Αντι Προλογου (H. W. Petzet) 

ΛΙΓΕΣ μερες μετα το θανατο του φιλοσοφου, το γερμανικο εβδομαδιαιο περιοδικο Der Spiegel παρουσιασε, προβαλλοντας το ιδιαιτερως, το κειμενο μιας συνομιλιας του Rudolf Augstein, εκδοτη του περιοδικου, με τον Heidegger, η οποια - οπως συναγοταν απο τις σημειωσεις της συνταξης - ειχε λαβει χωρα ηδη δεκα χρονια πριν, στις 23 Σεπτεμβριου 1966, στην κατοικια του Heidegger στο Freiburg. Ο μοναδικος ορος, τον οποιο εθεσε ο ερωτωμενος ως απαραιτητο για τη συμμετοχη του σ' αυτη τη συνομιλια, ηταν να δημοσιευτει μονο μετα το θανατο του. Το περιοδικο τηρησε τον ορο και φροντισε να μη γινει γνωστη η υπαρξη αυτης της συνομιλιας - αν και φαινεται οτι το μυστικο δεν εμεινε ολοτελα κρυφο. Οπωσδηποτε, η δημοσιευση, στις 31 Μαΐου 1976, προκαλεσε αισθηση, ιδιαιτερα μεταξυ εκεινων οι οποιοι δεν ειχαν ποτε φανταστει κατι τετοιο. Η εκρηκτικη δυναμη της «βομβας» (για να μιλησουμε με τη σχετικη αργκο) δεν ειχε μειωθει καθολου απο τη δεκαχρονη εναποθηκευση της στο θησαυροφυλακιο του αρχειου - και ο Spiegel πετυχε μ ̓ αυτο μια απο τις μεγαλυτερες εκπληξεις της καθολου φτωχης σε εντυπωσιασμους ιστοριας του. 

Η προϊστορια της συνεντευξης ειναι περιπλοκη και δεν αξιζει να τη διηγηθω σε ολες τις λεπτομερειες. Για οποιον τον γνωριζε εστω και λιγο, παρεμεινε αποριας αξιο οτι ο Heidegger εφοσον αποφασισε καταρχην να κανει αυτο το βημα διαλεξε ακριβως τον Spiegel για ο,τι ειχε να πει στους κατοπινους για τα αναφερθεντα ερωτηματα. Γιατι μια δημοσιογραφια, οπως την εκπροσωπει, παραδειγματικα μαλιστα, ο Spiegel, του πηγαινε κατα βαση contre coeur. Απο την αλλη, γνωριζε πολυ καλα (αυτος, που τοτε συνηθιζε να διαβαζει τον Spiegel τακτικα) οτι κανενα αλλο μεσο εκτος απ' αυτο ακριβως το εντυπο, το οποιο επανειλημμενα βρισκοταν στο επικεντρο της δημοσιοτητας, δεν θα εφτανε σε τοσους και τοσο διαφορετικους αναγνωστες. Ο,τι θα γραφοταν εκει ως μεταθανατια δηλωση του φιλοσοφου, ως λογος προς την κοινη γνωμη, θα εφτανε σιγουρα περα απο τον κυκλο των αληθινα συμπαρισταμενων, περα απο περιεργους και αδιαφορους μεχρι τους αντιστεκομενους και αντιλεγοντες. 

Εγω, που μυηθηκα σχετικα νωρις στην υποθεση (και την πρωτη στιγμη διαμαρτυρηθηκα εντονα), δεν θυμαμαι πλεον ολα οσα διαδραματιστηκαν κατα την προετοιμασια της συνομιλιας. Υπηρξαν περιπλοκες, εντασεις και απο τις δυο πλευρες, νεες συμφωνιες, τελος ο καθορισμος της διαδικασιας, της ημερας, καθως και του ορου που αναφερθηκε. Ο Heidegger με παρακαλεσε να ειμαι παρων στη συζητηση, κατα καποιο τροπο ως «μαρτυρας», καθως την αλλη πλευρα θα την εκπροσωπουσαν δυο ατομα. Θυμαμαι ακομα μια επισκεψη στο Αμβουργο, στη συνταξη του Spiegel, για να συστηθω στον Georg Wolf, τον δευτερο φιλοσοφικα πεπαιδευμενο απο οσους μετειχαν στη συνεντευξη, και να μιλησουμε για μερικα ζητηματα. Τον Rudolf Augstein τον γνωρισα μονο το πρωι της ημερας της συνομιλιας, οταν παρελαβα τους δυο κυριους στο ξενοδοχειο «Colombi» στο Freiburg για να τους φερω στο Zähringen. Το γεγονος οτι ο Augstein, τον οποιο φανταζομουν αρχικα σαν «ερωτωντα δημιο» που γυρευε το κεφαλι του δασκαλου, κερδισε αυτοστιγμης ολη μου τη συμπαθεια, οφειλοταν στην ομολογια του, που βγηκε απο την καρδια του, για το «τρελο αγχος» του να πρεπει να αντιμετωπισει τον «φημισμενο στοχαστη»... 

Ημαστε εξι: ο Augstein, ο Wolf, η φωτογραφος, ενας στενογραφος, ενας τεχνικος και εγω. Στην εξωπορτα μας υποδεχτηκε η Κα Heidegger και μου εγνεψε να οδηγησω τη μικρη παρεα επανω, οπου ο Heidegger μας περιμενε στην πορτα του γραφειου του. Τρομαξα λιγο οταν τον ειδα και παρατηρησα σε τι ενταση βρισκοταν. Οι φωτογραφιες που τραβηχτηκαν εκεινο το μακρυ πρωινο - αρχισε λιγο μετα τις δεκα και τελειωσε μονο κατα τη μια - δειχνουν αυτη την υπερενταση καθαρα: οι φλεβες στους κροταφους και στο μετωπο του ειναι πολυ διεσταλμενες, τα ματια ταραγμενα και λιγο προεξεχοντα - καπως απειλητικα σημαδια, τα οποια ομως κατα τη διαρκεια της συνομιλιας διαρκως αμβλυνονταν. Η φωτογραφος, η Κα Digne Meller-Marcovic, δημοσιευσε τις περισσοτερες απο τις φωτογραφιες της σε εναν ωραιο τομο - ενα βιβλιο που αποτελει εκπληκτικη μαρτυρια της δυνατοτητας που εχει η φωτογραφια να αποτυπωνει αποχρωσεις της εκφρασης, των χειρονομιων, των σημαντικων στιγμων της συζητησης. Το γεγονος οτι η παρουσια της Κας Meller-Marcovic ξεχαστηκε ολοτελα, και κανεις δεν ενιωσε ουτε στιγμη ενοχλημενος απο τη φωτογραφικη μηχανη, ειναι μια ομορφη μαρτυρια ανθρωπινης λεπτοτητας κατα την εκτελεση των ατεγκτων καθηκοντων που θετει η τεχνολογια. 

Η εντυπωσιακη, συναρπαστικη ακομα και για τους δυο ακροατες, πορεια της συνομιλιας αναμεσα στον Augstein και στον Heidegger, η συνεχης της κλιμακωση απο ερωτηση σε ερωτηση, απο απαντηση σε απαντηση, που δεν σταματουσε σχεδον ποτε, οι εξαρσεις και οι κορυφωσεις, δεν προκειται να αποδοθουν εδω ξανα - η συνομιλια υπαρχει, ως ντοκουμεντο που ελεγχθηκε και απο τις δυο πλευρες και που σε ορισμενα σημεια συμπληρωθηκε γραπτως απο τον Heidegger, συμφωνα με την επιθυμια του. Εδω μπορουν μονο να προστεθουν δυο λεξεις για τη συνολικη εντυπωση, η οποια δεν μπορει να αναβιωσει ουτε απο τον γραπτο λογο ουτε και απο τις πιο εκφραστικες φωτογραφιες, αλλα συνεχιζει να ζει στους τοτε συμμετασχοντες που βρισκονται ακομα στη ζωη. 

Εκεινη η αρχικη ενταση – μπηκανε γρηγορα στο θεμα, χωρις πολλες «προεισαγωγες» - με εκανε να φοβαμαι μια εκρηξη θυμου του 76χρονου αυτου ανθρωπου, τωρα, οταν αυτος, μετα απο τοσο μακρα σιωπη, και μετα απο τοση οργη που δεν κατευναστηκε ποτε, καλουνταν να μιλησει για πρωτη φορα μπροστα σε εναν ξενο. (Ηταν αραγε γι ̓ αυτον σαφες οτι εδω δεν τον παρακολουθουσαν μονο οι λιγοστοι που ησαν μεσα στο δωματιο, αλλα και ενας κυκλος ανθρωπων που aπλωνοταν σ' ολη τη γη;) Ομως διατηρησε τελειως την ψυχραιμια του· μονο σε μερικες φρασεις μπορουσε κανεις, απο τον τονο μιας υποκωφης οργης, να αντιληφθει (ιδιαιτερα εκεινοι που τον γνωριζαν, και ηξεραν τι κρυβοταν ακομα πισω απ' αυτες τις φρασεις!) οτι εδω εβγαιναν στην επιφανεια πραγματα που ειχαν συσσωρευτει επι πολλα χρονια. Συγχρονως κρατηθηκε ο ιδιος μακρια απο καθε παρεκκλιση προς τα επουσιωδη, απο καθετι που θα μπορουσε να δωσει την εντυπωση οτι προκειται για «προσωπικες διαφορες»· λιγες φορες ανακαλεσε κατι που ειχε ηδη πει. Οσο περισσοτερο οι μικροτητες ως προς την πολιτικη και οι μομφες εναντιον του προσωπου του χανονταν απο τις ερωτησεις που διατυπωνε με λεπτοτητα ο Augstein (ο οποιος, καθως εξελισσοταν η συνομιλια, ενιωθε προφανως και ο ιδιος οτι τετοια πραγματα ησαν επουσιωδη, ενω η στιγμη επιζητουσε να περασουν στο πραγματικο και στο ουσιωδες), τοσο πιο ελευθερα απαντουσε ο Heidegger και επαιρνε ο ιδιος αδιορατα την πρωτοβουλια της συνομιλιας. Οταν αυτη εφτασε στην κορυφωση της, με τη ρηση που εγινε φημισμενη: «Μονον ενας θεος μπορει πια να μας σωσει», ειχε επιτευχθει αναμεσα στον ερωτωντα και στον απαντωντα ενα «επιπεδο», το οποιο υπερεβη κατα πολυ την αφορμη της συναντησης, και το οποιο δεν υπεστη πλεον καμια μειωση, ουτε ακομα και απο μικρες διαφωνιες, οπως εκεινη για την εκφραστικη ικανοτητα της μοντερνας τεχνης. Οταν τελικα ειπωθηκε εκεινη η γνωστη στερεοτυπη τελικη φραση του Spiegel (την οποια ο Augstein θα ειχε σχεδον ξεχασει, αν δεν του την ψιθυριζα), ανασαναν ολοι ξαλαφρωμενοι. «Κυριε καθηγητα, σας ευχαριστουμε γι' αυτην τη συνομιλια!» - αυτο δεν ηταν aπλο ρητορικο σχημα. Με ενα κρασι Markgräfler, κερασμενο σε δισκοποτηρα, τσουγκρισαν - και τοτε ανοιξε η πορτα για να φωναξουμε την Κα Heidegger, που θα περιμενε με καποια αγωνια κατα τις τρεις προηγουμενες ωρες. Eμεινε και αυτη στη μικρη παρεα, που τωρα χωρις την στενογραφο και τον τεχνικο, μετα απο προσκληση του Heidegger, ξεκινησε με το αυτοκινητο του Augstein για το Todtnauberg, για να γνωρισει εκει την «καλυβα», τον αλλο τοπο εργασιας του φιλοσοφου, που ηταν πια γι ̓ αυτον τοσο σημαντικος οσο και το κελι στου αδελφου του στο Messkirch. Και αυτην ακομα την εκδρομη, την ευνοημενη απο τον ηπιο, φωτεινο καιρο του Σεπτεμβριου, απαθανατισε η μηχανη της φωτογραφου, που αργοτερα επεστρεψε μονη της ακομα μια φορα ωστε, απερισπαστη απο την επισημη αποστολη, να τραβηξει πολλες ιδιαιτερα επιτυχημενες φωτογραφιες της ζωης στην καλυβα και γυρω απ' αυτην. Αρχικα ο Heidegger εδειξε στους φιλοξενουμενους του το χωρο εργασιας του, η απολυτη λιτοτητα του οποιου - τοτε δεν κρεμοταν καν το πορτραιτο του ηλικιωμενου Schelling στον τοιχο - προφανως τους τρομαξε καπως. Κανεις δεν περιμενε ενα τοσο «παγερο» κελι. Ομως κατοπιν εξοικειωθηκαν γρηγορα με το ασυνηθιστο περιβαλλον. Συντομα βρεθηκαμε να καθομαστε για το λιτο κολατσιο, γυρω απο το τραπεζι, στη γωνια με τα παραθυρα, στο μεγαλυτερο δωματιο, το οποιο ειχε ηδη ακουσει πολλες συνομιλιες στις πιο ποικιλες «κλιμακες». Εβλεπε κανεις οτι ενα μεγαλο βαρος ειχε φυγει απο τον Heidegger· το βλεμμα του μου το ελεγε, εμενα, που γνωριζα αυτο το βαρος απο παλια. Το ποσο ευδιαθετος ηταν τωρα, μπορουσε κανεις να το καταλαβει απο το οτι γρηγορα πηρε τα ποιηματα του Hebel και απηγγειλε μερικα απ ̓ αυτα -- λες και επρεπε να κανει κατι καλο στους επισκεπτες του με την εννοια του «genius loci». Μεσα σε ευθυμη διαθεση αρχισε αργα το απογευμα η επιστροφη στο Freiburg. 

