του χρονου, της ψυχης και της γλωσσας, η οποια βρισκεται πολυ κοντυτερα στα καθημερινα εμπειρατα φαινομενα. Επισης η εννοια του Ειναι, την οποια εισηγαγε ο Παρμενιδης στην ευρωπαϊκη φιλοσοφια, ενδεχομενως αντιτιθεται ριζικα σε καθε μεταγενεστερη (μεταφυσικη) θεωρηση του Ειναι, και μπορει να διανοιξει απροσμενους διαυλους προς την εξωευρωπαϊκη (π.χ. την ζεν-βουδιστικη η την ταοϊστικη) νοηση. Μ' αυτο φυσικα εγειρεται το ερωτημα για το ιδιαιτερο και το μοναδικο της προσωκρατικης νοησης. Παροτι αυτη ακριβως η νοηση ηταν το εναυσμα για μια αντιπαραθεση που οδηγησε στην μοντερνα τεχνικη και στην παγκοσμιοποιηση, πολλα πρωιμα ελληνικα αποσπασματα αποπνεουν ενα τελειως ιδιαιτερο πνευμα που δυσκολα περιγραφεται με λιγες λεξεις: εκει μεσα υπαρχει απιστος, μη δογματικος σκεπτικισμος και θαυμαζουσα, αιδημων ευλαβεια, ευφορια και βαθια σοβαροτητα, ευρυτητα του βλεμματος και εγγυτητα στα πραγματα. Συγκρατημενη ευρυτητα του βλεμματος συνδυαζεται με χιουμοριστικη αμφισβητηση της μυωπικης υβρης. Και ολ' αυτα μ' εναν καθαρα διατυπωμενο τροπο ο οποιος επιζητει την συνομιλια, δεν αποφευγει την αψιμαχια και δεν τιθεται σε απολιτικη αντιθεση προς τον λογο και την πραξη σε μια κοινοτητα. Κατα ποσον αυτο το πνευμα θα μπορουσε να βοηθησει στην "διαπολιτισμικη" και την "ενδοπολιτισμικη" συνομιλια;
Πριν απο μερικες εβδομαδες θελησα να κοιταξω στο laptop μου αν ενας συναδελφος απο την Βιεννη μου ειχε στειλει μια ειδηση. Πληκτρολογησα το password μου, οπου στην οθονη μου εμφανιστηκε το μηνυμα: "You are not a valid user." Τελικα μονο μετα απο κοπιαστικες προσπαθειες παρατηρησα γιατι δεν λειτουργησε η συνδεση: Λιγο πριν ειχα χρησιμοποιησει μια ελληνικη γραμματοσειρα, η οποια απαιτει την επιλογη ενος αμερικανικου πλητρολογιου, και ειχα ξεχασει μετα την χρηση αυτης της γραμματοσειρας να ρυθμισω τον κομπιουτερ παλι στο γερμανοελβετικο πληκτρολογιο. Γι' αυτο το password μου αντι για μια παυλα ειχε αποκτησει ενα ερωτηματικο. Η σε δευτερολεπτα δυνατη επικοινωνια μ' εναν μακρινο συναδελφο απο την Βιεννη ειχε ναυαγησει για ενα και μονο σημειο που μπηκε απο το λαθος μιας ελληνο-αμερικανο-ελβετικης συγχυσης.
Γιατι σας λεω αυτην την ιστορια; Γιατι θα ηθελα να μιλησω για την παγκοσμιοποιηση ως προκληση.
Οι εννοιες "παγκοσμιος" και "παγκοσμιοποιηση" υπεστησαν τις τελευταιες πεντε δεκαετιες μια περιεργη σημασιακη μεταβολη. Μετα τον δευτερο παγκοσμιο πολεμο το νομικο δικαιο μιλησε για την "παγκοσμιοποιηση" του εθνικου δικαιου προς ενα διεθνες δικαιο της ανθρωποτητας. Στα εβδομηντα και στα ογδοντα του τελευταιου αιωνα τα "παγκοσμια" οικολογικα και κοινωνικα προβληματα προσεχθηκαν περισσοτερο. "Global 2000" λεγονταν μια σχετικη αναφορα την οποια ειχε παραγγειλει ο τοτε προεδρος των ΗΠΑ Jimmy Carter, και ενα οικολογικο αιτημα μας καλουσε να "σκεφτομαστε παγκοσμια" και να "δρουμε τοπικα". Παντως σημερα το σλογκαν "παγκοσμιοποιηση" εχει προπαντων οικονομικη σημασια και μας κανει να σκεφτομαστε παγκοσμιο εμποριο, κεφαλαιαγορες και αυξανομενη επιρροη αυτοκρατορικων πολυεθνικων επιχειρησεων - των "global players".
Εκτοτε υπαρχουν ολο και περισσοτεροι εχθροι της παγκοσμιοποιησης που στρεφονται εναντια σε τετοιες παγκοσμιες οικονομικες αυτοκρατοριες. Παντως φαινεται πως κανεις εδω συχνα λησμονει οτι οι αυτοκρατοριες μπορουν να γινονται τερατωδεις μονο χαρη σ' ενα ελλειμα παγκοσμιοποιησης με νομικη και οικολογικη-κοινωνικη εννοια. Γιατι μονο ενας ομοσπονδιακος οργανισμος του κοσμου με νομικα θεμελιωμενες κρατικες δυνατοτητες μπορει να τις βαλει στην θεση τους. Αυτο λοιπον που σημερα ονομαζουμε "παγκοσμιοποιηση" εγκειται σ' ενα ελλειμα παγκοσμιοποιησης.
Οπως και να 'χει, ειναι φανερο οτι το αναποτρεπτο μιας διεθνους ευνομιας, το αναποφευκτο της αντιμετωπισης των παγκοσμιων οικολογικων-κοινωνικων προβληματων και το ιλιγγιωδες της οικονομικης διαπλοκης του κοσμου - οτι αυτη η πολλαπλη παγκοσμιοποιηση συσχετιζεται με την μοντερνα τεχνικη.
Ο ατομικος πυραυλος συντηκει τα εθνη στη ζωη και στον θανατο. Οι παρενεργειες της τεχνικης αφυπνιζουν και την οικολογικη συνειδηση. Και με το laptop μου δεν φτανω μονο μεχρι τον συναδελφο μου στην Βιεννη αλλα, αν ειχα στον λογαριασμο μου τα αναγκαια νουμερα, θα μπορουσα μεσα σε δευτερολεπτα να παρεμβω στο χρηματιστηριο του Τοκιο.
Το οτι η παγκοσμιοποιηση συσχετιζεται με την τεχνικη μας, ειναι μια κοινοτυπια που δεν θα αμφισβητουσε σχεδον κανεις. Λιγοτερο οφθαλμοφανες ειναι οτι τα επιτευγματα της τεχνικης εγιναν δυνατα μονο χαρη σε μια ιδιαιτερη νοοτροπια. Αυτη εμφανιστηκε στην Ευρωπη στους προηγουμενους αιωνες και αρχισε να επιβαλλει την παγκοσμια κυριαρχια της με τον "ενισχυτη" Αμερικη. Σημερα εχει γινει μια "κοσμοθεωρια" που κυριαρχει σε μεγαλο βαθμο και στην καθημερινοτητα, μια φυσικοεπιστημονικη-τεχνικη κοσμοθεωρια.
