Samuel Beckett, Νυχτα και Ονειρα [Nacht und Träume]

Το τηλεοπτικο εργο γραφηκε κατα παραγγελια της Νοτιογερμανικης Ραδιοφωνιας (Süddeutscher Rundfunk). Προβληθηκε τον Μαϊο του 1983. Βασικα προκειται για σκηνοθετικες οδηγιες που δημοσιευτηκαν πρωτη φορα στα αγγλικα: 

Στοιχεια.

Βραδινο φως.

Ονειρευομενος (A).

Ο ονειρικος εαυτος του (B).

Ονειρικα χερια R (δεξια) και L (αριστερα).

----------------------------------------

Τελευταια 7 μετρα του τραγουδιου του Schubert, Νυχτα και Ονειρα.

1. Fade up σ' ενα σκοτεινο αδειο δωματιο φωτισμενο μονο απο βραδινο φως απο ενα παραθυρο τοποθετημενο ψηλα στον πισω τοιχο.

Αριστερο προσκηνιο, φωτισμενο αχνα, ενας αντρας καθισμενος σ' ενα τραπεζι. Δεξι προφιλ, κεφαλι σκυμμενο, γκριζα μαλλια, χερια ακουμπισμενα στο τραπεζι.

Καθαρα ορατα μονο κεφαλι και χερια και το τμημα του τραπεζιου που ακουμπανε.

2. Σιγαλο μουρμουρητο, ανδρικη φωνη, τα τελευταια 7 μετρα του τραγουδιου του Schubert, Νυχτα και Ονειρα.

3. Fade out βραδινο φως.

4. Απαλο τραγουδισμα, με λεξεις, τα τελευταια 3 μετρα του τραγουδιου ξεκινωντας με ‘Holde Träume …’

5. Fade down A καθως σκυβει το κεφαλι περισσοτερο για να ακουμπησει στα χερια. Ετσι, φωτισμενος ελαχιστα, παραμενει ορατος καθ' ολο το ονειρο οπως παρουσιαζεται αρχικα.

6. A ονειρευεται. Fade up στον B σε μια αορατη καθεδρα καπου 4 ποδια επανω απο το επιπεδο του πατωματος, στο μεσο της σκηνης, αρκετα δεξια απο το κεντρο. Καθεται σ' ενα τραπεζι στην ιδια σταση με τον Α που ονειρευεται, κεφαλι σκυμμενο που ακουμπαει σε χερια, ομως αριστερο προφιλ, αχνα φωτισμενος απο φως απαλοτερο απ' αυτο του Α.

7 Απο το σκοταδι περα και πισω απο το κεφαλι του B εμφανιζεται L και ακουμπα μαλακα επανω του.

8. B σηκωνει το κεφαλι, L αποσυρεται και χανεται.

9. Απο το ιδιο σκοταδι εμφανιζεται R μ' ενα κυπελλο, το φερνει μαλακα στα χειλη του B. B πινει, R χανεται.

10. R επανεμφανιζεται με ενα πανι, σκουπιζει μαλακα το μετωπο του B, χανεται με το πανι.

11. B σηκωνει το κεφαλι περισσοτερο για να κοιταξει ψηλα προς ενα αορατο προσωπο.

12. B σηκωνει το δεξι χερι, παντα κοιταζοντας προς τα πανω, και κρατα την ανασηκωμενη παλαμη του κατα πανω.

13. R επανεμφανιζεται και ακουμπα μαλακα στο δεξι χερι του B, ενω ο B παντα κοιταζει προα τα πανω.

14. B μετατοπιζει το βλεμμα στα ενωμενα χερια.

15. B σηκωνει το αριστερο χερι και το ακουμπα στα ενωμενα χερια.

16. Μαζι τα χερια χαμηλωνουν στο τραπεζι και πανω τους το κεφαλι του Β.

17. L επανεμφανιζεται και ακουμπα μαλακα στο κεφαλι του Β.

18. Fade out ονειρο.

19. Fade up A και βραδινο φως.

20. A σηκωνει το κεφαλι στην αρχικη του θεση.

21. Τραγουδι οπως πριν (2).