(H. W. Petzet, Auf einen Stern zugehen, Begegnungen mit Martin Heidegger 1929 bis 1976, Societäts-Verlag, Frankfurt a.M. 1983, σσ. 102-105). 

Η Συνεντευξη 

SPIEGEL: Κυριε καθηγητα, διαπιστωσαμε επανειλημμενα οτι το φιλοσοφικο σας εργο το επισκιαζουν περιορισμενης διαρκειας γεγονοτα της ζωης σας, τα οποια δεν διαφωτιστηκαν ποτε. 

HEIDEGGER: Εννοειτε το τριαντατρια; 

SPIEGEL: Ναι, πριν και μετα. Θα θελαμε να το θεσουμε σε ενα ευρυτερο πλαισιο και, ξεκινωντας απο εδω, να φτασουμε σε μερικες ερωτησεις που φαινονται σημαντικες, οπως: Ποιες δυνατοτητες υπαρχουν να ασκηθει, μεσῳ της Φιλοσοφιας, επιδραση στην πραγματικοτητα, ακομα και στην πολιτικη πραγματικοτητα; 

HEIDEGGER:Αυτα ειναι πραγματι σημαντικα ερωτηματα. Αραγε ειμαι σε θεση να απαντησω σε ολα; Καταρχην ομως πρεπει να πω οτι πριν απο την Πρυτανεια μου δεν ειχα κανενος ειδους πολιτικη δραση. Το χειμερινο eξαμηνο 1932/33 ειχα αδεια, και τον περισσοτερο χρονο ημουν στην καλυβα μου. 

SPIEGEL: Τοτε πως ηρθαν τα πραγματα και γινατε Πρυτανης του Πανεπιστημιου του Freiburg, 

HEIDEGGER: Τον Δεκεμβριο 1932 ο γειτονας μου von Möllendorf, τακτικος καθηγητης της ̓Ανατομιας, εξελεγη Πρυτανης. Σ' αυτο το Πανεπιστημιο ο νεος Πρυτανης αναλαμβανει τα καθηκοντα του στις 15Απριλιου. Το χειμερινο εξαμηνο 1932/33 μιλουσαμε συχνα για την κατασταση, οχι μονο για την πολιτικη κατασταση, αλλα ιδιως για την κατασταση των Πανεπιστημιων, για τη σχεδον ανελπιδη κατασταση των σπουδαστων. Η κριση μου ηταν: Οσο μπορω να κρινω τα πραγματα, δεν απομενει παρα μονον η δυνατοτητα να προσπαθησουμε, με τις δημιουργικες δυναμεις που ειναι ακομα πραγματικα ζωντανες, να αναλαβουμε τον ελεγχο των επερχομενων εξελιξεων. 

SPIEGEL: Βλεπατε λοιπον την υπαρξη ενος συσχετισμου αναμεσα στην κατασταση του γερμανικου Πανεπιστημιου και στη γενικη πολιτικη κατασταση της Γερμανιας; 

HEIDEGGER: Παρακολουθουσα βεβαια τις πολιτικες εξελιξεις μεταξυ Ιανουαριου και Μαρτιου 1933 και επισης μιλουσα περιστασιακα γι' αυτες με νεωτερους συναδελφους. Ομως η εργασια μου στρεφοταν γυρω απο μια ευρεια ερμηνεια της Προσωκρατικης Σκεψης. Με την εναρξη του θερινου εξαμηνου επεστρεψα πισω στο Frei-burg. Στο μεταξυ, ο καθηγητης von Möllendorf ειχε αναλαβει τα καθηκοντα του πρυτανικου αξιωματος στις 16Απριλιου. Προτου συμπληρωθουν δυο εβδομαδες καθαιρεθηκε απο το αξιωμα του απο τον τοτε Υπουργο Πολιτισμου του Baden. Την προφανως ευπροσδεκτη αφορμη για αυτην την αποφαση του Υπουργου την εδωσε το γεγονος οτι ο Πρυτανης ειχε απαγορευσει να αναρτηθει στο Πανεπιστημιo η λεγομενη «αφισα των ̔Εβραιων». 

Ως Πρυτανης συγκρουεται με την ̓Ανωτατη Ηγεσια των Τ.Ε. 

[Σ.τ.Μ.: Ταγματα Εφοδου. Μαχητικη ομαδα του Εθνικοσοσιαλιστικου Κομματος] 

SPIEGEL: Ο κυριος von Möllendorf ηταν σοσιαλδημοκρατης. Τι ενεργειες εκανε μετα την καθαιρεση του; 

HEIDEGGER: Ηδη την ημερα της παραιτησης του ηρθε ο von Möllendorf σ ̓ εμενα και ειπε: «Heidegger, τωρα εσεις πρεπει να αναλαβετε την Πρυτανεια». Υπενθυμισα οτι μου λειπει καθε πειρα στα διοικητικα. Ομως ο τοτε Προπρυτανης Sauer (Θεολογια) με πιεσε και αυτος να υποβαλω υποψηφιοτητα για τις νεες πρυτανικες εκλογες, γιατι διαφορετικα υπηρχε ο κινδυνος να διοριστει Πρυτανης καποιος κομματικος παραγων. Νεωτεροι συναδελφοι, με τους οποιους επι μακρον εξεταζα ζητηματα της διαμορφωσης του Πανεπιστημιου, επεσαν επανω μου και μου ζητουσαν να αναλαβω την Πρυτανεια. Διστασα για πολυ. Τελικα δηλωσα οτι ειμαι προθυμος να αναλαβω το αξιωμα, μονο προς το συμφερον του Πανεπιστημιου, εαν μπορουσα να ειμαι σιγουρος για την ομοφωνη συγκαταθεση του Σωματος. Στο μεταξυ παρεμειναν οι αμφιβολιες ως προς την καταλληλοτητα μου να αναλαβω την Πρυτανεια, ωστε ακομα και το πρωι της προκαθορισμενης για την εκλογη ημερας επηγα στην Πρυτανεια και δηλωσα στον παροντα καθαιρεθεντα συναδελφο von Möllendorf και στον Προπρυτανη Sauer οτι δεν μπορω να αναλαβω το αξιωμα. Τοτε και οι δυο συναδελφοι μου απαντησαν οτι η εκλογη εχει προετοιμαστει ετσι ωστε τωρα να μην γινεται πλεον να αποσυρω την υποψηφιοτητα μου.

SPIEGEL: Οποτε εσεις συγκατανευσατε οριστικα. Πως διαμορφωθηκε κατοπιν η σχεση σας με τους Εθνικοσοσιαλιστες; 

HEIDEGGER: Τη δευτερη ημερα μετα την αναληψη των καθηκοντων μου εμφανιστηκε στην Πρυτανεια ο «Φυρερ των σπουδαστων» με δυο συνοδους, απαιτωντας εκ νεου να αναρτηθει η «αφισα των ̔Εβραιων». Αρνηθηκα. Οι τρεις σπουδαστες απεχωρησαν με την παρατηρηση οτι η απαγορευση θα κοινοποιηθει στη σπουδαστικη ηγεσια του Ραϊχ. Μετα απο μερικες ημερες ηρθε μια υπεραστικη κληση απο την Πανεπιστημιακη Υπηρεσια της ̓Ανωτατης Ηγεσιας των Τ.Ε., απο τον Ομαδαρχη των Τ.Ε. Dr. Baumann. Αυτος απαιτησε να αναρτησουμε την ανωτερω αφισα, οπως ειχε ηδη γινει σε αλλα Πανεπιστημια. Σε περιπτωση αρνησεως μου θα ειχα να αντιμετωπισω την καθαιρεση, αν οχι και το κλεισιμο του Πανεπιστημιου. Προσπαθησα να κερδισω την υποστηριξη του Υπουργου Πολιτισμου του Baden για την απαγορευση μου. Αυτος εδηλωσε οτι δεν ειναι σε θεση να κανει τιποτα εναντιον των Τ.Ε. Παρ' ολ ' αυτα δεν ανεκαλεσα την απαγορευση μου. 

SPIEGEL: Αυτο ηταν αλλιως γνωστο μεχρι τωρα. 

HEIDEGGER: Το κινητρο, το οποιο πρωταρχικα με καθορισε, ωστε να αναλαβω την Πρυτανεια, αναφερεται ηδη στο εναρκτηριο μαθημα μου στο Freiburg, το ετος 1929, «Τι ειναι Μεταφυσικη;»: «Οι περιοχες των Επιστημων απεχουν πολυ μεταξυ τους. Ο τροπος με τον οποιο πραγματευονται τα αντικειμενα τους ειναι ριζικα διαφορετικος. Αυτη η διεσπαρμενη πολλαπλοτητα επιστημονικων κλαδων συγκρατειται σημερα μονον μεσω της τεχνικης οργανωσεως Πανεπιστημιων και Σχολων και διατηρει καποια σημασια μεσω του πρακτικου προσανατολισμου των Τμηματων. Αντιθετα, το ριζωμα των Επιστημων στο θεμελιο της ουσιας τους εχει χαθει». Αυτο που προσπαθησα κατα τη διαρκεια της Πρυτανειας μου, εχοντας υποψη αυτη την κατασταση των Πανεπιστημιων - η οποια στο μεταξυ σημερα εχει λαβει ακραιες διαστασεις -, δηλωνεται στον Πρυτανικο μου Λογο. 

SPIEGEL: Προσπαθουμε να βρουμε πως και εαν αυτη η δηλωση του 1929 συμφωνει με αυτο που ειπατε, το 1933, στον εναρκτηριο Λογο σας ως Πρυτανης. Απομονωνουμε εδω μια φραση απο το κειμενο: «Η πολυθρυλητη “ακαδημαϊκη ελευθερια” εκδιωκεται απο το Γερμανικο Πανεπιστημιο. Γιατι αυτη η ελευθερια ηταν κιβδηλη, καθως ηταν μονον αρνητικη». Νομιζουμε οτι μπορουμε να υποθεσουμε πως αυτη η φραση εκφραζει, τουλαχιστον εν μερει, πεποιθησεις που εχετε ακομα και σημερα. 

HEIDEGGER: Ναι, και εμμενω σ' αυτες. Γιατι αυτη η ακαδημαϊκη «ελευθερια» πολυ συχνα δεν ηταν παρα αρνητικη - η ελευθερια απο τον κοπο να δοθει κανεις στη Σκεψη και στο στοχασμο που απαιτει η σπουδη μιας Επιστημης. Παντως η φραση, την οποια απομονωσατε, δεν πρεπει να διαβαστει μεμονωμενη, αλλα στο πλαισιο της, και τοτε θα γινει σαφες τι εννοω οταν λεω «αρνητικη ελευθερια». 

SPIEGEL: Ενταξει, αυτο το καταλαβαινουμε. Ομως πιστευουμε οτι στον Πρυτανικο σας Λογο ακουμε εναν καινουριο τονο, οταν σ ̓ αυτον, τεσσερις μηνες μετα την αναγορευση του Χιτλερ σε Καγκελαριο, μιλατε π.χ. για το «υπεροχο μεγαλειο αυτου του ξεσπασματος». 

HEIDEGGER: Ναι, και ημουν πεπεισμενος γι' αυτο. 

SPIEGEL: Θα μπορουσατε να το διευκρινισετε καπως περισσοτερο; 

HEIDEGGER: Ευχαριστως. Τοτε δεν εβλεπα αλλη εναλλακτικη λυση. Στη γενικη συγχυση των αποψεων και των πολιτικων τασεων απο 22 κομματα, ειχε σημασια να βρουμε μια εθνικη, και προπαντων κοινωνικη σταση, περιπου με την εννοια της προσπαθειας του Friedrich Naumann. Θα μπορουσα εδω, μονο για παραδειγμα, να αναφερθω σε ενα δοκιμιο του Eduard Spranger το οποιο προχωραει πολυ περισσοτερο απο τον Πρυτανικο μου Λογο. 

SPIEGEL: Ποτε αρχισε να σας απασχολει η πολιτικη κατασταση; Γιατι βεβαια τα 22 κομματα υπηρχαν ηδη απο καιρο. Ηδη το 1930 ειχαμε εκατομμυρια ανεργους. 