Γι' αυτην ορισμενα πραγματα ειναι αυτονοητα, και οποιος αυτο το αμφισβητει μπορει να δρεψει ενα κουνημα του κεφαλιου σε αποδοκιμασια. Εδω θελω να σας δωσω μερικα παραδειγματα απο τετοια αυτονοητα.
Ο ΠΛΑΝΗΤΗΣ, τον οποιο αφορα η παγκοσμιοποιηση, ειναι αυτονοητα ενα περιστρεφομενο διαστημοπλοιο, ενα μικρο σβωλακι που κινειται μεσα στο αχανες διαστημα.
Αυτο που ονομαζουμε ΚΙΝΗΣΗ ειναι αυτονοητα αλλαγη του τοπου, απο το Α στο Β, οπου η σχεση της αποστασης που διανυθηκε προς τον χρονο που απαιτηθηκε δειχνει αυτονοητα ποσο ταχεια ειναι η κινηση στον χωρο.
Αυτο που ονομαζουμε ΧΩΡΟ ειναι αυτονοητα ο τρισδιαστατος ομοιογενης γεωμετρικος χωρος, στον οποιο καθε σημειο οριζεται απο την παραθεση τριων συντεταγμενων. Εδω με την μοντερνα φυσικη δεν αλλαξε σχεδον τιποτα, ακομη κι αν νεοτατες θεωριες μπορουν να λογαριαζουν με περισσοτερες απο τρεις χωρικες διαστασεις, ακομη κι αν ο Albert Einstein συνεπλεξε τις τρεις χωρικες διαστασεις με τον χρονο σε ενα τετραδιαστατο συστημα συντεταγμενων.
Αυτο που ονομαζουμε ΧΡΟΝΟ ειναι αυτονοητα ο μονοδιαστατος φυσικοεπιστημονικος χρονος, ο αξονας του χρονου t, ο χρονος του ρολογιου, αυτη η ομοιογενης παροδος σημειων του τωρα, την οποια η ψυχη μας αντιλαμβανεται ως διαφορετικα μεγαλης η μικρης διαρκειας.
Αυτο που ονομαζουμε ΨΥΧΗ ειναι αυτονοητα μια εγκεφαλικη λειτουργια, και ο εγκεφαλος ειναι αυτονοητα μια ακρως περιπλοκη συσκευη εν ειδει υπολογιστη. Επεξεργαζεται το input των αισθητηριακων εντυπωματων και μπορει να επανενεργοποιησει αποθηκευμενα αισθητηριακα εντυπωματα. Ετσι σ' αυτην την οπτικη αυτο που αντιλαμβανεται ο ανθρωπος ειναι επισης δικη του κατασκευη κι αυτο που σκεπτεται βρισκεται στο κεφαλι του. Ομως τοτε ψυχοθεραπεια σημαινει ενασχοληση με μια ψυχη που δεν λειτουργει πλεον σωστα. Πως χρησιμοποιουμε την γλωσσα για την συντηρηση μιας τετοιας ψυχο-σωματικης συσκευης;
Και τελικα αυτο που ονομαζουμε ΓΛΩΣΣΑ ειναι αυτονοητα μεσο επικοινωνιας με το οποιο εκφραζεται η ψυχη και μεταδιδει σηματα πληροφοριων σε αλλες ψυχες. Οι λεξεις αυτονοητα ειναι σημεια, κωδικες, οπως το password στο laptop μου, ακομα κι αν η επικοινωνια μεταξυ ομογλωσσων ειναι λιγοτερο επιρρεπης σε βλαβες (και ως εκ τουτου στον ιδιο βαθμο περισσοτερο πολυσημαντη) απο μια συνδεση με το password.
Η φυσικοεπιστημονικη-τεχνικη νοοτροπια εχει τις ριζες της στην ευρωπαϊκη φιλοσοφια, η οποια ξεκινησε με την ελληνικη φιλοσοφια. Τουτο θελω και παλι να το δειξω με τα παραδειγματα που απαριθμησα προηγουμενως, οπου θα πρεπει να περιοριστω σε μερικες υποδειξεις.
Η μεταβολη απο την ησυχη γη που ειναι κατω, κατω απο τον ουρανο εκει ψηλα, στην κοπερνικανικη ΥΔΡΟΓΕΙΟ, η οποια λοιπον και ομως γυριζει, αυτη η μεταβολη κατα την αρχη των νεοτερων χρονων προετοιμαστηκε απο παλια. Ενδεχομενως μια σημαντικη προϋποθεση ηταν οτι ο Αριστοτελης αναγορευσε την αλλαγη του τοπου σε πρωταρχικο ειδος της κινησης. Γνωριζε μεν και αλλα ειδη της ΚΙΝΗΣΗΣ, δηλαδη γενεση και φθορα, αυξηση και φθιση, αλλαγη του χρωματος κλπ. Βεβαια γι' αυτον η κυκλικη κινηση των ουρανιων σωματων ηταν και η πλεον ολοκληρωμενη αλλαγη τοπου. Και παλι η πρωτοκαθεδρια της κινησης στον χωρο ξεκινησε με τον Αριστοτελη. Κατοπιν με τον Γαλιλαιο και τον Νευτωνα προωθηθηκε στην καθαυτο κινηση και αργοτερα σε θεμελιο πολλων φυσικοεπιστημονικων εξηγησεων, για παραδειγμα της εξηγησης της θερμοτητας με την κινηση στον χωρο των ατομων και των μοριων. Εκτος αυτου πειραματα μπορεσαν πλεον να δειξουν οτι ενα "σημειο μαζας", οταν κατι προσκρουσει επανω του, και οταν δεν επενεργουν σ' αυτο αλλες δυναμεις, θα φυγει ολοτελα σε ευθεια γραμμη και οχι σε κυκλο. Αν και στην οπτικη των νεοτερων χρονων ο Αριστοτελης αναιρεθηκε, με την προτεραιοτητα που εδωσε στην κινηση στον χωρο οντως εδωσε στην εννοια της κινησης των νεοτερων χρονων μια αποφασιστικη ωθηση.
Η γεωμετρικη παρασταση του ΧΩΡΟΥ των νεοτερων χρονων ειναι μια τεραστια αφαιρεση. Αφαιρει καθε ιδιαιτεροτητα των εκαστοτε τοπων και περιοχων, που βεβαια πλεον οριζονται μονο απο τους αριθμους τριων συντεταγμενων. Αυτες οι τρεις συντεταγμενες αφαιρουν την σημασια μηκους, πλατους και υψους που εμπειραται κανεις στην ενασxοληση με τα πραγματα (για παραδειγμα του τεχνιτη), κι επισης αφαιρουν τον καθημερινο προσανατολισμο μας στον δρομο, οπου διακρινουμε επανω και κατω, αριστερα και δεξια κι εμπρος και πισω. Ομως ακομα κι αυτη η αφαιρετικοτητα του χωρου προετοιμαστηκε στις εκλεπτυσμενες, ψηλαφητες ερευνες του Πλατωνα και του Αριστοτελη, εστω κι αν για τον Αριστοτελη τοπος και πραγμα ακομη αλληλεχονταν πολυ περισσοτερο. Ετσι γι' αυτον μια πετρα που πεταξαν στον αερα επεφτε παλι στο εδαφος γιατι ο "οικειος τοπος" απο καθε τι που εχει βαρος ειναι η γη.