22. Fade out βραδινο φως.

23. Τελος του τραγουδιου οπως πριν (4).

24. Fade down A οπως πριν (5).

25. A ονειρευεται. Fade up στον B οπως πριν (6).

26. Αργη κινηση σε close-up στον B, χανοντας τον A.

27. Ονειρο οπως πριν (7–16) σε close-up και πιο αργη κινηση.

28. Αργη αποσυρση στην αρχικη σκηνη, ανακτωντας τον A.

29. Fade out ονειρο.

30. Fade out A.

Το εργο

Το τραγουδι του Schubert συντεθηκε το 1825. Ο Beckett πηρε τον τιτλο του για το τηλεοπτικο του εργο. Οι στιχοι γραφηκαν απο τον Matthäus von Collin: 

Πεφτεις, ιερη νυχτα, / Κατεβαινουν σαν κυματα και τα ονειρα / Οπως το φεγγαροφωτο σου διαμεσου των χωρων, / Περνωντας μεσα απο τα σιγαλα των ανθρωπων τα στηθη.

Αυτοι τα κρυφακουνε με αγαλλιαση / Αναφωνουν, οταν η μερα ξυπνα: / Γυρνα παλι, ιερη νυχτα! / Αγαπημενα ονειρα, γυριστε και παλι!

Δεν ειναι τυχαιο οτι ο Beckett διαλεξε για τιτλο του εργου του αυτον του τραγουδιου. Το "Νυχτα και Ονειρα" του θα μπορουσε να ειναι καταρχην μια κινηματογραφικη, παραστατικη παρουσιαση του ομωνυμου τραγουδιου που κορυφωνεται στον τελευταιο στιχο "Αγαπημενα ονειρα, γυριστε και παλι!". Ομως το εργο του Beckett ξεκινα εκει που το τραγουδι τελειωνει: ξεκινα δηλαδη ακριβως με μια ανταποκριση στο καλεσμα και αναπαριστα την ελευση ενος "αγαπημενου ονειρου".

Πρωτη σκηνη:

Τα πραγματα, παραθυρο, αντρας, τραπεζι βυθισμενα σ' εναν ιδιαζοντα αερα. Αυτος ο αερας τα κανει να εμφανιζονται μ' εναν αντιστοιχο τροπο: 

Καθαρα ορατα μονο κεφαλι και χερια και το τμημα του τραπεζιου που ακουμπανε. 

Δεν υπαρχουν καθαρα περιγραμματα, που θα πει οτι τα πραγματα δεν καθηλωνονται στην εκαστοτε ταυτοτητα τους. Ειναι μια παραξενη ανοιχτοτητα, μια διαθεσιμοτητα που καθιστα δυνατη την διολισθηση σε αλλους τροπους του Ειναι, οπως εδω απο τον τροπο της εγρηγορσης στον τροπο του ονειρου.

Ο αντρας ειναι καθισμενος. Το αποκοιμισμα στην καθιστικη θεση ειναι υπνος με ενα εμφατικοτερο νοημα, καθως δεν ακολουθει την συνηθισμενη διαδικασια (Πηγαινω στο κρεβατι, αποκοιμιεμαι.) Και ειναι ο υπνος ενος κουρασμενου, τον οποιο η καθιστικη σταση δεν μπορει να τον κρατησει στο φως της ημερας. Ο υπνος τον ελκει ακαταμαχητα στο δικο του πεδιο βαρυτητας.

Σιγαλο μουρμουρητο, ανδρικη φωνη, τα τελευταια 7 μετρα του τραγουδιου του Schubert, Νυχτα και Ονειρα.