HEIDEGGER: Εκεινον τον καιρο ημουν ακομη ολοτελα απορροφημενος απο τα ερωτηματα που αναπτυσσονται στο Ειναι και Χρονος (1927) και στα κειμενα και στις διαλεξεις των επομενων ετων, θεμελιακα ερωτηματα της Σκεψης, τα οποια εμμεσα αφορουν και τα εθνικα και τα κοινωνικα ζητηματα. Για μενα, ως διδασκοντα στο Πανεπιστημιο, προβαλλε αμεσα το ερωτημα για το νοημα των Επιστημων, και μαζι του ο καθορισμος της αποστολης του Πανεπιστημιου. Αυτη η προσπαθεια διατυπωνεται στον τιτλο του Πρυτανικου μου Λογου «Η αυτοτελεια του γερμανικου Πανεπιστημιου». Σε κανεναν Πρυτανικο Λογο εκεινης της εποχης δεν αποτολμηθηκε τετοιος τιτλος. Ομως ποιος απο αυτους που ασκουν πολεμικη εναντιον αυτου του Λογου τον διαβασε ποτε εμπεριστατωμενα, τον εξετασε διεξοδικα και τον ερμηνευσε μεσα απο την τοτε κατασταση; 

SPIEGEL: Αυτοτελεια του Πανεπιστημιου σε εναν τοσο ταραγμενο κοσμο, αυτο δεν ακουγεται λιγακι παραταιρο; 

HEIDEGGER: Γιατι; - «Η αυτοτελεια του Πανεπιστημιου» στρεφεται εναντιον του αιτηματος για μια “πολιτικη επιστημη”, οπως την αποκαλουσαν, αιτημα που ηδη τοτε προβαλλεται απο το Κομμα και απο το Εθνικοσοσιαλιστικο Φοιτητικο Κινημα. Ο τιτλος αυτος ειχε τοτε τελειως διαφορετικο νοημα. Δεν σημαινε την Πολιτειολογια οπως σημερα, αλλα ελεγε: Η Επιστημη καθαυτη, το νοημα και η αξια της, αξιολογειται απο την πρακτικη χρησιμοτητα της για τον Λαο. Η αντιπαραθεση με αυτην την πολιτικοποιηση της Επιστημης εκφραζεται ρητα στον Πρυτανικο Λογο.

SPIEGEL:Αν σας καταλαβαινουμε σωστα: Συμπεριλαμβανοντας το Πανεπιστημιο σ' αυτο που εσεις τοτε θεωρησατε ξεσπασμα, θελατε να υπερασπιστειτε την αυτοτελεια του Πανεπιστημιου εναντιον ρευματων, τα οποια διαφορετικα ισως να ισχυροποιουνταν υπερβολικα εις βαρος της ιδιαιτεροτητας του Πανεπιστημιου. 

HEIDEGGER: Σιγουρα, ομως η αυτοτελεια επρεπε συγχρονως να εχει ως αποστολη της να ξανακερδισει, απεναντι στην τεχνικη μονον οργανωση του Πανεπιστημιου, ενα νεο νοημα, μεσα απο το στοχασμο για την παραδοση της δυτικο-ευρωπαϊκης Σκεψης. 

SPIEGEL: Κυριε καθηγητα, να καταλαβουμε οτι εσεις νομιζατε πως μαζι με τους Εθνικοσοσιαλιστες μπορουσατε να επιτυχετε την εξυγιανση του Πανεπιστημιου; HEIDEGGER: Η εκφραση ειναι λαθος. Οχι μαζι με τους Εθνικοσοσιαλιστες, αλλα το Πανεπιστημιο επρεπε να ανανεωθει μεσα απο τον δικο του στοχασμο, και ετσι να αποκτησει σταθερη θεση απεναντι στον κινδυνο της πολιτικοποιησης της Επιστημης – με την παραπανω εννοια. 

SPIEGEL: Και γι' αυτο στον Πρυτανικο σας Λογο διακηρυξατε αυτους τους τρεις αξονες: «Υπηρεσια στην εργασια», «Υπηρεσια στην αμυνα», «Υπηρεσια στη γνωση». Μ' αυτο, πιστευατε λοιπον, η ̔Υπηρεσια στη γνωση θα ανυψωνοταν ετσι σε μια ισοτιμη θεση, την οποια οι Εθνικοσοσιαλιστες δεν της ειχαν παραχωρησει. 

HEIDEGGER: Δεν γινεται λογος για «αξονες». Αν διαβασετε προσεκτικα: Η Υπηρεσια στη γνωση βρισκεται μεν, κατα την καταμετρηση, στην τριτη θεση, ομως συμφωνα με το πνευμα του Λογου τιθεται στην πρωτη. Ειναι προς σκεψιν, το οτι εργασια και αμυνα, οπως καθε ανθρωπινη δραση, εδραιωνονται σε μια γνωση και φωτιζονται απο αυτην. 

SPIEGEL: Ομως εδω πρεπει - και τελειωνουμε μ' αυτη την αχαρη παραθεματολογια - να υπενθυμισουμε αλλη μια φραση, την οποια δεν μπορουμε να φανταστουμε οτι σημερα θα προσυπογραφατε. Το φθινοπωρο του 1933 ειπατε: «Ουτε διδαχες ουτε ιδεες πρεπει να ειναι οι κανονες του ειναι σας. Ο ιδιος ο Φυρερ και μονον αυτος ειναι η σημερινη και η μελλοντικη γερμανικη πραγματικοτητα και ο νομος της». 

HEIDEGGER: Αυτες οι φρασεις δεν βρισκονται στον Πρυτανικο Λογο, αλλα μονο στην τοπικη φοιτητικη εφημεριδα του Freiburg, στην αρχη του χειμερινου εξαμηνου 1933/34. Οταν ανελαβα την Πρυτανεια ηταν για μενα σαφες οτι δεν θα τα εβγαζα περα χωρις συμβιβασμους. Τις παραπανω φρασεις σημερα δεν θα τις εγραφα πλεον. Κατι τετοιο δεν ειπα πλεον ηδη απο το 1934. 

Κατηγοριες για συνεργασια με Εθνικοσοσιαλιστες 

SPIEGEL: Μπορουμε να παρεμβαλουμε μια ακομη ερωτηση; Σ' αυτην τη συνομιλια αποσαφηνιστηκε ως τωρα οτι η σταση σας, το ετος 1933, κινειται αναμεσα σε δυο πολους. Πρωτον: Επρεπε να πειτε διαφορα ad usum Delphini. Αυτος ηταν ο ενας πολος. ̔Ο αλλος πολος ηταν ομως θετικος. Το διατυπωνετε ως εξης: Αισθανομουν οτι εδω ειναι κατι το νεο, οτι αυτο ειναι ενα ξεσπασμα. 

HEIDEGGER: Eτσι ειναι. Δεν το ελεγα παριστανοντας κατι, αλλα εβλεπα αυτην τη δυνατοτητα. 

SPIEGEL: Γνωριζετε οτι σε σχεση μ' αυτα εχουν εγερθει ορισμενες κατηγοριες εναντιον σας, που αφορουν τη συνεργασια σας με το Εθνικοσοσιαλιστικο Κομμα και τις οργανωσεις του, και που δεν εχουν ακομα δημοσια διαψευστει. Eτσι κατηγορηθηκατε οτι πηρατε μερος σε καυσεις βιβλιων απο φοιτητες η απο τη χιτλερικη νεολαια. 

HEIDEGGER: Την καυση βιβλιων, η οποια επροκειτο να γινει μπροστα στο πανεπιστημιακο κτιριο, την απαγορευσα.

SPIEGEL: Κατοπιν κατηγορηθηκατε οτι απομακρυνατε βιβλια Εβραιων συγγραφεων απο τη βιβλιοθηκη του Πανεπιστημιου η του Φιλοσοφικου Σεμιναριου. 

HEIDEGGER: Ως Διευθυντης του Σεμιναριου ειχα στη δικαιοδοσια μου μονο τη δικη του βιβλιοθηκη. Τις επανειλημμενες προτροπες να απομακρυνω τα βιβλια Εβραιων συγγραφεων, δεν τις ακολουθησα. Ανθρωποι που ελαβαν μερος στις σεμιναριακες μου ασκησεις μπορουν σημερα να μαρτυρησουν οτι οχι μονο κανενα βιβλιο Εβραιου συγγραφεως δεν απομακρυνθηκε, αλλα οτι αυτοι οι συγγραφεις, προπαντων ο Husserl, αναφερονταν και συζητουνταν οπως και πριν απο το 1933. 

«Η πολεμικη εναντιον μου θα αναζωπυρωνεται συνεχως» 

SPIEGEL: Πως εξηγειτε τετοιες διαδοσεις; Ειναι κακοπροαιρετες; 

HEIDEGGER: Απ' ο,τι γνωριζω για τις πηγες τους θα το υπεθετα. Ομως τα κινητρα της συκοφαντιας βρισκονται βαθυτερα. Η αναληψη της Πρυτανειας ειναι, υποθετω, αφορμη μονο, οχι το καθοριστικο αιτιο. Γι ̓ αυτο και υποθετω οτι η πολεμικη θα αναζωπυρωνεται συνεχως, οποτε δοθει αφορμη. 

SPIEGEL: Και μετα το 1933 ειχατε ̔Εβραιους φοιτητες. Η σχεση σας με μερικους απ' αυτους τους Εβραιους φοιτητες λεγεται οτι ηταν εγκαρδια. 

HEIDEGGER: Μετα το 1933 η σταση μου εμεινε αμεταβλητη. Μια απο τις παλαιοτερες και πιο χαρισματικες μαθητριες μου, η Helene Weiss, η οποια μεταναστευσε στη Σκωτια, εκανε το διδακτορικο της στη Βασιλεια, οταν αυτο δεν ηταν πλεον δυνατο στην εδω Σχολη, με μια εργασια για την «Αιτιοτητα και Συμπτωση στη φιλοσοφια του ̓Αριστοτελους», που τυπωθηκε στη Βασιλεια το 1942. Στο τελος του προλογου γραφει η συγγραφεας: «Η προσπαθεια μιας φιλολογικης ερμηνειας, την οποια παρουσιαζομε εδω στο πρωτο της μερος, κατεστη δυνατη χαρη στις αδημοσιευτες ερμηνειες του M. Heidegger για την Ελληνικη Φιλοσοφια». 

Εδω βλεπετε ενα αντιτυπο με ιδιαιτερη αφιερωση της συγγραφεως. Επισκεφτηκα πολλες φορες ακομα την Dr. Weiss στις Βρυξελλες πριν απο το θανατο της. 

SPIEGEL: Για μεγαλο διαστημα ειχατε φιλικη σχεση με τον Jaspers. Αυτη η σχεση αρχισε να διαταρασσεται μετα το 1933. Η Fama ισχυριζεται οτι η διαταραξη πρεπει να συσχετισθει με το γεγονος οτι η γυναικα του Jaspers ηταν Εβραια. Θα θελατε να πειτε κατι σχετικα; HEIDEGGER: Με τον Jaspers ειχα φιλικη σχεση απο το 1919. Τους επισκεφτηκα, αυτον και τη γυναικα του, το θερινο εξαμηνο του 1933. Ο Karl Jaspers μου εστειλε ολες τις δημοσιευσεις του μεταξυ 1934 και 1938 - «με εγκαρδιους χαιρετισμους». 

SPIEGEL: Ησασταν μαθητης του ̔Εβραιου προκατοχου σας στην Εδρα της Φιλοσοφιας του Πανεπιστημιου του Freiburg, του Edmund Husserl. Αυτος σας συνεστησε στη Σχολη ως διαδοχο του στην εδρα. Απο τη σχεση σας δεν μπορει να ελειπε το στοιχειο της ευγνωμοσυνης. 

HEIDEGGER: Γνωριζετε βεβαια την αφιερωση στο Ειναι και Χρονος. 

SPIEGEL: Φυσικα. Ομως αργοτερα η σχεση διαταραχθηκε. Μπορειτε και θελετε να μας πειτε που οφειλεται αυτο; 

HEIDEGGER: Οι διαφορες ως προς το θεμα οξυνθηκαν. Στις αρχες του τριαντα, ο Husserl εκανε εναν δημοσιο απολογισμο σχετικα με τον Max Scheler και εμενα, ο οποιος ηταν παραπανω απο σαφης. Τι παρακινησε τον Husserl να αντιταχθει στη Σκεψη μου ετσι δημοσια δεν μπορεσα να το μαθω. 

SPIEGEL: Με ποια ευκαιρια εγινε αυτο; 

HEIDEGGER: Στο Sportpalast του Βερολινου ο Husserl μιλησε εμπρος σε φοιτητες. Σχετικα εγραψε ο Erich Mühsam σε μια απο τις μεγαλες βερολινεζικες εφημεριδες.

SPIEGEL: Η φιλονικια καθαυτη δεν μας ενδιαφερει για την υποθεση μας. Ενδιαφερει μονον οτι η φιλονικια δεν εχει σχεση με το ετος 1933. 

HEIDEGGER: Ουτε στο παραμικρο. 

SPIEGEL: Κατηγορηθηκατε οτι στην πεμπτη εκδοση του Ειναι και Χρονος παραλειψατε την αρχικη αφιερωση.

