Περι της συμβολης του Freud

Ο τιτλος της ομιλιας μου ειναι "Περι της συμβολης του Freud". Το "περι" θελει καταρχην να υπογραμμισει οτι θα μιλησω μονο για μια διασταση του εργου του Freud. Κατοπιν το "περι" δηλωνει οτι δεν θα παραθεσω τη θεωρια του αλλα θα μιλησω για τη θεωρια του. Για ποια διαφορα μιλω; Μια τετοια θεωρια, αλλα και πολλες προτασεις στην καθημερινη μας ζωη, θεσεις μας για το ενα και το αλλο, δεν ειναι απλες αποφανσεις. Εχουν χαρακτηρα απαντησης, ανταποκρισης, που συχνα παραβλεπεται. Προσφατα π.χ. ενας πελατης μου και συναδελφος ελεγε οτι ντρεπεται να πει πως ειναι θεραπευτης. Αυτη η φραση δεν ειναι αποφανση. Λεγεται απεναντι σε καποιον, που τον αμφισβητει, τον κοιταζει επιφυλακτικα, ειρωνικα, κοροϊδευτικα. Το οτι ετσι ειναι, το ποιος ειναι αυτος ο καποιος, μπορει να αποκαλυφθει στην πορεια της ψυχοθεραπειας, ομως τουτο δεν ειναι του παροντος. Ας συγκρατησουμε το οτι η γλωσσα μας, ακομα και στον μονολογο, ακομα και στις σκεψεις μας, ακομα και στις σιωπες μας εχει εξαρχης και παντα αυτον τον διαλογικο χαρακτηρα.

Θα συζητησω λοιπον τη θεωρια του Freud για το ασυνειδητο οχι ως θεωρια αλλα στο φως ενος διαλογου στον οποιο βλεπω αυτην τη θεωρια να ανηκει. Σε ποιο ερωτημα, σε ποιαν απορια απαντα ο Freud με τη θεωρια του για το ασυνειδητο; Την κατευθυνση την δινει ο ιδιος. Στο κειμενο με τον τιτλο "Το ασυνειδητο" γραφει:

[Η υποθεση του ασυνειδητου] ειναι αναγκαια γιατι τα δεδομενα της συνειδησης εχουν σε μεγαλο βαθμο κενα· συχνα τοσο σε υγιεις οσο και σε ασθενεις συμβαινουν ψυχικες ενεργειες που προϋποθετουν για την εξηγηση τους αλλες ενεργειες, τις οποιες ομως η συνειδηση δεν μαρτυρει. Τετοιες ενεργειες δεν ειναι μονο οι παραπραξεις και τα ονειρα σε υγιεις, καθως και ολα οσα κανεις αποκαλει ψυχικα συμπτωματα […] σε ασθενεις. - Η πλεον προσωπικη καθημερινη μας εμπειρια, μας γνωστοποιει ιδεες, την προελευση των οποιων δεν γνωριζουμε, και συμπερασματα σκεψεων, η διεργασια των οποιων μας εχει μεινει κρυφη.  Όλες αυτες οι συνειδητες ενεργειες θα εμεναν ασυνδετες και ακατανοητες αν επιμενουμε στην αξιωση να πρεπει να γνωριζουμε με τη συνειδηση οσες ψυχικες ενεργειες συμβαινουν μεσα μας. Τις εντασσουμε σε μια καταδειξιμη συσχετιση οταν συμπεριλαμβανουμε τις ασυνειδητες ενεργειες που αποκαλυφτηκαν. Ομως κερδος σε νοημα και συσχετιση ειναι ολοτελα δικαιολογημενο κινητρο, το οποιο μπορει να μας οδηγησει περαν της αμεσης εμπειριας.

Θα εξετασουμε αυτα τα λογια με προσοχη.