Επισης ο απο τον Γαλιλαιο και εκτοτε κυριαρχος φυσικοεπιστημονικος ΧΡΟΝΟΣ ως ομοιογενης παροδος σημειων του τωρα, μετρησιμη με το ρολοι, ειναι μια πελωρια αφαιρεση. Δεν αφαιρει μονο την καθημερινα εμπειρατη αλλαγη μερας και νυχτας, αλλα τελειως βασικα το καθημερινα εμπειρατο παιχνιδι του χρονου που διισταται σε παρελθον, παρον και μελλον, και μεσα στο οποιο ειμαστε εκτεθειμενοι καθως μας αφορουν παροντα και αποντα - παροντικα κοντινα και μακρινα, παρελθοντα, και επισης μελλοντικα. Και παλι κι εδω η θεωρηση του χρονου απο τον Αριστοτελη καταδεικνυεται ως προπαρασκευαστικη. Οταν ορισε τον χρονο ως "ἀριθμὸς κινήσεως κατὰ τὸ πρότερον καὶ ὕστερον", ειχε μεν ακομη το χαρακτηριστικο του χρονου ως παρελθοντος και μελλοντος, ομως οι λεξεις του "ἀριθμὸς κινήσεως" οντως ακουγονται λιγακι σχεδον σαν τα ρολογια να ειχαν αρχισει το τικ-τακ τους ηδη πολυ πριν την ανακαλυψη τους. Προπαντων ομως για τον Αριστοτελη τα παρελθοντα και τα μελλοντικα ανηκαν στο μη ον, ετσι ωστε τα παροντικα απεκτησαν προτεραιοτητα. Εκτοτε Ειναι θα πει παροντικα Ειναι. Ισως αυτο ηταν η σημαντικοτερη προϋποθεση για την εμφανιση του μονοδιαστατου χρονου με την κανονικη του παροδο σημειων του τωρα.
Οσον αφορα την ΨΥΧΗ και την "επικοινωνια" της με αλλες ψυχες, δεν θα ηθελα να υπεισελθω στις παραστασεις του Πλατωνα και του Αριστοτελη, αν κι αυτες ετοιμασαν το εδαφος επισης για την θεωρηση των νεοτερων χρονων. Εδω θα αρκεστω στην υποδειξη οτι η σημερα κυριαρχη πληροφορικη θεωρηση της ΓΛΩΣΣΑΣ, για την οποια οι λεξεις ειναι ΣΗΜΕΙΑ, εχει πολυ σαφεις ιστορικοφιλοσοφικες ριζες. Οταν η λεξη ειναι σημειο για κατι, τοτε ειναι αναρτησιμη στο σημαινομενο οπως μια ετικεττα. Αυτος ο διαχωρισμος λεξης και πραγματος μας οδηγει πισω στον Μεσαιωνα, οπου γινονταν διαμαχες για το κατα ποσον η εννοια "θεος" ειναι αποδειξη οτι και πραγματι υπαρχει θεος. Και για το εαν οι γενικες εννοιες ειναι μονο απλα ονοματα, απλα σημεια. Ομως ο μεσαιωνικος "νομιναλισμος" προετοιμαστηκε απο τον Αριστοτελη, ο οποιος αποκαλεσε τα γραμματα σημεια για τους ηχους και τους ηχους σημεια για τα "παθη" της ψυχης και αυτα ειδωλα των πραγματων.
Βλεπετε ποση ιστορια της φιλοσοφιας ειναι μαζεμενη στο laptop μου; Μεσα ειναι ο νομιναλισμος, και η αριστοτελικη θεωρηση της γλωσσας, που καταλαβαινει την γλωσσα ως σημειοδοτηση και την ερμηνευει μεσα απο την λογικα κρινουσα αποφανση, η οποια ειναι η σαφως ορθη η σαφως λανθασμενη. Και το laptop μου μεταφερει πληροφοριες μεσω σημειων, και το password ειναι η σωστο η λαθος. Ασφαλεια μεσω σαφηνειας, "clare et distincte", καθαρης και ακριβους, οπως ελεγε συχνα ο Rene Descartes. Η ιεραρχια των φακελλων στον σκληρο δισκο αντιστοιχει στον ορισμο του ορισμου, που φτανει πισω στον Αριστοτελη: definitio fit per genus proximum et differentias specificas (ενας ορισμος επιτυγχανεται μεσα απο το προσηκον γενος και τις ειδοποιους διαφορες). Το laptop μου ειναι - προσηκον γενος - ενας κομπιουτερ και - ειδοποιος διαφορα - κινητο. Και επιτυγχανει την επικοινωνια σε δευτερολεπτα, οχι μονο με τον συναδελφο μου στην Βιεννη αλλα με οποιονδηποτε γυρω απο την παγκοσμιοποιημενη υδρογειο. Εκτος εαν τα σημεια που θα δωσω περιεχουν ενα λαθος ερωτηματικο.
Ανεπτυξα μερικα παραδειγματα για την φυσικοεπιστημονικη-τεχνικη μας κοσμοθεωρηση και επιχειρησα να δειξω ποσο πολυ προετοιμαστηκε απο την κλασσικη ελληνικη φιλοσοφια, προπαντων απο τον Πλατωνα και τον Αριστοτελη, που εζησαν τρεις με τεσσερεις εκατονταετηριδες προ Χριστου. Ομως απο πολλες αποψεις η φιλοσοφια τους εκπηγασε απο την αντιπαραθεση με την προσωκρατικη νοηση, ειδικοτερα αυτην του Αναξιμανδρου, του Ηρακλειτου και του Παρμενιδη. Ο Αναξιμανδρος εζησε το πρωτο μισο του 6ου αιωνα π.Χ. στην Μιλητο, ο Ηρακλειτος αρκετες δεκαετιες αργοτερα στην Εφεσο και ο Παρμενιδης επισης γυρω στο 500 π.Χ. στην Ελεα στις δυτικες ακτες της νοτιας Ιταλιας.
Βεβαια η προσβαση μας σ' αυτην την νοηση δεν ειναι ευκολη, αφενος γιατι εχει παραδοθει σε διεσπαρμενα αποσπασματα, αφετερου γιατι η ερμηνεια της καθοριστηκε εν πολλοις απο τους μετασωκρατικους Πλατωνα και Αριστοτελη. Για παραδειγμα η φημισμενη φορμουλα "παντα ρει", την οποια σχεδον καθενας αποδιδει στον Ηρακλειτο, αναγεται ενδεχομενως σε παρατηρησεις του Πλατωνα και του Αριστοτελη. Δυστυχως ομως αυτοι οι δυο σε πολλα θεματα στρεφονται εναντιον των προγονων τους σχεδον με πολεμικη. Οπωσδηποτε μια τετοια πολεμικη μπορει να μας δειξει οτι σε πολλα η προσωκρατικη νοηση ηταν πολυ διαφορετικη απο την μετασωκρατικη. Θα ηθελα να σας μεταδωσω μερικα δειγματα τους που εκπλησσουν, παντα μενοντας στα παραδειγματα μας. Οταν εδω παραθετω μεμονωμενες προτασεις, φυσικα ουτε μπορω να υπεισελθω στα συμφραζομενα, ουτε στην προβληματικη της παραδοσης και της μεταφρασης.