HEIDEGGER:Αυτο ειναι αληθεια. Ξεκαθαρισα αυτην την υποθεση στο βιβλιο μου Καθ ̓ οδον προς τη γλωσσα. Εκει εγραψα: «Για να αντικρουστουν πολλαπλως διαδεδομενοι λανθασμενοι ισχυρισμοι δηλωνεται εδω ρητα οτι η αφιερωση του Ειναι και Χρονος, η οποια αναφερεται στο κειμενο της συνομιλιας, σ. 92, τεθηκε και στην αρχη της τεταρτης εκδοσης του βιβλιου, το 1935. Οταν ο εκδοτης διειδε οτι η εκτυπωση της πεμπτης εκδοσης, το 1941, κινδυνευε, η και οτι επεκειτο απαγορευση του βιβλιου, μετα απο προταση και επιθυμια του Niemeyer συμφωνηθηκε τελικα, σε αυτην την εκδοση, η αφιερωση να παραλειφθει, υπο τον ορο τον οποιον εθεσα, οτι και τωρα θα παρεμενε η σημειωση στη σελ. 38, η οποια και θεμελιωνει καταρχην την αφιερωση εκεινη, και η οποια λεει: «Εαν η ακολουθη μελετη προχωρει μερικα βηματα προς την αποκαλυψη των “πραγματων καθεαυτων", ο συγγραφεας το οφειλει κατα πρωτον λογο στον Ε. Husserl, ο οποιος, με στενη καθοδηγηση και παρεχοντας του απολυτη ελευθερια προσβασεως σε αδημοσιευτες μελετες, εξοικειωσε τον συγγραφεα, κατα τα ετη της μαθητειας του στο Freiburg, με τις πλεον ποικιλες περιοχες της Φαινομενολογικης Ερευνας». 

Ο Heidegger ομολογει ανθρωπινο λαθος κατα το θανατο του Husserl 

SPIEGEL: Τοτε δεν χρειαζεται σχεδον να κανουμε πια την ερωτηση, αν αληθευει οτι, ως Πρυτανης του Πανεπιστημιου του Freiburg, απαγορευσατε στον επιτιμο καθηγητη Husserl την εισοδο η τη χρηση της Πανεπιστημιακης Βιβλιοθηκης η της Βιβλιοθηκης του Φιλοσοφικου Σεμιναριου. 

HEIDEGGER: Αυτο ειναι συκοφαντια. 

SPIEGEL: Και δεν υπαρχει ουτε καποιο γραμμα οπου να διατυπωνεται αυτη η απαγορευση εναντιον του Husserl; Πως εγινε και διαδοθηκε αυτη η φημη; 

HEIDEGGER: Ουτε και εγω ξερω, δεν βρισκω γι' αυτο καμια εξηγηση. Το ποσο απιστευτη ειναι ολη αυτη η υποθεση μπορω να σας το δειξω με το εξης, που επισης δεν ειναι γνωστο: Κατα τη διαρκεια της Πρυτανειας μου μιλησα στον Υπουργο και κρατησα στη θεση τους τον διευθυντη της Παθολογικης Κλινικης καθηγητη Thannhauser και τον μετεπειτα νομπελιστα von Hevesy, καθηγητη Φυσικοχημειας - και τους δυο Εβραιους - τους οποιους το Υπουργειο απαιτουσε να απολυσω. Να κρατησω αυτους τους δυο, και συγχρονως να στραφω εναντιον του Husserl, του επιτιμου καθηγητη και ιδιαιτερου δασκαλου μου, με τον τροπο που διαδοθηκε, ειναι παραδοξο. Επισης παρεμποδισα φοιτητες και διδασκοντες να διαδηλωσουν εναντιον του καθηγητη Thannhauser. Τοτε υπηρχαν μη προαχθεντες υφηγητες που σκεφτονταν: Τωρα ηλθε η ωρα να προωθηθουμε. Αυτους τους ανθρωπους, οταν παρουσιαζονταν σ' εμενα, τους εδιωχνα. 

SPIEGEL: Στην κηδεια του Husserl, το 1938, δεν συμμετειχατε.

HEIDEGGER: Ως προς αυτο θα ηθελα να δηλωσω τα ακολουθα: Η κατηγορια οτι εγω ειχα διακοψει τις σχεσεις μου με τον Husserl δεν ευσταθει. Τον Μαιο του 1933, η συζυγος μου εστειλε στην Κα Husserl ενα γραμμα στο ονομα και των δυο μας, οπου εμεις επιβεβαιωναμε την αμεταβλητη ευγνωμοσυνη μας, και εστειλε αυτο το γραμμα στην Husserl μαζι με μια ανθοδεσμη. Η Κα Husserl απαντησε κοφτα, ευχαριστωντας τυπικα, και εγραψε οτι οι σχεσεις αναμεσα στις οικογενειες μας εχουν διακοπει. Το οτι δεν εξεφρασα ακομα μια φορα τις ευχαριστιες μου και την εκτιμηση μου στον κλινηρη Husserl και κατα το θανατο του ειναι ενα ανθρωπινο λαθος, για το οποιο εγραψα στην Κα Husserl ζητωντας συγνωμη. 

SPIEGEL: Ο Husserl πεθανε το 1938. Ηδη τον Φεβρουαριο του 1934 καταθεσατε το πρυτανικο αξιωμα. Πως εγινε αυτο; 

HEIDEGGER: Εδω πρεπει να επεκταθω λιγο. Με σκοπο να ξεπεραστει η τεχνικη οργανωση του Πανεπιστημιου, που θα πει, να ανανεωθουν οι Σχολες μεσα απο τη θεματικη και την αποστολη τους, προτεινα στις επι μερους Σχολες να ορισουν για το χειμερινο εξαμηνο 1933/34 Κοσμητορες νεωτερους συναδελφους, και προπαντων διακεκριμενους στο πεδιο τους, και μαλιστα χωρις να λαβουν υποψη τη θεση τους ως προς το Κομμα. Eτσι Κοσμητορες εγιναν, για τη Νομικη Σχολη ο καθηγητης Erik Wolf, για τη Φιλοσοφικη Σχολη ο καθηγητης Schadewaldt, για τη Σχολη Φυσικων Επιστημων ο καθηγητης Soergel, για την Ιατρικη Σχολη ο καθηγητης Möllendorf, ο οποιος την ανοιξη ειχε καθαιρεθει απο Πρυτανης. Ομως, ηδη απο τα Χριστουγεννα του 1933, μου ηταν σαφες οτι την ανανεωση, την οποια ειχα κατα νουν, δεν θα μπορουσα να την περασω ουτε εναντια στην αντισταση των συναδελφων ουτε εναντια στο Κομμα. Οι συναδελφοι π.χ. δεν μου συγχωρεσαν οτι συμπεριελαβα τους φοιτητες στην υπευθυνη διοικηση του Πανεπιστημιου ακριβως οπως συμβαινει σημερα. Μια ημερα με καλεσαν στην Karlsruhe, οπου ο υπουργος μεσω του ιδιαιτερου του παρευρισκομενου του τοπικου «Φυρερ των σπουδαστων» μου ζητησε να αντικαταστησω τους Κοσμητορες της Νομικης και της Ιατρικης Σχολης με αλλους συναδελφους που ησαν αρεστοι στο Κομμα. Απερριψα αυτην την απαιτηση και δηλωσα οτι, στην περιπτωση που ο ̔Υπουργος επιμεινει στο αιτημα του, παραιτουμαι απο την Πρυτανεια. Eτσι και εγινε. Αυτο συνεβη τον Φεβρουαριο του 1934, μετα απο δεκαμηνη παραμονη στο αξιωμα, ενω τοτε οι Πρυτανεις εμεναν δυο και περισσοτερα χρονια. Ενω ο τυπος του εσωτερικου και του εξωτερικου σχολιασε την αναληψη της Πρυτανειας ποικιλοτροπα, για την παραιτηση μου δεν ειπωθηκε τιποτα. 

Στο Ανωτερο Σεμιναριο υπηρχε ενας χαφιες του Κομματος 

SPIEGEL: Ειχατε τοτε την ευκαιρια να παρουσιασετε τις σκεψεις σας για μια αναμορφωση του Πανεπιστημιου στον αρμοδιο Υπουργο του Ραϊχ; 

HEIDEGGER: Ποτε τοτε; 

SPIEGEL: Αλλωστε γινεται λογος για ενα τουλαχιστον ταξιδι που εκανε ο Rust, το 1933, εδω στο Freiburg. 

HEIDEGGER: Προκειται για δυο διαφορετικα πραγματα: Με την αφορμη μιας γιορτης για τον Schlageter στο Schönau i.W. υπηρξε εκ μερους μου ενας τυπικος χαιρετισμος του Υπουργου. Δευτερον, τον Νοεμβριο 1933, μιλησα με τον Υπουργο στο Βερολινο. Του εξεθεσα την αντιληψη μου για την Επιστημη και για την ενδεχομενη διαμορφωση των Σχολων. Τα ακουσε ολα προσεκτικα, ετσι ωστε να τρεφω την ελπιδα οτι η εκθεση μου θα ειχε αποτελεσμα. Ομως δεν συνεβη τιποτα. Δεν βλεπω, γιατι με κατηγορουν οτι συναντησα τον τοτε Υπουργο Παιδειας του Ραϊχ, οταν στο ιδιο διαστημα ολες οι ξενες κυβερνησεις εσπευδαν να αναγνωρισουν τον Χιτλερ και να του υποβαλουν τα διεθνως καθιερωμενα σεβη τους. 

SPIEGEL: ̓́Αλλαξε η σχεση σας με το Εθνικοσοσιαλιστικο Κομμα απο τοτε που παραιτηθηκατε απο Πρυτανης; 

HEIDEGGER: Μετα την παραιτηση απο την Πρυτανεια περιοριστηκα στα διδακτικα μου καθηκοντα. Το θερινο εξαμηνο 1934 παρεδωσα «Λογικη». Το επομενο εξαμηνο 1934/35 εκανα μια παραδοση για τον Hölderlin. Το 1936, αρχισαν οι παραδοσεις για τον Nietzsche. Ολοι οσοι μπορουσαν να ακουσουν, ακουσαν οτι οι παραδοσεις αυτες αποτελουσαν μια αντιπαραθεση με τον Εθνικοσοσιαλισμο. 

SPIEGEL: Πως εγινε η παραδοση της αρχης; Δεν συμμετειχατε στην τελετη; 

HEIDEGGER: Ναι, αρνηθηκα να συμμετασχω στην επισημη τελετη παραδοσης της Πρυτανειας. 

SPIEGEL: Ο διαδοχος σας ηταν ενεργο μελος του Κομματος; 

HEIDEGGER: Ηταν νομικος· η κομματικη εφημεριδα Der Alemanne ανηγγειλε την αναγορευση του σε Πρυτανη με τον τιτλο: «Ο πρωτος Εθνικοσοσιαλιστης Πρυτανης του Πανεπιστημιου». 

SPIEGEL: Πως ηταν η συμπεριφορα του Κομματος απεναντι σας; 

HEIDEGGER: Ημουν συνεχως υπο επιτηρηση. 

SPIEGEL: Το διακρινατε αυτο; 

HEIDEGGER: Ναι, η περιπτωση με τον Dr. Hanke. 

SPIEGEL: Πως το ανακαλυψατε; 

HEIDEGGER: Γιατι ο ιδιος ηρθε σ εμενα. Ειχε ηδη κανει τη διατριβη του, το χειμερινο εξαμηνο 1936/37, και το θερινο εξαμηνο 1937 ηταν μελος του ̓Ανωτερου Σεμιναριου μου. Ειχε σταλει απο την Υπηρεσια Πληροφοριων για να με επιτηρει. 

SPIEGEL: Πως εγινε και ηρθε ξαφνικα σε σας; 

HEIDEGGER: Βλεποντας το σεμιναριο μου για τον Nietzsche, το θερινο εξαμηνο 1937, και τον τροπο με τον οποιο γινοταν η εργασια, μου ομολογησε οτι δεν μπορει πλεον να αναλαβει την επιτηρηση που του ανετεθη και οτι θελει να με ενημερωσει για την κατασταση, για την περαιτερω διδακτικη μου δραση. 

SPIEGEL: Ωστε το Κομμα σας ειχε υπο παρακολουθησιν; 

HEIDEGGER: Γνωριζα μονο οτι τα κειμενα μου δεν επιτρεποταν να συζητηθουν, π.χ. το δοκιμιο: «Ο λογος του Πλατωνα για την αληθεια». Η διαλεξη μου για τον Hölderlin, την οποια εδωσα στη Ρωμη, στο Γερμανικο Ινστιτουτο, υπεστη κακοηθη επιθεση απο το περιοδικο της χιτλερικης νεολαιας Θεληση και Δυναμη. Την πολεμικη εναντιον μου, η οποια ξεκινα το καλοκαιρι του 1934 στο περιοδικο του E. Krieck Λαος εν τῷ γεννασθαι, θα επρεπε να την διαβασουν οι ενδιαφερομενοι. Δεν συμπεριεληφθην στη γερμανικη αποστολη για το Διεθνες Φιλοσοφικο Συνεδριο, το 1934, στην Πραγα. Με τον ιδιο τροπο επροκειτο να αποκλειστω και απο το Διεθνες Συνεδριο για τον Descartes, το 1937, στο Παρισι. Αυτο ξενισε στο Παρισι τοσο πολυ, ωστε η εκει Διευθυνση του Συνεδριου - ο καθηγητης Bréhier της Σορβοννης - αποτανθηκε αυτοβουλως σ' εμενα και με ρωτησε γιατι δεν ανηκω στη γερμανικη αποστολη. Απαντησα οτι ως προς αυτην την περιπτωση η Διευθυνση του Συνεδριου θα επρεπε να παρει τις πληροφοριες της απο το ̔Υπουργειο Παιδειας του Ραϊχ. Μετα απο ενα διαστημα με προετρεψαν απο το Βερολινο να προσχωρησω εκ των υστερων στην αποστολη. Αυτο το απερριψα. Οι διαλεξεις «Τι ειναι Μεταφυσικη;» και «Για την ουσια της αληθειας» πωλουνταν κρυφα, με λευκο εξωφυλλο. Ο Πρυτανικος Λογος αποσυρθηκε απο το εμποριο αμεσως, το 1934, μετα απο παρεμβαση του Κομματος. 