[Η υποθεση του ασυνειδητου] ειναι αναγκαια γιατι τα δεδομενα της συνειδησης εχουν σε μεγαλο βαθμο κενα· Για ποια κενα μιλα ο Freud; Τα βλεπει στις παραπραξεις, στα ονειρα, στα ψυχικα συμπτωματα, αλλα και στις ιδεες της καθημερινοτητας μας, την προελευση των οποιων δεν γνωριζουμε. Με ποιον τροπο υπεισερχεται εδω ενα κενο; Μια "παραπραξη" ειναι π.χ. το ξεχασμα: Μια γυναικα, φευγοντας απο το δωματιο ενος γνωστου της, αφηνει την τσαντα της εκει. Στον δρομο καποια στιγμη συνερχεται, ειναι σαν να ξυπνα απο ενα ονειρο, βλεπει πως στο χερι της, εκει που θα 'πρεπε να κρεμεται η τσαντα, δεν εχει τιποτα. Στο χερι της – ενα κενο. Ταραζεται, ξαφνικα βρισκεται η ιδια στο κενο, η ιδια κενωνεται, την πιανει κατι σαν ζαλη, αυτην, και τον Freud. 

Πριν απο μερικους μηνες η γυναικα μου ονειρευτηκε πως ημασταν στη Σουματρα – ενα μερος που ποτε δεν πηγε, δεν πηγα, δεν σκεφτηκαμε και δεν αναφεραμε. Η ζωη της στην Ελλαδα, η ιστορια της, οι οριζοντες της απο τη μια και η Σουματρα απο την αλλη, και μεταξυ τους – ενα κενο. 

Κενο υπαρχει καθε φορα που ενα λεγομενο "ψυχικο συμπτωμα", μια ιδεα, μια πραξη, μια αποφαση  ερχεται, οπως λεμε, "απο το πουθενα". Βεβαια λεμε "απο το πουθενα", ομως δεν το πιστευουμε. Πολυ περισσοτερο τεινουμε να το αντιμετωπισουμε οπως ο Freud, δηλαδη να θεωρησουμε οτι το πουθενα δεν ειναι πραγματικο πουθενα αλλα οτι εμεις δεν γνωριζουμε ακομα τη συνδεση, την εξηγηση που γεφυρωνει το χασμα αναμεσα στη γυναικα με την τσαντα και τη γυναικα χωρις τσαντα, αναμεσα στην Ελλαδα του ξυπνου και τη Σουματρα του ονειρου.

Δεν παιρνουμε το κενο ως κενο.  Ήδη το οτι ενα ξεχασμα, ενα ονειρο κλπ. μας ξαφνιαζουν, μαρτυρει οτι ειμαστε προκατειλημμενοι. Διοτι μονο σ' εναν κοσμο οπου κυριαρχει η εξηγηση, η συνδεση, το νοημα και η συσχετιση κανεις θα ξαφνιαστει απο ενα ξεχασμα κι απο ενα ονειρο, θα κανει λογο για κενα, θα ανησυχησει.

Στην οπτικη που εδω σας παρουσιαζω, η καθηλωση σ' αυτην την προκαταληψη ξεκινησε με την παρασταση του κοσμου ως μηχανης. "Machina mundi", κοσμικη μηχανη. Η εκφραση απανταται ηδη σε λατινικα χριστιανικα κειμενα των ελληνιστικων χρονων και αρχικα συμπεριλαμβανε τον θεο ως τον αρχιμηχανικο της κοσμικης μηχανης. Αργοτερα, στο διαστημα μεταξυ 15ου και 18ου αιωνα, η μηχανη απολυει τον μηχανικο της. Οι πρωτοι σταθμοι στη δομηση της νεας εικονας του κοσμου ακουν στα ονοματα Κοπερνικος, Γαλιλαιος, Descartes, Leibniz, Νευτωνας. Η επιστημονικη παρασταση του κοσμου καθισταται κυριαρχη. Αυτη ειναι, με ακρα συντομια, η προκαταληψη που ανεφερα. Την εχουμε παρει οχι μονο με το μητρικο γαλα, οπως ελεγε ενας δασκαλος μου, αλλα και με το γαλα των γιαγιαδων και των προ-προγιαγιαδων μας.