Αναξιμανδρος:
"...ομως απο εκει που τα παροντα εχουν την προελευση τους, κατα κει συμβαινει και η παρελευση τους κατα το χρεων (την αναγκαιοτητα της μοιρας), καθως ολα τουτα (τα παροντα) αρμοζονται μεταξυ τους και ικανοποιουν το ενα το αλλο ως προς το αναρμοστο..."
Εδω δειχνεται και μια κατανοηση της ΚΙΝΗΣΗΣ, η οποια δεν ειναι κυριως καθηλωμενη στην αλλαγη του τοπου. Θυμαστε, και για τον Αριστοτελη ακομη γεννηση και παρελευση ηταν ενα ειδος κινησης, παντως ηδη δευτερευον. Ομως για τον Αναξιμανδρο εμφανιση και παρελευση προφανως συνιστουν την θεμελιακη κινητικοτητα του Ειναι. Οπου βεβαια αυτο που εμφανιστηκε και τωρα ειναι παρον, εχει μια ταση να μην "παιρνει υποψη" τιποτα, να μην προσαρμοζεται, ομως αυτο το "αν-αρμοστο" απαλυνεται συμφωνα με το ΧΡΕΩΝ. Η ημερα φευγει και παλι και κανει τοπο στη νυχτα, η οποια απο την μερια της και παλι θα ικανοποιησει την ημερα. Κι εδω μπορουμε ηδη να υποψιαστουμε κατι: Οταν τονιζονται εμφανιση και παρελευση των παροντων, τοτε καπως αναφερεται μαζι και ο ανθρωπος, τοτε αναφερομαστε μαζι κι εμεις. Αλλωστε ημερα ειναι εδω και τωρα, για μας.
Ηρακλειτος:
"Δρομος προς τα πανω, προς τα κατω: ενας και ο αυτος..."
Καταρχην για μας αυτη η φραση ηχει τελειως κοινοτοπη. Και φυσικα ανηφορος και κατηφορος στον χαρτη ανταποκρινονται στην ιδια γραμμη. Ομως εαν αναλογιστουμε πως οι ρησεις του Ηρακλειτου, στον βαθμο που τις κατανοουμε, δεν εννοουνται κοινοτοπα, πρεπει να μεινουμε αφωνοι. Καθως για την αλλοτινη κατανοηση του ΧΩΡΟΥ καθε αλλο παρα αυτονοητο ηταν οτι ο κοπιαστικος δρομος ανεβαινοντας το βουνο κι ο ευκολος δρομος προς την θαλασσα ειναι ο ιδιος. Μηπως αυτη η κατανοηση του χωρου καπου δεν καθοριζονταν πολυ περισσοτερο απο τον δρομο του ανθρωπου και τον σκοπο του, και οχι απο την δικη μας γεωμετρικη κατανοηση του γεωγραφικου χαρτη; Τοτε παντως η προταση προκαλει. Ισως αντιστοιχουσε στο προκλητικο μιας αλλης ρησης του Ηρακλειτου:
"Δασκαλος των περισσοτερων ειναι ο Ησιοδος· ειναι πεπεισμενοι γι' αυτον οτι γνωριζει τα περισσοτερα, αυτος που δεν γνωρισε καν μερα και νυχτα: καθοτι ειναι ενα!"
Σιγουρα στην Εφεσο του Ηρακλειτου μερα και νυχτα δεν ηταν ενα και το αυτο· η μερα ηταν φωτεινη και ασπρη και προσφερε εποπτεια, κι η νυχτα χωρις φεγγαρι ηταν σκοτεινη και κρυα κι εκανε εμπειρατα το απομακρο των αστρων στον ουρανο και την εγγυτητα, η και την αγριαδα στη γη. Ομως ο Ησιοδος, που τον ειρωνευεται ο Ηρακλειτος, ειχε εμπειραθει την ημερα και την νυχτα ως θεμελιακη διαφορα αλληλοαποκλειομενων αντιθεσεων, κι εναντια σ' αυτο ηχει ο βροντερος λογος του Ηρακλειτου. Ο Ησιοδος δεν αναγνωρισε την συμφωνια ημερας και νυχτας, οτι η μια δεν ειναι διχως την αλλη. Διοτι ειναι ενα, οπως ο δρομος προς τα πανω κι ο δρομος προς τα κατω.
Και μ' αυτο ηδη φθασαμε στην κατανοηση του ΧΡΟΝΟΥ. Η μερα κανει τοπο στη νυχτα και η νυχτα στη μερα, ομως μερα και νυχτα αλληλεχονται, για μας ειναι περισυλλεγμενες σε μια συνηχηση. Διοτι η μερα μας διηγειται για την νυχτα ετσι ωστε οταν λεμε και εννοουμε "μερα", συναμα ηδη απο παντα λεμε και εννοουμε "νυχτα", η – οπως ειπε το ποιημα του Παρμενιδη:
"Ομως κοιτα και παλι: ο,τι ειναι απον, στην αντι-ληψη ειναι βεβαιως παρον..."
Τα μελλοντικα και τα παρελθοντα επισης ειναι αποντα-παροντα εδω και τωρα. Διολου δεν ανηκουν, οπως θα ισχυριστει ο Αριστοτελης, στο μη ον. Ειναι δεν θα πει ακομη μονο το Ειναι του παροντικου αλλα: τοσο το Ειναι της παροντικης παρουσιας οσο και το Ειναι της παρουσιας της απουσιας. Και ο ανθρωπος παλι συμμετεχει πολυ περισσοτερο, διοτι το απον-παρον τον αφορα εδω και τωρα. Παρουσιαζεται (παρον και απον) θα πει αφορα, λεει κατι. Λεει κατι σε ποιον; Σ' εμας, στην αντι-ληψη μας την ανοιχτη στον κοσμο, διοτι ανηκουμε σ' αυτον.
Ομως μ' αυτα εχουν ηδη ειπωθει και παρα πολλα γι' αυτο που ονομαζουμε ΨΥΧΗ. Αυτη, εννοημενη παρμενιδεια, ειναι αντι-ληψη και λογος παροντων και αποντων-παροντων ανοιχτα στον κοσμο. Εμπρος απο το αμφιθεατρο της ψυχιατρικης πανεπιστημιακης κλινικης της Ζυριχης "Burghölzli" βρισκεται, μ' ελληνικα γραμματα, η αρχη ενος αποσπασματος του Ηρακλειτου:
"Τα περατα της ψυχης, προχωρωντας, δεν θα μπορουσες καπου να τα ανευρεις..."