SPIEGEL: Αργοτερα εγιναν χειροτερα τα πραγματα; 

HEIDEGGER: Το τελευταιο ετος του πολεμου, 500 απο τους σημαντικοτερους επιστημονες και καλλιτεχνες απαλλαχτηκαν απο καθε ειδους πολεμικη υπηρεσια. Δεν ανηκα στους απαλλαγεντες· αντιθετως, το καλοκαιρι του 1944, με εστειλαν περα στο Ρηνο για οχυρωματικα εργα. 

SPIEGEL: Απο την αλλη, απο την Ελβετικη πλευρα, δουλευε σε οχυρωματικα εργα ο Karl Barth. 

HEIDEGGER: Ειναι ενδιαφερον το πως εγινε. Ο Πρυτανης ειχε καλεσει ολο το Διδακτικο Σωμα. Εξεφωνησε εναν συντομο λογο που ελεγε: Ο,τι θα πει τωρα, ειναι συμφωνημενο με τον Περιφερειαρχη και με τον Τοπικο Διευθυντη του Κομματος. Θα χωριζε το Διδακτικο Σωμα σε τρεις ομαδες: Πρωτον, οι ολοτελα περιττοι. Δευτερον, οι κατα το ἥμισυ περιττοι. Και τριτον, οι απαραιτητοι. Πρωτος απο τους ολοτελα περιττους αναφερθηκε: Heidegger, στη συνεχεια: G. Ritter. [Σ.τ.Σ.: Καθηγητης Dr. Gerhard Ritter («Ο Carl Goerdeler και το γερμανικο αντιστασιακο κινημα»), τοτε τακτικος καθηγητης Ιστοριας των Νεωτερων Χρονων στο Πανεπιστημιο του Freiburg, συνεληφθη την 1η Νοεμβριου 1944 σε σχεση με την αποπειρα εναντιον του Χιτλερ της 20ης Ἰουλιου 1944 και ελευθερωθηκε μονο στις 25 Απριλιου 1945 απο τα συμμαχικα στρατευματα. Ο ιστορικος εγινε επιτιμος καθηγητης το 1956 και πεθανε το 1967.] Το χειμερινο εξαμηνο 1944/45, μετα το τελος των οχυρωματικων εργων στο Ρηνο, εκανα μια παραδοση με τον τιτλο: «Ποιηση και Σκεψη», συνεχεια κατα εναν τροπο της παραδοσης μου για τον Nietzsche, που θα πει, της αντιπαραθεσης με τον Εθνικοσοσιαλισμο. Μετα απο τη δευτερη ωρα με καλεσαν στην Λαϊκη ̓́Εφοδο. [Σ.τ.Μ.: Μοναδες ανεκπαιδευτων, που δημιουργηθηκαν κατα το τελος του πολεμου και διευθυνονταν απο κομματικους παραγοντες]. Ημουν ο πιο ηλικιωμενος απο ολα τα κληθεντα μελη του Διδακτικου Σωματος. 

SPIEGEL: Ισως μπορουμε να ανακεφαλαιωσουμε: Το 1933, ως ενας, υπο τη στενη εννοια, πολιτικος ανθρωπος, οχι ομως και υπο την ευρεια εννοια, βρεθηκατε αναμεμειγμενος στην πολιτικη αυτου του υποτιθεμενου ξεσπασματος... 

HEIDEGGER: ...διαμεσου του Πανεπιστημιου... 

Τι ειναι τα πολιτικα συστηματα του τεχνικου κοσμου; 

SPIEGEL: ...διαμεσου του Πανεπιστημιου βρεθηκατε μεσα σ' αυτο το υποτιθεμενο ξεσπασμα. Υστερα απο εναν χρονο περιπου αφησατε παλι τη θεση που ειχατε αναλαβει. Ομως: το 1935, σε μια παραδοση που δημοσιευτηκε το 1953 ως Εισαγωγη στη Μεταφυσικη, ειπατε: «Αυτο που σημερα» αυτο ηταν δηλαδη το 1935 «προσφερεται σαν φιλοσοφια του Εθνικοσοσιαλισμου, ομως δεν εχει τιποτα να κανει με την εσωτερικη αληθεια και με το μεγαλειο αυτου του Κινηματος (δηλαδη με τη συναντηση της πλανητικα καθορισμενης Τεχνικης και του ανθρωπου των Νεωτερων Χρονων), ειναι και αυτο που ψαρευει σε τουτα τα θολα νερα των ̓Αξιων και των Ολοτητων». Προσθεσατε τις λεξεις σε παρενθεση για πρωτη φορα στα 1953, δηλαδη κατα την εκτυπωση – για να διευκρινισετε, στον αναγνωστη του 1953, που ειχατε δει, το 1935, την «εσωτερικη αληθεια και το μεγαλειο αυτου του Κινηματος», δηλαδη του Εθνικοσοσιαλισμου η ειχατε τη διευκρινιστικη παρενθεση εκει ηδη το 1935; 

HEIDEGGER: Αυτη βρισκοταν στο χειρογραφο μου και ανταποκρινοταν ακριβως στην τοτε αντιληψη μου για την Τεχνικη, και οχι στην κατοπινη εκθεση της ουσιας της Τεχνικης ως Συ-στηματος. Το οτι δεν διαβασα αυτην τη θεση οφειλεται στο οτι ημουν πεπεισμενος για τη σωστη κατανοηση των ακροατων μου. Οι χαφιεδες και οι σπιουνοι το καταλαβαν αλλιως - και ετσι ηθελαν να το καταλαβουν. [Σ.τ.Μ.: Σε ενα γραμμα στον S. Zemach στην Ιερουσαλημ (18 Μαρτιου 1968) γραφει επιπλεον ο Heidegger: «Σ' αυτους τους ανθρωπους επρεπε κανεις ποτε ποτε να πεταει ενα ξεροκομματο, για να διατηρησει την ελευθερια της διδασκαλιας και του λογου» (GA, τ. 40, σ. 233). Η P. Jaeger, που επιμεληθηκε την Εισαγωγη στη Μεταφυσικη για τη «Συνολικη Eκδοση», γραφει οτι η σχετικη φραση «στην πρωτη διορθωση δεν υπηρχε... Οι επιμαχες σελιδες του χειρογραφου λειπουν απο το αρχειο» (ο.π., σσ. 233 κ.ε.)].

SPIEGEL: Σιγουρα θα εντασσατε εκει και το Κομμουνιστικο Κινημα. 

HEIDEGGER: Ναι, οπωσδηποτε, εφοσον καθοριζεται απο την πλανητικη Τεχνικη. 

SPIEGEL: Και τον αμερικανισμο επισης; 

HEIDEGGER: Και αυτο θα το ελεγα. Στο μεταξυ, στα τριαντα χρονια που περασαν, θα εγινε σαφεστερο οτι το πλανητικο κινημα της συγχρονης Τεχνικης ειναι μια δυναμη το ιστορικα καθοριστικο μεγεθος της οποιας ειναι ανυπολογιστο. Για μενα ειναι σημερα ενα αποφασιστικο ερωτημα, πως τελικα ενα πολιτικο συστημα - και ποιο - μπορει να ενταχθει στην τεχνικη εποχη. Σ' αυτο το ερωτημα δεν γνωριζω καμια απαντηση. Δεν ειμαι πεπεισμενος οτι αυτο ειναι η δημοκρατια. 

SPIEGEL: Βεβαια «η» δημοκρατια ειναι μια συλλογικη εννοια, στην οποια μπορουν να υπεισελθουν παραστασεις πολυ διαφορετικες μεταξυ τους. Το ερωτημα ειναι, αν ειναι ακομα δυνατος ενας μετασχηματισμος αυτης της πολιτικης μορφης. Μετα το 1945, τοποθετηθηκατε ως προς τις πολιτικες επιδιωξεις του δυτικου κοσμου, και συναμα μιλησατε και για τη δημοκρατια, για την πολιτικα εκπεφρασμενη χριστιανικη κοσμοθεωρια, και ακομα για το κρατος δικαιου και ονομασατε ολες αυτες τις επιδιωξεις «μισοπραγματα». 

HEIDEGGER: Καταρχην σας παρακαλω να πειτε που μιλησα για τη δημοκρατια και για ο,τι αλλο ακομα μνημονευετε. Οντως θα τα χαρακτηριζα μισοπραγματα, γιατι σ' αυτα δεν βλεπω καμια πραγματικη αντιπαραθεση με τον τεχνικο κοσμο, γιατι, κατα την αποψη μου, πισω τους κρυβεται παντοτε η αντιληψη πως η Τεχνικη ειναι κατι που το εχει ο ανθρωπος στο χερι του. Η Τεχνικη ειναι στην ουσια της κατι το οποιο ο ανθρωπος αφ' εαυτου δεν δαμαζει. SPIEGEL: Ποιο απο τα ρευματα που μολις αναφερθηκαν ειναι, κατα την αποψη σας, το επαρκεστερο για τη σημερινη εποχη; 

HEIDEGGER: Αυτο δεν το βλεπω. Ομως βλεπω εδω ενα αποφασιστικο ερωτημα. Καταρχην θα επρεπε να ξεκαθαριστει τι εννοειτε με τη φραση «επαρκες για τη σημερινη εποχη». Πολυ περισσοτερο θα επρεπε να τεθει το ερωτημα, αν η «επαρκεια για τη σημερινη εποχη» ειναι αποφασιστικη για την «εσωτερικη αληθεια» των ανθρωπινων πραξεων, αν η αποφασιστικοτερη πραξη δεν ειναι η Σκεψη και η Ποιηση, εις πεισμα καθε καταδιωξης που αυτες οι λεξεις υφιστανται. 

SPIEGEL: Ειναι βεβαια πραγματι ολοφανερο οτι σε ολες τις εποχες ο ανθρωπος δεν τα βγαζει περα με τα εργαλεια του, ορα τον «μαθητευομενο μαγο». [Σ.τ.Μ.: Zauberlehrling. Στα παραμυθια, ειτε εφαρμοζει προωρα τις ανεπαρκεις γνωσεις του και περιπλεκεται σε επικινδυνες καταστασεις ειτε ξεφευγει απο τον δασκαλο του, καταδιωκεται απ ̓ αυτον, αναδεικνυεται ανωτερος του και τον σκοτωνει.] Δεν ειναι καπως απαισιοδοξο να λεει κανεις: Δεν τα βγαζουμε περα μ' αυτο το σιγουρα πολυ μεγαλυτερο εργαλειο της μοντερνας Τεχνικης; 

HEIDEGGER: Απαισιοδοξια οχι. Απαισιοδοξια και αισιοδοξια ειναι, στην περιοχη του εδω επιχειρουμενου στοχασμου, θεσεις που δεν οδηγουν μακρια. Ομως προπαντων - η μοντερνα Τεχνικη δεν ειναι κανενα «εργαλειο» και δεν εχει πλεον τιποτα να κανει με εργαλεια. 

«Το οτι ολα λειτουργουν, αυτο ειναι το ανατριχιαστικο» 

SPIEGEL: Γιατι πρεπει να κατακυριαρχουμαστε τοσο πολυ απο την Τεχνικη; 

HEIDEGGER: Δεν λεω κατακυριαρχουμαστε. Λεω οτι δεν εχουμε ακομα κανεναν δρομο που να ανταποκρινεται στην ουσια της Τεχνικης. 

SPIEGEL: Ομως θα μπορουσε κανεις, τελειως aπλοϊκα, να σας αντιταξει: Τι πρεπει εδω να κυριαρχηθει; Αφου λειτουργουν τα παντα. Χτιζονται ολο και περισσοτερες ἠλεκτροπαραγωγικες μοναδες. Παραγουμε με ζηλο. Στο τεχνολογικα προηγμενο τμημα της γης οι ανθρωποι ειναι εφοδιασμενοι καλα. Ζουμε σε ευημερια. Τι λειπει επιτελους; 

HEIDEGGER: Λειτουργουν τα παντα. Αυτο ακριβως ειναι το ανατριχιαστικο, το οτι λειτουργουν, και το οτι η λειτουργια ωθει συνεχως προς μια περαιτερω λειτουργια, και το οτι η Τεχνικη ολο και περισσοτερο αποσπα και ξεριζωνει τον ανθρωπο απο τη γη. Δεν γνωριζω αν τρομαξατε, εγω παντως τρομαξα οταν ειδα τωρα τις φωτογραφιες της γης απο τη σεληνη. Δεν χρειαζομαστε καμια ατομικη βομβα, το ξεριζωμα του ανθρωπου εχει ηδη συμβει. Δεν εχουμε παρα μονο καθαρα τεχνικες συσχετισεις. Δεν ειναι πλεον γη αυτο στο οποιο σημερα ζει ο ανθρωπος. Ειχα προσφατα στην Provence μια μακρα συνομιλια με τον René Char, τον ποιητη και αντιστασιακο, οπως γνωριζετε. Στην Provence εγκαθιστανται τωρα βασεις πυραυλων, και ο τοπος ερημωνεται κατα τροπο ασυλληπτο. Ο ποιητης, για τον οποιον σιγουρα δεν υπαρχουν υπονοιες για συναισθηματικοτητες και εκθειασμους ειδυλλιακων τοπιων, μου ειπε οτι το ξεριζωμα του ανθρωπου που συμβαινει εκει σημαινει το τελος, αν η Σκεψη και η Ποιηση δεν ανακτησουν για μια ακομη φορα μια εξουσια που δεν συνεπαγεται βια. 