Η μελωδια, ενα σιγαλο μουρμουρισμα που μετα απο μικρη παυση μεταβαινει στο ασμα: 

Αγαπημενα ονειρα, γυριστε και παλι,

Ειναι μια "ανδρικη φωνη" a capella. Δεν αποδιδεται σε κανενα στομα, σε καμια ανθρωπινη μορφη, δεν συνοδευεται καν απο το πιανο, οπως στο τραγουδι του Schubert. Δεν παραπεμπει στην κατασταση ενος ρεσιταλ. Πολυ περισσοτερο ειναι  φωνη ενος τον οποιο το τραγουδι, ο τελευταιος στιχος, εχει συγκινησει, και τον τραγουδα μονος του. Και δεν τον τραγουδαει επαγελματικα. Η εκφορα εχει εναν χαρακτηρα ερασιτεχνικο, ευθραυστο, και γι' αυτο και εντονα προσωπικο. Το τραγουδι ειναι πλεον δικο του. Μια μελετητρια γραφει:

'Βρισκομαι' να μουρμουριζω, η να τραγουδω τον σκοπο χωρις προφανη λογο. Και κατοπιν, τραγουδωντας τον για τον εαυτο μου, τον εμπεδωνω ακομα περισσοτερο, μεταφωνωντας τον στην δικη μου φωνητικη χροια, ανασυνθετοντας την μελωδια στο υφος του εαυτου μου. 

Ομως ποιος ειναι αυτος που σιγοτραγουδα; Η φωνη δεν ερχεται απο ενα στομα. Και θα ηταν αυθαιρεσια, βιασμος να αποδωσουμε την φωνη του σε καποιον, στον κοιμισμενο, η σε αλλον. Η φωνη δεν ερχεται καν απο καποιο σημειο του χωρου, στο οποιο θα υποθεταμε οτι αυτος που τραγουδα βρισκεται αθεατος. Ομως μηπως ακριβως ετσι μιλα και για λογαριασμο του καθενα μας; Μηπως ακριβως ετσι, για να χρησιμοποιησω λογια του Vladimir απο το Περιμενοντας τον Godot, το τραγουδι του Schubert "αποτεινεται σ' ολην την ανθρωποτητα", και "σ' αυτο το μερος, σ' αυτην τη στιγμη του χρονου ολη η ανθρωποτητα" ειναι η φωνη που, τραγουδωντας το, το κανει δικο της. Κανει ολοδικη της την επικληση στα "αγαπημενα ονειρα" να ερθουν ξανα. Και ερχονται. 

Αυτο που ερχεται δεν ειναι απλως ονειρο. Ερχεται ο "ονειρικος εαυτος" του ονειρευομενου, ο εαυτος του ονειρου. Ο εαυτος του ονειρου ειναι ενας αλλος απο τον ονειρευομενο, οπου το στησιμο (σταση, τραπεζι) παραμενει το ιδιο. Παρασταινεται απο αλλον ηθοποιο. Ο Beckett επεμεινε σ' αυτο. Σε ενα γραμμα στον υπευθυνο της Νοτιογερμανικης Ραδιοφωνιας γραφει: 

οπωσδηποτε 2 διαφορετικοι εκτελεστες για τον ονειρευομενο και τον ονειρικο εαυτο του. Ποσο μαλλον καθως υποτιθεται οτι ονειρευεται τον εαυτο του ως καποιον αλλο απο αυτον που ειναι. 

Και παλι ο ονειρικος εαυτος, τα ονειρικα πραγματα, τραπεζι, χερια, κυπελλο, πανι δεν εχουν καθιζησει σε μια συμπαγη ταυτοτητα. Εδω ολα δειχνονται και συναμα κρυβονται. Ειναι εκεινος ο τροπος παρουσιας που ο Ηρακλειτος ονομασε ΣΗΜΑ.

Σημα ειμαστε...

Μια απειρη, και συναμα αποκοσμη τρυφεροτητα διαποτιζει τα ονειρικα συμβαντα. Στο τελος το καλοπροαιρετο χερι ακουμπα στο κεφαλι του ονειρικου εαυτου.

Ονειρο οπως πριν σε close-up και πιο αργη κινηση. 

Τωρα, σ' αυτην την seconda volta, ο ονειρευομενος εχει χαθει. Βυθιζεται, χανεται ολοτελα στο ονειρο, στον ονειρικο εαυτο. Η ακολουθια του ονειρου επαναλαμβανεται πιο αργα. Το σηματοειδες ανθρωπων και πραγματων, η ελλειψη εκφραστικοτητας και συναισθηματων κανουν το ιδιο το "αγαπημενο" να εμφανιζεται σε "close-up". 