Το οτι ο εγκεφαλος ειναι περιπλοκοτατος, κι οτι το ασυνειδητο ειναι μια αδιαπεραστη αβυσσος, θα το προσυπεγραφε και η σημερα κυριαρχη νοηση. Ομως εδω υπαρχουν δυο λεξεις που μας κανουν να υποψιαστουμε μια τελειως αλλη νοοτροπια. "Περατα" και "προχωρωντας". Στο οτι προχωρωντας δεν θα μπορουσα να φτασω στα περατα, ανηκει το οτι τουτα οπωσδηποτε βρισκονται στην περιοχη αυτου το οποιο κανεις μπορει καν να φτασει. Γιατι βεβαια δεν μπορω να προχωρησω εισχωρωντας στις εγκεφαλικες διαδικασιες και σε μια αδιαπεραστη αβυσσο απο κατω. Ομως και βεβαια θα μπορουσα στον κοσμο εξω, κατα κει προς αυτο που τωρα σκεφτομαι, ακομα κι αν ο δρομος θα ηταν για μενα υπερβολικα μακρυς. Εν συντομια για την σημερα κυριαρχη νοηση η αφανης φραση εμπρος απο το αμφιθεατρο ειναι μια απιστευτη προκληση: Τα περατα της ψυχης βρισκονται "εξω" στον κοσμο, οχι στην περιφερεια του εγκεφαλου! Ηδη στην Ιλιαδα του Ομηρου λιγους αιωνες νωριτερα λεει πως η θεα Ηρα πεταξε στον Ολυμπο τοσο γοργα
"... οπως σπευδει κατα κει η σκεψη ενος αντρα που περασε απο πολλα
μερη και σκεφτεται με τον εξυπνο νου του:
'Εκει θα 'θελα να 'μαι, η εκει!'..."
Η λεξη, την οποια ο μεταφραστης εδω απεδωσε με "σκεψη", ειναι η ιδια λεξη (νοος) που στον Παρμενιδη μετεφρασα με "Gewahrsein [αντι-ληψη]". Ο πολυταξιδεμενος ανθρωπος σκεφτεται το εκει και το εκει. Αυτο που ειναι απον, στην αντι-ληψη του ειναι με βεβαιοτητα παρον, και τα περατα της αντι-ληψης δεν θα μπορουσε, προχωρωντας, να τα ανευρει.
Ο Παρμενιδης, με την αντι-ληψη, παλι και παλι ονομαζει μαζι και τον λογο. Οταν τα αποντα ειναι στον κοσμο εξω, οχι μεσα στο κεφαλι, τοτε "λεγω τα αποντα" θα πει ο,τι και το: τα καλω, η μας καλω σ' αυτα. Τοτε η λεξη ειναι καλεσμα, οχι ΣΗΜΕΙΟ. Και οταν η παρουσα ημερα μας μιλαει και διηγειται για την απουσα νυχτα, τοτε κρυβεται κει μια κατανοηση της ΓΛΩΣΣΑΣ η οποια δεν σκεφτεται πληροφορικα. Ειναι παρον θα πει: μας αφορα κι επομενως μας λεει κατι και μας διηγειται κατι. Παντως ο Παρμενιδης δεν διατυπωσε ρητα αυτην την τελειως αλλη, μη πληροφορικη και ποιητικη συλληψη της γλωσσας. Η μηπως οντως; Σ' εναν στιχο δυσκολα μεταφρασιμο; Ομως τωρα θα προτιμουσα να σας απαλλαξω απ' αυτο.
Με λιγοστες πρωιμες ελληνικες λεξεις βρεθηκαμε εμπρος σε μια νοοτροπια η οποια αντιτιθεται στην μεταγενεστερη φιλοσοφικη και επιστημονικη παραδοση με εναν τροπο απροσμενο. Μπορεσαμε να υποψιαστουμε μια τελειως αλλη κατανοηση της κινησης, του χωρου, της ψυχης και της γλωσσας, που βρισκεται πιο κοντα στα καθημερινα εμπειρατα φαινομενα και σ' αυτο που εμεις οι ανθρωποι κατα εναν τροπο ειμαστε "πιο μεσα".
Και το Ειναι; Αναμφιβολα ο Παρμενιδης με το ποιημα του εισηγαγε την λεξη "Ειναι" στην ευρωπαϊκη φιλοσοφια. Το μεγαλο ερωτημα ειναι μονο αν η κατανοηση του, του Ειναι ανταποκρινεται σε μεταγενεστερες θεωρησεις του Ειναι. Παντως την υπαρξη του ανθρωπου, την οποια σημερα συχνα εννοουμε με το Ειναι - για παραδειγμα στην δημοφιλη αντιπαραβολη Ειναι και Εχειν -, ο Παρμενιδης, οπως ειδαμε, την χαρακτηριζει με "αντι-ληψη" (και "λογο"). Αντιθετα με το "Ειναι" αναφερεται σ' αυτο το οποιο μπορει να αφορα τον ανθρωπο, να του μιλα. Ειναι θα πει σ' αυτον κατι σαν "παρ-ειναι". Οπου τα απ-οντα μπορουν να ειναι συναμα παρ-οντα. Στον Παρμενιδη λοιπον - ας το συγκρατησουμε μια φορα ακομα - Ειναι θα πει παρουσια παροντων και αποντων.
Και παλι ποσα δεν ειναι επι γης αποντα, ποσο μεγαλο δεν ειναι οντως το πληθος των μακρυνων, των μελλοντικων, των παρελθοντων! Πως μπορουν ολα τουτα μαζι να ειναι παροντα;
Εδω λογικα υπαρχουν βασικα μονο δυο δυνατοτητες. Η ολα τουτα τα παροντα ειναι συγχρονως και διαρκως παροντα για την απειρη προσληψιμοτητα μιας θεϊκης αντι-ληψης. Η παλι, τα αποντα δεν ειναι παντα συγχρονως παροντα αλλα εδω και τωρα ποτε τουτο, ποτε κεινο, καθε φορα για μια περατη θνητη αντι-ληψη. Η ολα τα αποντα ειναι ολοτελα και μονιμα παροντα για εναν παντογνωστη, πανοπτη θεο, οπως εννοηθηκε στον χριστιανικο μεσαιωνα. Η τα αποντα ειναι μονον εκαστοτε παροντα, αναλαμποντας για εναν θνητο ανθρωπο εδω και τωρα, τωρα αυτο και τωρα το αλλο - κατα εναν τροπο σπινθοβολωντας.
Πολυ συχνα ο Παρμενιδης ονομαζει τους ανθρωπους "βροτοί", θνητοι, και οι ελληνικοι θεοι δεν ηταν ουτε παντογνωστες ουτε πανοπτες. Η θεα Ηρα δεν ηξερε καθε στιγμη τι εκανε ο απιστος θεϊκος της συζυγος. Αν λοιπον δεν θελουμε να προσαψουμε στον Παρμενιδη οτι, 500 χρονια πριν απο τον Χριστο, παραγνωρισε τον εαυτο του ως χριστιανικο θεο, τοτε, απο την παρουσια των αποντων που αναφερει, επεται οτι πρεπει να κατανοησε το ειναι σαν ποικιλομορφα σπινθηριζοντας παιχνιδι παρουσιας απο εδω και τωρα παροντα και αποντα. Τα αποντα επισης ειναι για την αντι-ληψη βεβαιως παροντα, σπινθηριζοντας εδω και τωρα. Ομως ενα τετοιο συμβαν-του-Ειναι αντιτιθεται σε καθε μεταγενεστερη θεωρηση του Ειναι! Ομως τωρα εδω δεν μπορω να υπεισελθω περισσοτερο.
Ηρακλειτος:
"Την ταξη αυτου του κοσμου ... δεν την εποιησε κανενας θεος και κανενας ανθρωπος αλλα (αυτη, η απροσωπο;) ηταν απο παντα και ειναι και θα ειναι: πυρ αειζωον..."