«Δεν μπορουμε με τη Σκεψη μας να κανουμε τον θεο να ερθει. Μπορουμε μονο να αφυπνισουμε τις προσδοκιες» 

SPIEGEL: Πρεπει βεβαια να πουμε οτι προτιμουμε να ειμαστε εδω, και σιγουρα, οσο ζουμε, δεν θα μπορεσουμε πλεον να απομακρυνθουμε. Ομως ποιος το λεει οτι ο προορισμος του ανθρωπου ειναι να βρισκεται επανω σ' αυτη τη γη; Θα ηταν δυνατον ο ανθρωπος να μην εχει κανεναν προορισμο. Παντως θα μπορουσαμε να δουμε και μια δυνατοτητα του ανθρωπου να εξαπλωθει απο τη γη σε αλλους πλανητες. Σιγουρα, για μεγαλο διαστημα δεν θα ειναι σε θεση να το κανει. Ομως που ειναι γραμμενο οτι εδω ειναι ο τοπος του; HEIDEGGER: Συμφωνα με την ανθρωπινη εμπειρια μας και την ιστορια μας, οσο τουλαχιστον ειμαι ενημερος, γνωριζω οτι καθε τι το ουσιαστικο και το μεγαλο γεννηθηκε μονον απο το γεγονος οτι ο ανθρωπος ειχε μια πατριδα και ηταν ριζωμενος σε μια παραδοση. Η σημερινη λογοτεχνια π.χ. ειναι σε μεγαλο βαθμο καταστροφικη. 

SPIEGEL: Εδω η λεξη 'καταστροφικη' μας ενοχλει, και μαλιστα καθως η λεξη 'μηδενιστικος', ακριβως μεσα απο σας και απο τη φιλοσοφια σας, εχει περιλαβει μια ευρυτατη νοηματικη συσχετιση. Μας εκπλησσει, οσον αφορα τη λογοτεχνια την οποια εσεις μπορειτε πραγματι, και θα επρεπε, να βλεπετε περα για περα ως τμημα αυτου του μηδενισμου να ακουμε τη λεξη καταστροφικη. 

HEIDEGGER: Θα ηθελα να πω οτι η λογοτεχνια που εχω υποψη δεν ειναι, με τη δικη μου εννοια, μηδενιστικη. 

SPIEGEL: Προφανως βλεπετε, και το διατυπωσατε μ' αυτον τον τροπο, ενα παγκοσμιο κινημα που αναδεικνυει, η εχει αναδειξει ηδη, ενα απολυτα τεχνοκρατικο κρατος; HEIDEGGER: Ναι! 

SPIEGEL: Ωραια. Τωρα βεβαια τιθεται το ερωτημα: Μπορει καθολου ο μεμονωμενος ανθρωπος να επηρεασει αυτο το πλεγμα αναγκαιοτητων, η μηπως και μπορει να το επηρεασει η Φιλοσοφια, η μπορουν να το επηρεασουν μαζι, με το να οδηγησει η Φιλοσοφια το ατομο η περισσοτερα ατομα σε μια ορισμενη ενεργεια; 

HEIDEGGER: Για να απαντησω συντομα, και ισως καπως αποτομα, ομως μεσα απο εναν μακροχρονο στοχασμο: Η Φιλοσοφια δεν θα μπορεσει να επιφερει καμια αμεση αλλαγη στη σημερινη κατασταση του κοσμου. Αυτο δεν ισχυει μονον για τη Φιλοσοφια, αλλα για καθε αμειγως ανθρωπινη σκεψη και επιδιωξη. Μονον ενας θεος μπορει πια να μας σωσει. Σε μας απομενει η μια και μοναδικη δυνατοτητα, με τη Σκεψη και με την Ποιηση να προετοιμασουμε μια ετοιμοτητα ειτε για την εμφανιση του θεου ειτε για την απουσια του θεου στο χαμο: οτι χανομαστε ενωπιον του αποντος θεου. 

SPIEGEL: Υπαρχει καποια συσχετιση αναμεσα στη Σκεψη σας και στην ελευση αυτου του θεου; Υπαρχει για σας μια αιτιολογικη συσχετιση; Πιστευετε οτι μπορουμε με τη Σκεψη μας να κανουμε τον Θεο να ερθει; 

HEIDEGGER: Με τη Σκεψη μας δεν μπορουμε να κανουμε τον θεο να ερθει. Μπορουμε το πολυ να αφυπνισουμε την ετοιμοτητα της προσδοκιας. 

SPIEGEL: Ομως μπορουμε να βοηθησουμε; 

HEIDEGGER: Η προετοιμασια της ετοιμοτητας θα μπορουσε να ειναι η πρωτη βοηθεια. Ο κοσμος δεν μπορει να ειναι ο,τι και οπως ειναι ουτε μεσω του ανθρωπου ουτε χωρις τον ανθρωπο. Αυτο σχετιζεται, κατα τη γνωμη μου, με το οτι αυτο που εγω ονομαζω με μια απο παλια παραδομενη, πολυσημαντη και τωρα φθαρμενη λεξη, το «ειναι», χρειαζεται τον ανθρωπο για την αποκαλυψη, τη διατηρηση και τη διαμορφωση του. Βλεπω την ουσια της Τεχνικης σε αυτο που ονομαζω «Συ-στημα», μια συχνα γελοιοποιημενη και ισως αστοχη εκφραση. Η κυριαρχια του Συ-στηματος λεει: Ο ανθρωπος «στηνεται», διεκδικειται και προκαλειται απο μια δυναμη, η οποια αποκαλυπτεται μεσα στην ουσια της Τεχνικης και επι της οποιας αυτος καθ' εαυτον δεν κυριαρχει. Να συνδραμει αυτην την ενοραση: περισσοτερα δεν ζηταει η Σκεψη. Η Φιλοσοφια εχει φτασει στο τελος. 

SPIEGEL: Σε παλαιοτερες εποχες - και οχι μονον σε παλαιοτερες εποχες - σκεφτονταν παντως οτι η Φιλοσοφια επιτελει πολλα πραγματα εμμεσα, σπανια αμεσα, και οτι εμμεσα μπορουσε να επιτελεσει πολλα, οτι βοηθησε νεα ρευματα να καθιερωθουν. Αν μονον στους Γερμανους σκεφτει κανεις τα μεγαλα ονοματα Kant, Hegel μεχρι τον Nietzsche, για να μην αναφερουμε καν τον Marx, τοτε μπορει να δειχτει οτι η Φιλοσοφια, μεσα απο παρακαμπτηριες οδους, ασκησε τεραστια επιδραση. Πιστευετε λοιπον οτι αυτη η επιδραση της Φιλοσοφιας, εφοσον ποτε υπηρξε, σημερα τουλαχιστον δεν υπαρχει πια; 

HEIDEGGER: Μεσω μιας αλλης Σκεψης ειναι δυνατη μια εμμεση επιδραση, ομως καμια αμεση, τετοια ωστε η Σκεψη κατα καποιον τροπο να ηταν το αιτιο που θα αλλαζε την κατασταση του κοσμου. 

SPIEGEL: Μας συγχωρειτε, δεν θελουμε να φιλοσοφησουμε, δεν επαρκουμε για κατι τετοιο, ομως εδω εχουμε βεβαια το σημειο επαφης αναμεσα στην Πολιτικη και στη Φιλοσοφια, γι' αυτο παρακαλουμε να δειξετε κατανοηση, οταν εδω σας εισαγουμε σε μια τετοια συζητηση - ειπατε μολις οτι η Φιλοσοφια και το μεμονωμενο ατομο δεν μπορουν νὰ κανουν τιποτα εκτος απο το... 

HEIDEGGER: ...να προετοιμασουν την ετοιμοτητα, να παραμενουν ανοιχτοι για τον ερχομο η για την ελλειψη του θεου. Ακομα και η εμπειρια αυτης της ελλειψης δεν ειναι ενα τιποτα, αλλα απελευθερωση του ανθρωπου απο αυτο που στο Ειναι και Χρονος ονομασα 'εκπτωση στα οντα'. Στην προετοιμασια της ετοιμοτητας που αναφερθηκε ανηκει ο στοχασμος αυτου το οποιο σημερα ειναι. 

SPIEGEL: Ομως τοτε θα επρεπε πραγματι να ερθει η περιφημη ωθηση απο εξω, απο εναν θεο η απο καποιον αλλο. Δεν θα μπορουσε λοιπον η Σκεψη, αφ' εαυτης και αυταρκης, να επιτελεσει σημερα τιποτα πλεον; Παλαιοτερα, κατα τη γνωμη των ανθρωπων της εποχης και, πιστευω, και κατα τη δικη μας, αυτο συνεβαινε. 

HEIDEGGER: Αλλα οχι αμεσα. 

Τη Φιλοσοφια διαδεχεται η Κυβερνητικη 

SPIEGEL: Κατονομασαμε ηδη τον Kant, τον Hegel και τον Marx ως μεγαλους υποκινητες. Αλλα και απο τον Leibniz προηλθαν ερεθισματα – για την εξελιξη της Μοντερνας Φυσικης, και ετσι οπωσδηποτε για τη γεννηση του μοντερνου κοσμου. Ειπατε, νομιζουμε, προηγουμενως οτι σημερα δεν υπολογιζετε πλεον σε μια τετοια επιδραση. 

HEIDEGGER: Οχι πλεον με την εννοια της Φιλοσοφιας. Σημερα οι Επιστημες εχουν αναλαβει το ρολο που ειχε μεχρι τωρα η Φιλοσοφια. Για μια επαρκη διευκρινιση της «επιδρασης» της Σκεψης θα επρεπε να συζητησουμε διεξοδικοτερα, τι μπορει να σημαινει “επιδραση' και τι 'ασκω επιδραση'. Εδω θα χρειαζονταν βασικοι διαχωρισμοι αναμεσα στην αφορμη, στην ωθηση, στην ενισχυση, στην υποβοηθηση, στην παρεμποδιση και στην αρωγη, αφου θα ειχαμε συζητησει επαρκως την Αρχη του ̓Αποχρωντος Λογου. Η Φιλοσοφια διαχεεται σε επιμερους επιστημες: στην Ψυχολογια, στη Λογικη, στην Πολιτειολογια. 

SPIEGEL: Και ποιος παιρνει τωρα τη θεση της Φιλοσοφιας; 

HEIDEGGER: Η Κυβερνητικη. 

SPIEGEL: Η ο ευλαβης που παραμενει ανοιχτος; 

HEIDEGGER: Ομως αυτο δεν ειναι πλεον Φιλοσοφια. 

SPIEGEL: Τι ειναι τοτε; 

HEIDEGGER: Το ονομαζω η Αλλη Σκεψη. 

SPIEGEL: Το ονομαζετε η Αλλη Σκεψη. Θα θελατε να το διατυπωσετε καπως σαφεστερα; 

HEIDEGGER: Σκεφτεστε τη φραση, με την οποια κλεινει η διαλεξη μου «Το ερωτημα της Τεχνικης»: «Το ερωτημα ειναι η ευλαβεια της Σκεψης»; 

SPIEGEL: Στις παραδοσεις σας για τον Nietzsche βρηκαμε μια φραση που μας φωτιζει. Εκει λετε: «Επειδη στη φιλοσοφικη σκεψη κυριαρχει η πιο δυνατη δεσμευση, γι' αυτο και ολοι οι στοχαστες σκεφτονται το αυτο. Ομως αυτο το ταυτοσημο ειναι τοσο ουσιαστικο και τοσο πλουσιο, ωστε ενας μονος να μην το εξαντλει ποτε, αλλα ο ενας να δεσμευει τον αλλο ακομα αυστηροτερα». Ομως τοτε αυτο ακριβως το φιλοσοφικο οικοδομημα φαινεται, κατα τη γνωμη σας, να εχει οντως κατα ενα ορισμενο τροπο τελειωσει. 