Προς το τελος του εργου ονειρευομενος και ονειρικος εαυτος, οι τοποι τους, οι χρονοι τους, βυθιζονται στο σκοταδι. 

Οπως ειπωθηκε, το εργο του Beckett δεν παρεχει καμια ερμηνεια των ονειρων. Μεταφερει, με τον δικο του τροπο βεβαια, το τραγουδι του Schubert στην τηλεοραση. Ποιος ειναι ο δικος του τροπος; Το ποιημα, οπως και η μελοποιηση διαπνεονται απο την νοσταλγια για τα αγαπημενα ονειρα, απο την ρομαντικη πιστη σ' αυτα, απο την οδυνη της απουσιας τους "οταν η μερα ξυπνα". Το εργο του Beckett διαπνεεται καταρχην απο μια θρησκευτικοτητα. Ηδη το 1934 σε ενα αρθρο επανω στα ποιηματα του ιρλανδου ποιητη Thomas McGreevy ξεκινα με την φραση 

Ολη η ποιηση διακρινεται απο τα διαφορα παραδειγματα προσωδιας κατα το οτι ειναι προσευχη. 

Ηδη τα χερια του ονειρευομενου και του ονειρικου εαυτου του 

θα μπορουσαν να ερχονται απο ενα χαρακτικο του Albrecht Dürer, Betende Hände (Χερια σε προσευχη), ενα αντιγραφο του οποιου ο νεαρος Beckett ειχε στον τοιχο του δωματιου του. 

Και οσον αφορα το πανι με το οποιο το χερι σκουπιζει τον ιδρωτα του ονειρικου εαυτου

ο καμεραμαν ειπε οτι

την στιγμη που οι σταλες ιδρωτα σκουπιζονται απο τα βλεφαρα του χαρακτηρα, ο Beckett ειπε απλα οτι το πανι υπονοουσε το πεπλο που χρησιμοποιησε η Βερονικη για να σκουπισει τα βλεφαρα του Ιησου στον δρομο του Γολγοθα. Το εντυπωμα απο το προσωπο του Ιησου παραμενει επανω στο πανι. 

Σ' αυτην την θρησκευτικη διασταση ανηκει και το οτι, σε αντιθεση με το τραγουδι του Schubert, το εργο του Beckett προχωρα με εναν αυστηρα ιεροτελεστικο χαρακτηρα. Στον χωρο της θρησκειας το ιεροτελεστικο ειναι ο τροπος με τον οποιο συμβαινει, μπορει να συμβαινει, η επικοινωνια με το θειο. Ενδεχομενως το ιεροτελεστικο ειναι ο τροπος με τον οποιο συμβαινει, μπορει να συμβαινει η επικοινωνια με το οποιο Αλλο.

Ποιο ειναι το Αλλο στο εργο του Beckett "Νυχτα και Ονειρα"; Τα ονειρα της "ιερης νυχτας". Και τι κανει αυτην την νυχτα "ιερη"; Τα ονειρικα χερια.

Το ιδιαιτερο τους ειναι οτι δεν εχουν καποιον φορεα, καποιο υποκειμενο, του οποιου θα ηταν οργανα. Και ακριβως αυτο ειναι που κανει το δωρο τους να ειναι αληθινο δωρο: λειπει καθε Εγω που θα δηλωνε την παρουσια του, την μεγαλοψυχια του, την μεγαλοκαρδια του, και ετσι θα σφετεριζονταν το δωρο του για δικη του υποθεση. Ο,τι προσφερουν τα χερια, το κυπελλο, το πανι, το χαδι, ειναι περα για περα για χαρη του ονειρικου ανθρωπου. Ετσι το δωρο, η προσφορα, γινονται χαρη, απροσωπη.

Και ο τοπος που δινεται μια τετοια χαρη ειναι τα ονειρα, εκεινα τα "αγαπημενα ονειρα", και δινεται στον "ονειρικο εαυτο". Αυτη η χαρη δεν ειναι του κοσμου τουτου. Ισως και παλι να ειναι, δια της απουσιας της, η οποια απουσια δηλωνεται στην υβρη των δωρων που δεν υπηρξαν αληθινα δωρα ποτε.