Σιγουρα υπαρχει διχογνωμια για το τι εννοουσε ο Ηρακλειτος με το πυρ του. Παρολαυτα πιστευω οτι του Παρμενιδη το ποικιλομορφα σπινθηριζοντας παιχνιδι της παρουσιας θα μπορουσε να βρισκεται κοντυτερα στο αειζωον πυρ του Ηρακλειτου απ' οσο κανεις συχνα σκεφτεται.
Οπου πρεπει να προσεχθει η διαθεση που διαπερνα αυτο το παιχνιδι της παρουσιας. Οπως η συναρμοση γενεσης και φθορας στον Αναξιμανδρο, οπως το αειζωον πυρ στον Ηρακλειτο, ετσι και το σπινθηριζον Ειναι στον Παρμενιδη συμβαινει σε μια ατμοσφαιρα ησυχιας και θαλπωρης, η οποια ηχει στις λεξεις συναρμοση, αναγκη, ταξη, αρμονια και μοιρα, χωρις αυτο στους Προσωκρατικους να στηριχθηκε θεολογικα.
Σε μια τετοια θεμελιακη διαθεση ηχουν και τα λεγομενα "σηματα" στον Παρμενιδη, τα οποια σημαινουν το πως συμβαινει το Ειναι. Απο αυτους τους χαρακτηρισμους του παιχνιδιου της παρουσιας τωρα μπορω να απαριθμησω λιγους μονο, και που η αναγωγη τους απο τις βασικες ιδεες υπονοειται μονο.
"Αγενητο", "αφθαρτο", "αναρχο", "απαυστο" και "τωρινο" (δεν υπαρχει κανενα αποκομμενο παρελθον και μελλον, και Ειναι ακριβως δεν σημαινει: ακαμπτη παρουσια εκτεινομενη μεταξυ γενεσης και φθορας, μεταξυ αρχης και τελους).
"Μη διαιρετο", "συνεχομενο", "ολο" και "ως ενα" (το Ειναι του καθεκαστου, του "αυτο εδω", δεν μπορει να ληφθει μεμονωμενο).
"Ατρεμο", "ακινητο" (διοτι και τα αποντα ειναι παροντα, σε καθε αλλαγη κρατει μια αλλοκοτη ησυχια που δεν συλλαμβανεται ευκολα).
"Χωρις ενδεια", "οχι ατελες", "τετελεσμενο (ηδη εχοντας φτασει στον σκοπο)" (επειδη τα αποντα ειναι ηδη εδω, στο Ειναι ανηκει κατι αλλοκοτα "ασκοπο").
Σε ενα κορεατικο φιλμ, εμπνευσμενο απο τον ζεν-βουδισμο, στην αρχη, σε αργοσυρτα πλανα, δειχνει ενα δασος και συγχρονως λεγονται μερικες λεξεις που, στους μεταφρασμενους υποτιτλους, ελεγαν καπου: "Καμια αρχη, κανενα τελος· καμια σταθερη υποσταση· καθοτι αγενητο, αθανατο· τετελεσμενο."
Καταλαβαινετε πως εδω πρεπει να σκεφτω τα σηματα του Ειναι στον Παρμενιδη. Και το σημα του "ακινητο", που θα προτιμουσα να το αποδωσω με "ησυχο" αντι με "ακαμπτο", την 26η ρηση του Lao Tse:
"Το ησυχο ειναι ο κυριος του ανησυχου."
Ποσο παγκοσμιοποιημενη πρεπει οντως να ηταν η υδρογειος ηδη αιωνες πριν απο τον Χριστο, οταν στην Ελεα στην Δυση και στην ανατολικη Ασια, στην Ινδια και στην Κινα μπορεσαν να προκυψουν εντελως ομοιες σκεψεις!
Φυσικα η παραδοξη αληθεια των "σηματων" ειναι προσιτη σε μια κατανοηση μονο με μια ευρυτερη εννοια. Εντελει καθε παιδι βλεπει πως ανθρωπος και ζωο, μπαλα και φεγγαρι κινουνται. Ομως το σημα "ακινητο" σημαινει μια ησυχια με ευρυτερη εννοια.
Η ησυχια της γης - εμπειρατη καθημερινα, αν δεν δονειται -, η οποια εδωσε στο βιβλιο μου για τον Παρμενιδη τον τιτλο "Κι ομως δεν κινειται", ειναι φυσικα ησυχια μονο με στενοτερη εννοια, η οποια δεν μπορει να συνδεθει κατευθειαν με το σημα "ακινητο". Ομως το σημα μπορει να μας ενθαρρυνει να αναλογιστουμε τις οχι αυτονοητες προϋποθεσεις της κοπερνικανικης εικονας του κοσμου κι επισης να παρουμε και παλι στα σοβαρα την καθημερινη εμπειρια.
Θεσαμε λοιπον την πρωιμη ελληνικη προσωκρατικη νοηση απεναντι στην μετεπειτα φιλοσοφια και στην μοντερνα φυσικοεπιστημονικη-τεχνικη κοσμοθεωρηση, και ειδαμε οτι απ' αυτην μπορουν επισης να διανοιχθουν αναφορες προς την εξωευρωπαϊκη νοηση, για παραδειγμα προς την κατευθυνση του ζεν-βουδισμου και του ταοϊσμου. Ομως ποιο ειναι τοτε το ιδιαιτερο, το μοναδικο της απαρχης της ευρωπαϊκης φιλοσοφιας, στην περιπτωση που αυτη κρυβει καν μεσα της κατι ιδιαιτερο και μοναδικο;
Φυσικα υπεδειξα ηδη την σημαντικοτερη ιδιαιτεροτητα: Εκεινη η απαρχη μοιαζει να προκαλεσε μια αντιπαραθεση, η οποια οδηγησε στην μοντερνα τεχνικη και στην παγκοσμιοποιηση, και χωθηκε στο laptop μου και μ' αφηνει να επικοινωνω παγκοσμια, οταν πετυχω το σωστο πληκτρολογιο.
Ομως εκτος απ' αυτο θα ηθελα εδω επιπλεον να υπεισελθω περισσοτερο σε τρια πραγματα:
Πολλα αποσπασματα των Προσωκρατικων αποπνεουν κατι που συνδεει ευλαβικα ταπεινο συγκρατημο με μια ευφορικα προδραμουσα ευρυτητα βλεμματος. Αυτην την βασικη σταση την εξεφρασε ο ελληνας ποιητης Πινδαρος, ενας περιπου συγχρονος του Ηρακλειτου και του Παρμενιδη:
"... αρετη προσεδωσε
στους ανθρωπους, και χαρα η ευλαβικη προμαθης αιδως."
Το αντιθετο απο την ευλαβικη αιδω ειναι το αμετρο, η υβρη· το αντιθετο της ευρυνοος προ-νοιας ειναι η μυωπικη στενοκεφαλια. Στον πρωιμο ελληνισμο τιθενται και τα δυο, διχως ηθικολογιες, σε αμφισβητηση. Για τον Πινδαρο ειναι "της ληθης το συννεφο" που σκοτεινιαζει την προμαθη αιδω. Ο Ηρακλειτος παρατηρησε, οχι διχως ειρωνεια:
"Περισσοτερο χρειαζεται να σβυνεις την υβρη παρα την πυρκαγια."