HEIDEGGER: Eχει τελειωσει, για μας ομως δεν εχει εκμηδενιστει, αλλα ακριβως κατα τη συνομιλια ξαναγινεται παρον. Ολη μου η εργασια σε παραδοσεις και σε ασκησεις, τα τελευταια τριαντα χρονια, δεν ηταν βασικα παρα ερμηνεια της Δυτικης Φιλοσοφιας. Η επανοδος στα ιστορικα θεμελια της Σκεψης, η εξεταση των ερωτηματων τα οποια δεν ερωτηθηκαν απο την Ελληνικη Φιλοσοφια και μετα, αυτο δεν ειναι καμια αποδεσμευση απο την παραδοση. Ομως λεω: Ο τροπος σκεψης της παραδοσιακης Μεταφυσικης, ο οποιος εχει τελειωσει με τον Nietzsche, δεν προσφερει πλεον καμια δυνατοτητα για να εννοησει κανεις μεσα απο τη Σκεψη τους βασικους χαρακτηρες της τεχνικης εποχης που μολις αρχιζει. 

«Να διαφυλαχτει η Σκεψη απο τον εξευτελισμο» 

SPIEGEL: Πριν απο δυο χρονια περιπου, σε μια συζητηση με εναν βουδιστη μοναχο [Σ.τ.Μ.: στη γερμανικη τηλεοραση], μιλησατε για μια «ολοτελα νεα μεθοδο της Σκεψης» και ειπατε οτι αυτην τη νεα μεθοδο της Σκεψης μπορουν «καταρχην να ακολουθησουν λιγοι μονον ανθρωποι». Θελατε να πειτε μ' αυτο οτι μονον πολυ λιγοι μπορουν να εχουν τις ενορασεις, οι οποιες ειναι, κατα τη γνωμη σας, δυνατες και αναγκαιες; 

HEIDEGGER: «Να εχουν», με την ολοτελα πρωταρχικη εννοια, να μπορουν κατα εναν τροπο να τις πουν. 

SPIEGEL: Ναι, ομως η μεταφορα στην πραγματικοτητα δεν παρουσιαστηκε απο την πλευρα σας ευδιακριτα, ουτε και στη συνομιλια σας με τον βουδιστη. 

HEIDEGGER: Ουτε και μπορω να το κανω ευδιακριτο. Δεν γνωριζω τιποτα για το πως «πραγματωνεται» αυτη η Σκεψη. Μπορει ακομα ο δρομος μιας Σκεψης να οδηγει σημερα προς τη σιωπη, για να διαφυλαχτει η Σκεψη απο τον εξευτελισμο ηδη απο τον πρωτο χρονο. Μπορει ακομα αυτη να χρειαζεται τριακοσια χρονια για να «πραγματωθει». 

SPIEGEL: Καταλαβαινουμε πολυ καλα. Ομως καθως δεν θα ζουμε σε τριακοσια χρονια, αλλα ζουμε εδω και τωρα, δεν επιτρεπεται να σωπαινουμε. Εμεις, πολιτικοι, πολιτευομενοι, υπηκοοι ενος κρατους, δημοσιογραφοι και τα λοιπα πρεπει να παιρνουμε συνεχως καποια αποφαση. Πρεπει να τα βρισκουμε με το συστημα στο οποιο ζουμε, πρεπει να αναζητουμε να το αλλαξουμε, πρεπει να ανιχνευουμε το στενο περασμα προς μια μεταρρυθμιση, το ακομα στενοτερο προς μια επανασταση. Απο τον φιλοσοφο περιμενουμε βοηθεια, αν και εμμεση βοηθεια φυσικα, βοηθεια απο παραπλευρους δρομους. Και τωρα ακουμε: Δεν μπορω να σας βοηθησω. 

HEIDEGGER: Οντως δεν μπορω. 

SPIEGEL: Αυτο θα πρεπει να αποθαρρυνει τον μη φιλοσοφο. 

HEIDEGGER: Δεν μπορω, γιατι τα ερωτηματα ειναι τοσο δυσκολα, ωστε δημοσιες εμφανισεις μου, κηρυγματα και ηθικολογιες θα αντιστρατευονταν το νοημα αυτης της αποστολης της Σκεψης. Ισως μπορει να αποτολμηθει η φραση: Στο μυστικο της πλανητικης υπεροχης της αγνοημενης ουσιας της Τεχνικης ανταποκρινεται το προδρομο και το αφανες της Σκεψης, η οποια επιχειρει να σκεφτει αυτο το αγνοημενο. 

SPIEGEL: Δεν συγκαταλεγετε τον εαυτο σας σ' αυτους οι οποιοι, αν μονον ακουγονταν, θα μπορουσαν να υποδειξουν ενα δρομο; 

HEIDEGGER: Οχι! Δεν γνωριζω κανεναν δρομο προς την αμεση αλλαγη της τωρινης καταστασης του κοσμου, εφοσον βεβαια μια τετοια αλλαγη ειναι καν ανθρωπινως δυνατη. Ομως μου φαινεται οτι η επιχειρουμενη Σκεψη θα μπορουσε να αφυπνισει την ετοιμοτητα που ηδη αναφερθηκε, να την διαφωτισει και να την εδραιωσει. 

SPIEGEL: Αυτη ειναι μια σαφης απαντηση - ομως μπορει, και πρεπει, να λεει ενας στοχαστης: Περιμενετε, σε τριακοσια χρονια ολο και κατι θα σκεφτουμε; 

HEIDEGGER: Δεν προκειται γι' αυτο, να περιμενουμε μονο, μεχρι να ερθει του ανθρωπου μια ιδεα μετα απο τριακοσια χρονια, αλλα για το να προ-νοουμε, μεσα απο τους σχεδον αγνοημενους βασικους χαρακτηρες της τωρινης εποχης, για την επερχομενη εποχη, χωρις προφητικες αξιωσεις. Η Σκεψη δεν ειναι απραξια, αλλα ειναι αφ' εαυτου της εκεινη η πραξη η οποια βρισκεται σε διαλογο με τη μοιρα του κοσμου. Μου φαινεται οτι η Μεταφυσικης προελευσεως διαφορα Θεωριας και Πραξης, και η παρασταση μιας μεταφορας απο τη μια στην αλλη, αποκοβει το δρομο προς την ενοραση αυτου που εγω αντιλαμβανομαι ως Σκεψη. Ισως εδω θα μπορουσα να παραπεμψω στις παραδοσεις μου, που δημοσιευτηκαν το 1954 με τον τιτλο Was heisst Denken? [Σ.τ.Μ.: «Τι καλειται Σκεψη;»]. Ισως ειναι και αυτο ενα σημαδι της εποχης μας, οτι ακριβως αυτο το κειμενο διαβαστηκε λιγοτερο απο ολες τις δημοσιευσεις μου. 

SPIEGEL: Ας επανελθουμε στο ξεκινημα μας. Δεν θα ηταν δυνατο να δουμε τον Εθνικοσοσιαλισμο αφενος σαν την πραγματωση εκεινης της «πλανητικης συναντησης», αφετερου σαν την τελευταια, τη χειροτερη, τη δυναμικοτερη και συγχρονως την πιο αδυναμη διαμαρτυρια εναντιον αυτης της συναντησης της «πλανητικα καθορισμενης Τεχνικης» και του συγχρονου ανθρωπου; Στο προσωπο σας εκδηλωνεται προφανως μια αντιθεση, ωστε πολλα παραπροϊοντα της δρασης σας να μπορει πραγματι να εξηγηθουν μονον απο το γεγονος οτι εσεις με διαφορετικα τμηματα της ουσιας σας, τα οποια δεν αφορουν τον φιλοσοφικο πυρηνα, προσκολλαστε σε πολλα πραγματα, για τα οποια εσεις ως φιλοσοφος γνωριζετε οτι δεν εχουν καμια υποσταση — π.χ. σε εννοιες οπως «πατριδα», «ριζωμα» και παρομοια. 

HEIDEGGER: Δεν θα το ελεγα αυτο. Μου φαινεται οτι οντως εκλαμβανετε την Τεχνικη υπερβολικα απολυτα. Δεν βλεπω τη θεση του ανθρωπου στον κοσμο της πλανητικης Τεχνικης σαν αξεδιαλυτο και αναποφευκτο πεπρωμενο, αλλα βλεπω οτι η αποστολη της Σκεψης ειναι να βοηθησει και αυτη, μεσα στα ορια της, ωστε ο ανθρωπος πρωτα πρωτα να αποκτησει μια επαρκη σχεση με την ουσια της Τεχνικης. Ο Εθνικοσοσιαλισμος κινηθηκε μεν προς αυτην την κατευθυνση, ομως αυτοι οι ανθρωποι ηταν υπερβολικα απειροι στη Σκεψη για να μπορεσουν να κερδισουν μια πραγματικα εκπεφρασμενη σχεση προς αυτο που συμβαινει σημερα και που βρισκεται εδω και τρεις αιωνες καθ ̓ οδον. 

SPIEGEL: Αυτην την εκπεφρασμενη σχεση, μηπως την εχουν σημερα οι Αμερικανοι; 

HEIDEGGER: Ουτε και αυτοι την εχουν. Ειναι ακομα παγιδευμενοι σε μια σκεψη η οποια, ως Πραγματισμος, προωθει μεν την τεχνικη επιχειρηση και τον τεχνικο χειρισμο, ομως συγχρονως κλεινει το δρομο ενος στοχασμου για την ιδιαιτεροτητα της μοντερνας Τεχνικης. Παντως αρχιζουν στην ̓Αμερικη καποιες προσπαθειες αποδεσμευσης απο την πραγματιστικη-θετικιστικη Σκεψη. Και ποιος απο μας θα μπορουσε να αποφανθει για το αν καποια μερα δεν μπορει να αφυπνιστουν στη Ρωσια και στην Κινα παμπαλαιες παραδοσεις μιας «Σκεψης», οι οποιες θα συνδραμουν ωστε να καταστει για τον ανθρωπο δυνατη μια ελευθερη σχεση με τον τεχνικο κοσμο; 

SPIEGEL: Οταν δεν την εχουν ολοι, αλλα και ο φιλοσοφος δεν μπορει να τους την δωσει... 

HEIDEGGER: Δεν αποκειται σε μενα να κρινω ποσο μακρια θα με οδηγησει αυτη η αποπειρα στοχασμου και με ποιον τροπο θα την υποδεχτουν στο μελλον και θα την μεταλλαξουν δημιουργικα. Τελευταια φορα το 1957, σε εναν πανηγυρικο για το Ιωβηλαιο του Πανεπιστημιου του Freiburg, αποτολμησα να δειξω με λιγα στοχαστικα βηματα, υπο τον τιτλο «Η Αρχη της Ταυτοτητας», κατα ποσον σε μια σκεπτομενη εμπειρια αυτου, στο οποιο εγκειται η ιδιαιτεροτητα της μοντερνας Τεχνικης, ανοιγεται η δυνατοτητα να γνωρισει ο ανθρωπος της τεχνικης εποχης την αναφορα προς ενα αιτημα, το οποιο αυτος οχι μονον μπορει να ακουσει, αλλα, πολυ περισσοτερο, στο οποιο αυτος καθ' εαυτον ανηκει. Η Σκεψη μου βρισκεται σε αναποφευκτη αναφορα προς την ποιηση του Hölderlin. Δεν θεωρω τον Holderlin καποιον τυχοντα ποιητη, το εργο του οποιου, μεταξυ πολλων αλλων, εχουν επισης για θεμα τους οι ιστορικοι της Λογοτεχνιας. Για μενα ο Hölderlin ειναι ο ποιητης ο οποιος δειχνει προς το μελλον, ο οποιος αναμενει τον θεο και ο οποιος επομενως δεν πρεπει να παραμεινει μονο αντικειμενο της χαιλντερλιανης ερευνας και των ιστορικοφιλολογικων παραστασεων. 

Ποια ειναι η ιδιαιτερη αποστολη των Γερμανων; 

SPIEGEL: Μια και μιλαμε για τον Hölderlin - παρακαλουμε να μας συγχωρησετε που ειμαστε αναγκασμενοι για μια ακομα φορα να αναγνωσουμε: Στις παραδοσεις σας για τον Nietzsche ειπατε οτι η «κατα διαφορους τροπους γνωστη εριδα του Διονυσιακου με το Απολλωνιο, του ιερου παθους με τη νηφαλια παρουσιαση, ειναι ενας κρυφος υφολογικος νομος του ιστορικου προορισμου των Γερμανων, και πρεπει μια ημερα να μας ευρει ετοιμους και προετοιμασμενους για την μορφοποιηση του. Αυτη η αντιθεση δεν ειναι καποια φορμουλα, με τη βοηθεια της οποιας μπορουμε να περιγραψουμε απλως μια “κουλτουρα”. Με αυτην την εριδα ο Hölderlin και ο Nietzsche αντεταξαν ενα ερωτηματικο στην αποστολη των Γερμανων, να ευρουν ιστορικα την ουσια τους. Θα τα καταλαβουμε αυτα τα σημαδια; Ενα ειναι σιγουρο: Η Ιστορια θα μας εκδικηθει αν δεν τα καταλαβουμε». Δεν γνωριζουμε ποιο ετος τα γραψατε αυτα, υπολογιζουμε οτι ηταν το 1935. 

HEIDEGGER: Το παραθεμα ανηκει μαλλον στην παραδοση για τον Nietzsche «Η Θεληση για Δυναμη ως Τεχνη», 1936/37. Μπορει ομως να ειπωθηκε και κατα τα επομενα ετη. 

SPIEGEL: Ναι, θα θελατε να το διευκρινισετε λιγο ακομα; Καθως μας οδηγει απο τον γενικο δρομο προς εναν συγκεκριμενο προορισμο των Γερμανων. 

HEIDEGGER: Αυτο που εκτιθεται στο παραθεμα θα μπορουσα να το πω και ετσι: Ειναι πεποιθηση μου οτι μονον απο τον ιδιο χωρο του κοσμου, απο τον οποιο γεννηθηκε ο μοντερνος τεχνικος κοσμος, μπορει να προετοιμαστει και μια επαναστροφη, οτι αυτη δεν μπορει να συμβει υιοθετωντας το Ζεν και τον Βουδισμο η αλλες ανατολικες εμπειριες του κοσμου. Για εναν επαναστοχασμο χρειαζεται η βοηθεια της Ευρωπαϊκης Παραδοσης και της επαναφομοιωσης της. Η Σκεψη μεταβαλλεται μονον μεσω μιας Σκεψης η οποια εχει την ιδια προελευση και τον ιδιον προορισμο. 

SPIEGEL: Πιστευετε οτι ακριβως στην ιδια θεση, οπου γεννηθηκε ο τεχνικος κοσμος, πρεπει και να... 

HEIDEGGER: ...αναιρεθει, με τη χεγκελιανη εννοια, οχι να παραμεριστει, αλλα να αναιρεθει, ομως οχι μεσω του ανθρωπου και μονον. 

SPIEGEL: Αποδιδετε στους Γερμανους ειδικα μια ιδιαιτερη αποστολη; 

HEIDEGGER: Ναι, με την παραπανω εννοια, στη συνομιλια με τον Hölderlin. 

SPIEGEL: Πιστευετε οτι οι Γερμανοι εχουν ιδιαιτερα προσοντα γι' αυτην την επαναστροφη; 

HEIDEGGER: Σκεφτομαι την ιδιαιτερη εσωτερικη συγγενεια της γερμανικης γλωσσας με την γλωσσα των ̔Ελληνων και τη Σκεψη τους. Αυτο μου το πιστοποιουν οι Γαλλοι επανειλημμενα. Οταν αρχιζουν να σκεφτονται, μιλουν γερμανικα. Διαβεβαιωνουν οτι στη γλωσσα τους δεν τα βγαζουν περα. 

SPIEGEL: Eτσι εξηγειτε οτι ειχατε τοσο δυνατη επιδραση στις ρωμανικες χωρες, ιδιαιτερα στους Γαλλους;

HEIDEGGER: Γιατι βλεπουν οτι με ολον τους τον μεγαλο Ορθολογισμο δεν τα καταφερνουν πλεον στον σημερινο κοσμο, οταν προκειται για την κατανοηση του ως προς την προελευση της ουσιας του. Οσο λιγο μπορει κανεις να μεταφρασει ποιηματα, αλλο τοσο λιγο μπορει να μεταφρασει εναν στοχασμο. Μπορει το πολυ, να παραφρασει. Μολις καταπιαστει με την κατα λεξη μεταφραση, ολα μεταβαλλονται. 

SPIEGEL: Δυσαρεστη σκεψη. 

HEIDEGGER: Θα ηταν καλο αυτη τη δυσαρεσκεια να την παιρναμε στα σοβαρα σε μεγαλη κλιμακα και να αναλογιζομασταν επιτελους με ποια επακολουθα μεταβληθηκε η Ελληνικη Σκεψη μεσω της μεταφρασης της στα λατινικα, ενα συμβαν το οποιο ακομα και σημερα μας απαγορευει να σκεφτουμε επαρκως τις βασικες λεξεις της Ελληνικης Σκεψης. 

«Το μεγεθος του σκεπτεου ειναι υπερβολικα μεγαλο» 

SPIEGEL: Κυριε καθηγητα, ξεκιναμε παντοτε με την αισιοδοξια οτι κατι μπορει να μεταδοθει, ακομα και να μεταφραστει, γιατι αν αυτη η αισιοδοξια, οτι σκεψεις μπορουν να μεταδοθουν και περα απο γλωσσικα συνορα, παυσει, τοτε κινδυνευουμε να πεσουμε στον επαρχιωτισμο. HEIDEGGER: Θα χαρακτηριζατε την Ελληνικη Σκεψη, εν αντιθεσει προς τη νοοτροπια της Ρωμαϊκης Αυτοκρατοριας, «επαρχιωτικη»; Εμπορικα γραμματα μπορουν να μεταφραστουν σε ολες τις γλωσσες. Οι Επιστημες, που θα πει ηδη και για μας σημερα οι Φυσικες Επιστημες με βασικη Επιστημη τη Μαθηματικη Φυσικη, μπορουν να μεταφραστουν σε ολες τις διεθνεις γλωσσες, πιο σωστα: Δεν γινεται καμια μεταφραση, αλλα ομιλειται η ιδια μαθηματικη γλωσσα. Εδω αγγιζουμε ενα εκτεταμενο και δυσκολα προσμετρησιμο πεδιο. 

SPIEGEL: Ισως και αυτο να ανηκει σ' αυτο το θεμα: Τωρα χωρις υπερβολη, το δημοκρατικο-κοινοβουλευτικο συστημα περναει κριση. Την περναει εδω και καιρο. Την περναει ιδιαιτερα στη Γερμανια, ομως δεν την περναει μονον στη Γερμανια. Την περναει και σε κλασικα δημοκρατικες χωρες, στην Αγγλια και στην Αμερικη. Στη Γαλλια πλεον δεν προκειται καν για απλη κριση. Τωρα η ερωτηση: Δεν γινεται, απο τους Στοχαστες, εστω και ως παραπροϊον, να προελθουν υποδειξεις οτι αυτο το συστημα πρεπει να αντικατασταθει απο ενα νεο, και πως πρεπει αυτο να ειναι, η να καταστει εφικτη μια μεταρρυθμιση και να δοθουν υποδειξεις πως θα μπορουσε να γινει αυτη η μεταρρυθμιση; Διαφορετικα θα παραμεινει ετσι, ωστε ο φιλοσοφικα απαιδευτος ανθρωπος - και ετσι θα ειναι κατα κανονα αυτος που εχει τα πραγματα στα χερια του (αν και δεν τα καθοριζει) και που βρισκεται στα χερια των πραγματων, - ωστε αυτος ο ανθρωπος να καταληγει σε λανθασμενα συμπερασματα, ακομα ακομα ισως και σε φοβερες παρορμητικες ενεργειες. Λοιπον: Δεν θα επρεπε ο Φιλοσοφος οντως να ειναι προθυμος να σκεφτει με ποιον τροπο οι ανθρωποι θα τακτοποιησουν τη συμβιωση τους σ' αυτον τον κοσμο που οι ιδιοι τον τεχνικοποιησαν και που ενδεχομενως τους εχει καθυποταξει; Δεν αναμενεται οντως, και δικαιως, απο τον Φιλοσοφο να κανει υποδειξεις για το πως φανταζεται μια δυνατοτητα ζωης, και δεν παραλειπει ο Φιλοσοφος ενα τμημα, ενα μικρο τμημα εστω, της λειτουργιας του και του λειτουργηματος του οταν δεν δηλωνει τιποτα επ' αυτου; 

HEIDEGGER: Οσο βλεπω, ενας μονος του δεν ειναι σε θεση να διιδει, μεσα απο τη Σκεψη, τον κοσμο στο συνολο του με τετοιον τροπο ωστε να μπορεσει να δωσει πρακτικες οδηγιες, και τουτο μαλιστα λαμβανοντας υποψη την αποστολη να ξαναβρεθει καταρχην μια βαση για τη Σκεψη καθ' εαυτην. Η Σκεψη, οσο παιρνει τον εαυτο της στα σοβαρα ενωπιον της μεγαλης Παραδοσης, δεν αντεχει να αρχισει εδω να δινει οδηγιες. Βασει ποιας aρμοδιοτητας θα μπορουσε να γινει αυτο; Στην περιοχη της Σκεψης δεν υπαρχουν προτασεις απο αυθεντιες. Το μοναδικο μετρο για τη Σκεψη ερχεται απο το σκεπτεο θεμα καθ ̓ εαυτο. Αυτο ομως ειναι το προπαντων αξιο-λογο. Για να καταστει αυτη η υποθεση κατανοητη θα χρειαζοταν καταρχην να συζητηθει η σχεση αναμεσα στη Φιλοσοφια και στις Επιστημες, οι τεχνικες-πρακτικες επιτυχιες των οποιων κανουν μια Σκεψη, εννοειται φιλοσοφικη, να φαινεται σημερα ολο και περισσοτερο περιττη. Στη δυσκολη κατασταση, στην οποια βρισκεται η Σκεψη καθ ̓ εαυτη ως προς την ιδια της την αποστολη, αντιστοιχει επομενως το γεγονος, θρεμμενο ακριβως απο τις Επιστημες και την υπεροχη τους, οτι μας ξενιζει η Σκεψη, η οποια πρεπει να απαγορευει στον εαυτο της απαντησεις που της ζητουνται για τρεχοντα πρακτικα- κοσμοθεωρητικα ερωτηματα. 

SPIEGEL: Κυριε καθηγητα, στην περιοχη της Σκεψης δεν υπαρχουν εγκυρες προτασεις. Δεν εκπλησσει επομενως το γεγονος οτι και η Μοντερνα Τεχνη δυσκολευεται να μιλησει εγκυρα. Και ομως εσεις την ονομαζετε «καταστροφικη». Η Μοντερνα Τεχνη καταλαβαινει τον εαυτο της συχνα ως πειραματικη τεχνη. Τα εργα της ειναι αποπειρες... 

HEIDEGGER: Διδασκομαι ευχαριστως. 

SPIEGEL: ...αποπειρες που προκυπτουν απο μια κατασταση απομονωσης του ανθρωπου και του καλλιτεχνη, και σε εκατο αποπειρες βρισκεται καπου καπου και μια επιτυχημενη. 

HEIDEGGER: Αυτο ειναι ακριβως το μεγαλο ερωτημα: Που βρισκεται η Τεχνη; Ποιον τοπο εχει; 

SPIEGEL: Ωραια, ομως εδω ζητατε απο την Τεχνη κατι που δεν ζητατε πλεον ουτε κι απο τη Σκεψη. 

HEIDEGGER: Δεν ζητω τιποτα απο την Τεχνη. Λεω μονο οτι ειναι ενα ερωτημα, ποιον τοπο εχει η Τεχνη. 

SPIEGEL: Οταν η Τεχνη δεν γνωριζει τον τοπο της, ειναι γι' αυτο καταστροφικη; 

HEIDEGGER: Ενταξει, ξεχαστε το. Ομως θα διαπιστωνα οτι δεν βλεπω τη Μοντερνα Τεχνη να οδηγει σε εναν δρομο, καθως παραμενει σκοτεινο το που αυτη διακρινει την καθαυτο ιδιαιτεροτητα της Τεχνης η τουλαχιστον που την αναζητει. 

SPIEGEL: Και του καλλιτεχνη του λειπουν οι δεσμευσεις που απορρεουν απο την Παραδοση. Μπορει να το βρισκει ωραιο, μπορει να λεει: Ναι, ετσι τους αρεσε να ζωγραφιζουν πριν απο εξακοσια χρονια η πριν απο τριακοσια η ακομα πριν απο τριαντα. Ομως τωρα δεν μπορει πια. Ακομα και αν θα το ηθελε, δεν θα μπορουσε. Τοτε ο μεγαλυτερος καλλιτεχνης θα ηταν ο ιδιοφυης πλαστογραφος Hans van Meegeren, που θα μπορουσε να ζωγραφιζει «καλυτερα» απο τους αλλους. Ομως αυτο δεν γινεται πια. Eτσι ο καλλιτεχνης, ο συγγραφεας, ο ποιητης βρισκεται σε παρομοια θεση με τον στοχαστη. Ποσο συχνα πραγματι πρεπει να πουμε: Κλεισε τα ματια. 

HEIDEGGER: Αν παρει κανεις την «κινηση της κουλτουρας» ως πλαισιο για την καταταξη της Τεχνης και της Ποιησης και της Φιλοσοφιας, τοτε η εξομοιωση ειναι σωστη. Αν ομως καταστει αμφισβητησιμη οχι μονο η κινηση, αλλα και αυτο που αποκαλειται «κουλτουρα», τοτε και ο στοχασμος γι' αυτο το ζητημα εμπιπτει στην περιοχη της αποστολης της Σκεψης, η οποια βρισκεται σε μια σχεδον ασυλληπτη κατασταση αναγκης. Ομως η μεγαλυτερη αναγκη της Σκεψης συνισταται στο οτι σημερα, οσο μπορω να δω, δεν μιλα ακομα κανεις σκεπτομενος ο οποιος να ηταν «μεγαλος» αρκετα ωστε να φερει τη Σκεψη αμεσα και σε αποκρυσταλλωμενη μορφη εμπρος στο θεμα της, και ετσι στο δρομο της. Για εμας τους σημερινους το μεγεθος του σκεπτεου ειναι υπερβολικα μεγαλο. Μπορουμε ισως να μοχθουμε για τα στενα γεφυρια μιας μεταβασης, που παραμενουν ημιτελη. 

SPIEGEL: Κυριε καθηγητα, σας ευχαριστουμε γι' αυτην τη συνομιλια.