Τελος ο Παρμενιδης αποκαλυψε την μυωπικη υβρη ως βασικη κατασταση των θνητων, τους οποιους τιτλοφορησε χιουμοριστικα "δικεφαλους". Με το μυωπικο κεφαλι, εκμαυλισμενοι απο τα κατευθειαν παροντα, παραγνωριζουν τα αποντα ως μη οντα. Με το αμετρο κεφαλι εικαζουν για πραγματα που βρισκονται εξω απο καθε προσβαση, παραδειγματος χαρη για μια φωτεινη, η σκιωδη ζωη μετα τον θανατο. Το ενα κεφαλι φορα παρωπιδες και το αλλο σηκωνει (κεφαλι).
Ομως η ευλαβικη-ευθυμη προμαθης αιδως θετει σε αμφισβητηση και την δικρανια μας, την απονενοημενα μυωπικη υβρη της φυσικοεπιστημονικης-τεχνικης μας κοσμοθεωρησης.
Σιγουρα, η μυωπικη υβρη του ανθρωπου αμφισβητειται και απο μη ελληνικα αρχαια κειμενα, για παραδειγμα πολυ εντυπωσιακα απο τον κηρυκα Kohelet στην Παλαια Διαθηκη. Ομως σε αντιθεση με πολλες θεοκρατιες, στην Ελλαδα υπηρχε μια ορισμενη αδυναμια της θρησκειας. Δεν υπηρχε κανενας κληρος που καθοριζε τα παντα, και ο πολυθεϊστικος κοσμος των θεων παρουσιαστηκε απο τους δημοφιλεις ποιητες οπως ο Ομηρος, ο Ησιοδος, ο Αισχυλος και ο Πινδαρος με τελειως διαφορετικο τροπο.
Ετσι και πολλα προσωκρατικα αποσπασματα αποπνεουν κατι το ελευθερο, σκεπτικιστικο-αδογματικο, μαρτυρουν μια "απιστια" που δεν ηταν ουτε κυνικη ουτε παραιτημενη γιατι πηγαινε μαζι μ' εκεινη την ευλαβικη-ευφορικη αιδω.
Ο Ξενοφανης, μια γενια πριν απο τον Παρμενιδη, ειπε:
"Οι Αιθιοπες ισχυριζονται πως οι θεοι τους ειναι πλακουτσομυτες και μαυροι, οι Θρακες γαλανοματες και κοκκινομαλλοι."
Απο τον Ηρακλειτο το ακουσαμε ηδη:
"Αυτην την ταξη του κοσμου ... δεν την δημιουργησε ουτε καποιος απ' τους θεους ουτε καποιος απ' τους ανθρωπους.. ."
Και παλι ο Ηρακλειτος, σχετικα με το απροσιτο του βασιλειου των νεκρων:
"Στους ανθρωπους, οταν πεθανουν, απομενει αυτο που δεν ελπιζουν (η φοβουνται) και που δεν εικαζουν."
Ομως κι εδω ο πιο θεμελιακος ειναι ο Παρμενιδης. "Τα αποντα", ακουσαμε απ' αυτον, "ειναι στην αντι-ληψη βεβαιως παροντα". Η αντι-ληψη μας, η ανοιχτη στον κοσμο, και η παρουσια (παροντων και αποντων) βρισκονται λοιπον σε μια μυχια σχεση μεταξυ τους, αλληλεχονται αχωριστα, ειναι κατα ορισμενη εννοια το αυτο, οπως βλεμμα και φως. Αλλωστε ο Παρμενιδης εκφραζει την αλληλεχεια αντι-ληψης και παρουσιας (Ειναι) ρητα:
"... καθοτι το αυτο ειναι αντι-ληψη και Ειναι."
Ομως τωρα η αντι-ληψη μας και η παρουσια (παροντων και αποντων) αλληλεχονται τοσο πολυ που για μας εξω απ' αυτην την αλληλεχεια δεν εχει τιποτα ν' αναζητηθει και τιποτα να βρεθει. Αυτο ειναι κατα την γνωμη μου το νοημα της απορριψης του μη Ειναι απο τον Παρμενιδη.
"Διοτι ποτε μα ποτε δεν θα δαμαζονταν τουτο, πως θα ηταν ο,τι δεν ειναι."
Εξω απο την μεγαλη αλληλεχεια αντι-ληψης (η λογου) ανοιχτης στον κοσμο και Ειναι (ως παρουσιας παροντων και αποντων) δεν υπαρχει τιποτα.
Ο συνοπτικος τυπος "αποντα παροντα / τιποτα παραεξω" ανταποκρινεται με ακρα συνεπεια στο ευλαβικα-αιδημον προδρομικο και στον απιστα-ευφορικο συγκρατημο.
Στην πρωιμη Ελλαδα, μαζι με την αδυναμια της θρησκειας, βρισκουμε μια δυναμη της επιχειρηματολογιας. Δεν ειναι τυχαιο οτι εδω γεννηθηκε η λογικη αποδειξη (με την αλλη οψη ενας λογος τραβηγμενος απ' τα μαλλια), δεν ειναι τυχαιο που η Αθηνα ηταν λικνο για την εριστικη δημοκρατια, ακομα κι αν αυτη δεν λικνιστηκε για πολυ.
Μια τετοια "εριστικη κουλτουρα", οπως θα λεγαμε σημερα, μαρτυρουν και πολλα αποσπασματα των Προσωκρατικων. Κι επισης σε πολλα σημεια διαφαινεται η αναφορα στην πρακτικη-πολιτικη ζωη. Για τον Παρμενιδη, για τη ζωη του οποιου δεν ξερουμε σχεδον τιποτα, αναφερεται οπωσδηποτε οτι εδωσε νομους στους πολιτες της Ελεας. Φαινεται πως η εμπειρια της σιγης και της ησυχιας που ηχει στο ποιημα του δεν συνιστουσε μια αποσυρμενη απολιτικη αντιθεση προς τον λογο και την πραξη σε μια κοινωνια. Ενδεχομενως εδω βρισκεται επισης μια διαφορα με ορισμενα βουδιστικα μονοπατια.
Ο τιτλος της διαλεξης μου επερωτα την σημασια της απαρχης της ευρωπαϊκης φιοσοφιας για την διαπολιτισμικη συνομιλια. Ισως οι τρεις ιδιαιτεροτητες εκεινης της απαρχης, που πραγματευτηκα μολις, δινουν ηδη μια υποδειξη:
1) Η ευλαβικη προμαθης αιδως ειναι ενα προγραμμα αντιθετο προς την υπεροπτικη ανωτεροτητα που σπερνει μισος και προκαλει φονταμενταλιστικη αμυνα.
2) Η ευφορικη απιστια, που κορυφωνεται στον τυπο "αποντα παροντα / τιποτα παραεξω", σειει τα θεμελια απ' ολα τα δογματα και τους φονταμενταλισμους, ειτε προκειται για ισλαμιστικα, ειτε για ιουδαϊκα-ορθοδοξα, ειτε για αμερικανικα-προτεσταντικα, ειτε για βατικανικα-καθολικα, ειτε ακομη για μυωπικα-υβριστικα με την εννοια της φυσικοεπιστημονικης-τεχνικης κοσμοθεωρησης.
3) Η επιχειρηματολογικη πρακτικη-πολιτικη αναφορα στη ζωη, η οποια κλινει προς την δημοκρατικη αντιπαραθεση και τους θεσμους δικαιου, ειναι βοηθητικη για εναν παγκοσμιοποιημενο κοσμο που πασχει απο νομικο-οικολογικο-κοινωνικο ελλειμα παγκοσμιοποιησης. Σιγουρα, μ' αυτο δεν θελω να ισχυριστω οτι η πρωιμη ελληνικη απαρχη της ευρωπαϊκης φιλοσοφιας ειναι το μονο φαρμακο για την ασθενη μας υδρογειο. Τα διεθνη ανθρωπινα δικαιωματα, για ν' αναφερω ενα παραδειγμα μονο, εχουν πιθανως λιγες προσωκρατικες ριζες. Ισως βασιζονται περισσοτερο στο αισθημα δικαιου των ισραηλινων προφητων και στην εικονα του ανθρωπου της ελληνο-ρωμαϊκης στοας της οψιμης αρχαιοτητας, η οποια, ενισχυμενη απο την χριστιανοσυνη και το ρωμαϊκο δικαιο, τον διαφωτισμο και την γαλλικη επανασταση, οδηγησε στο σημερινο παγκοσμιο δικαιο. Ομως η αναγκαια ομοσπονδιακη ταξη του κοσμου, η οποια θα εγγυαται αυτα τα ανθρωπινα δικαιωματα, ειναι αδυνατο να συσταθει διχως ευλαβικη προμαθη αιδω, διχως ευφορικη "απιστια", διχως δημοκρατικη συζητηση και νομικους θεσμους.
Φυσικα το ιδιο ισχυει για την διαπολιτισμικη συνομιλια επανω στην ιατρικη και την ψυχοθεραπεια. Ευλαβικη προμαθης αιδως, πρωτον, συμμαζευει την υπεροπτικη ανωτεροτητα της φυσικοεπιστημονικης-τεχνικης κοσμοθεωρησης και συναντα με σεβασμο αλλες παραδοσεις ιασης. Δευτερον η ευφορικη απιστια προστατευει απο ακριτη αναληψη και απο προσκολληση σε καποιο θεραπευτικο δογμα. Και τριτον ενας παγκοσμιοποιημενος κοσμος δεν απαιτει μονο στενανη ειρηνικη συνυπαρξη διαφορων παραδοσεων, αλλα και την ανοιχτη τους αντιπαραθεση που δεν φοβαται την δημοκρατικη αψιμαχια.
Για μια τετοια συνομιλια το προσωκρατικο υπεδαφος, απο το οποιο αναδυθηκε η μεταγενεστερη φιλοσοφια και η ιστορια της επιστημης, θα ειχε μεγιστη σημασια. Αφου δειχνει - κι ελπιζω να μπορεσα να σας μεταδωσω κατι απ' αυτο - αφου δειχνει οτι η φυσικοεπιστημονικη-τεχνικη νοοτροπια δεν ειναι τοσο αυτονοητη οσο παριστανει η αντιστοιχη κοσμοθεωρηση. Η κατανοηση της του κοσμου, της κινησης, του χωρου, του χρονου, της ψυχης και της γλωσσας δεν κατανοειται απο μονη της! Εχει μια φιλοσοφικη ιστορια και βασικες παραδοχες μονο κατ' επιφαση προφανεις, και το χασμα που διανοιχτηκε αναμεσα στην εμπειρια της καθημερινοτητας και στην κοσμοθεωρηση, ισως δεν χρειαζεται καν να γεφυρωθει, γιατι το χασμα υφισταται μονο στην προοπτικη της κοσμοθεωρησης. "Κι ομως δεν γυριζει." Φυσικα δεν θελω ν' αμφισβητησω το οτι η φυσικοεπιστημονικη-τεχνικη νοοτροπια ειναι χρησιμη για την κατασκευη ενος παγκοσμιου διαδικτυου για το laptop μου, η και για πιο σημαντικα πραγματα. Ομως με ποιο δικαιωμα ισχυριζεται η σχετικη κοσμοθεωρηση οτι η κατανοηση της της ψυχης ειναι αληθινοτερη απ' αυτην του Ηρακλειτου; Γιατι πρεπει να κατανοησω την γλωσσα ως πληροφορικη σημειοδοτηση, απλα επειδη το laptop μου βασιζεται στην σημειοδοτηση; Η επιστροφη στο προσωκρατικο υπεδαφος της μοντερνας μας κοσμοθεωρησης θα μπορουσε λοιπον να μας ελευθερωσει απο τις προκαταληψεις της. Ισως αυτο θα ηταν η σημαντικοτερη προϋποθεση για την παγκοσμιοποιημενη συνομιλια διαφορετικων παραδοσεων νοησης και θεραπειας. Διοτι η φυσικοεπιστημονικη-τεχνικη κοσμοθεωρηση, χαρη στα τεχνικα επιτευγματα, εχει τοσο μεγαλη ιεραποστολικη δυναμη που μια συνομιλια μεταξυ εκπροσωπων δυο παραδοσεων συχνα κατω απ' το τραπεζι γινεται συνομιλια μεταξυ δυο ηδη ταγμενων σε μια ιεραποστολη, και καθολου δεν προσεχουν οτι η συμφωνια τους εγκειται στην πλεον κοινη φυσικοεπιστημονικη-τεχνικη κοσμοθεωρηση.
Φυσικα κατι παρομοιο ισχυει και για την ενδοπολιτισμικη συνομιλια, καπου μεταξυ συμπεριφορικης θεραπειας και ψυχαναλυσης. Οταν τα ορια της ψυχης ειναι εξω στον κοσμο, και τα αποντα μπορουν να καλουνται στην παρουσια, ενασκηση σε μια νεα συμπεριφορα και ελευθερη επικοινωνια αυτων που ερχονται στον νου ειναι κατι τελειως διαφορετικο απο το αν η ψυχη ειναι ενα καλυτερο laptop και η λεξη μονο ενα σημειο.
Στο τελος θα ηθελα ακομα συντομα να υποδειξω οτι μερικοι πρωιμοι ελληνες φιλοσοφοι ηταν συγχρονως ποιητες, αοιδοι, πολιτικοι και γιατροι, που μπορουν να μας θυμισουν εξωευρωπαϊκους σαμανες και σοφους. Και το ποιημα του Παρμενιδη μπορει να διαβαστει σ' ενα τετοιο υπεδαφος, και φαινεται οτι σε μια εποχη της οψιμης αρχαιοτητας ο Παρμενιδης τιμωνταν ως προγονος μια παραδοσης ιατρων. Αν αναλογιστειτε αυτα που σας παρουσιασα σημερα, θα καταλαβατε οτι μ' αυτην την παρατηρηση στο τελος δεν συνηγορω σε μια εσωτεριστικη επιστροφη στους σαμανες, αλλα στο καταλυμα μιας παγκοσμιοποιημενης κατανοησης της θεραπειας, που ελευθερωνεται απο τις προκαταληψεις της φυσικοεπιστημονικης-τεχνικης κοσμοθεωρησης, χωρις εξαιτιας του να απορριπτουμε την φυσικη επιστημη και την τεχνικη.