Το λεγομενο "ψυχικο" ειναι κι αυτο μια παρασταση των νεοτερων χρονων – ενα θεμα στο οποιο εδω δεν μπορω να επεκταθω περισσοτερο. Η συμβολη του Freud εγκειται στο οτι με αποφασιστικο τροπο ενεταξε τη σφαιρα του ψυχικου στην machina mundi. Ο τιτλος υπο τον οποιο εδω το ψυχικο εντασσεται στην κοσμικη μηχανη ειναι: "ψυχικο οργανο", οπου η λεξη "οργανο" ειναι μεταφραση του γερμανικου "Apparat", που θα πει "συσκευη", οπου δηλαδη ειναι περισσοτερο εκδηλη η μηχανιστικη, εργαλειακη φυση του.

Ένα χαρακτηριστικο της μηχανης ειναι οτι τα γραναζια της δεν επιτρεπουν κανενα κενο μεταξυ τους. Η λειτουργια της, οσον αφορα το θεμα μας, επιτελειται με την εξηγηση - την ερμηνεια. Η ενεργεια για την κινηση της παρεχεται απο τις ορμες και τις επιθυμιες.  Στο "ψυχικο οργανο" με τους "μηχανισμους" του συμβαινει μια αεναη και πολυσχιδης αλληλεπιδραση των μερων του. Η δομη του ειναι κατατεθειμενη στο μοντελο της φροϋδικης μεταψυχολογιας.

Ο Freud κλεινει το αποσπασμα που σας διαβασα με τη φραση: Όμως κερδος σε νοημα και συσχετιση ειναι ολοτελα δικαιολογημενο κινητρο το οποιο μπορει να μας οδηγησει περαν της αμεσης εμπειριας. Η φραση ειναι ολεθρια. Ουτε λιγο ουτε πολυ αναγορευει σε αληθες αυτο που για μενα εχει νοημα και συσχετιση. Δηλαδη αληθινο ειναι αυτο που αισθανομαι πως ειναι αληθινο. Οι πυλες της αυθαιρεσιας εχουν ανοιξει διαπλατα. Η "αμεση εμπειρια", η αναφορα στα ιδια τα πραγματα, που μονη αυτη μπορει να ειναι το μετρο για μια κοινοτητα αξια του ονοματος της, παραμεριζεται βαναυσα.

Ας το δουμε στο απλο παραδειγμα της γυναικας που φευγοντας απο το δωματιο του γνωστου ξεχνα την τσαντα της εκει. Ποια ειναι εδω η "αμεση εμπειρια"; Καταρχην το τιποτα στο χερι της γυναικας που εχει βγει στον δρομο. Ο Freud δεν το προσεχει, και δεν μπορει να το προσεξει γιατι, συμφωνα με την προκαταληψη του, το θεωρει ψευτικο και εχει εξαρχης στραφει στην αναζητηση μιας εξηγησης. Το μαρτυρει ηδη η πρωτη του φραση οπου μιλα για … ψυχικες ενεργειες που προϋποθετουν για την εξηγηση τους αλλες ενεργειες… Και οχι καν η φραση ολοκληρη αλλα ηδη το "ψυχικες ενεργειες". Διοτι οταν χαρακτηριζω το ξεχασμα "παραπραξη", δηλαδη "πραξη" και "ενεργεια", τοτε ηδη το εχω δει ως κατι το οποιο "κανω". Θυμιζω συνηθισμενες εκφρασεις ψυχιατρων και ψυχολογων οπου μιλαμε για καποιον που "κανει" καταθλιψη, "κανει" πανικο κλπ. Στον ιδιο τον Freud το ονειρο ειναι συνωνυμο με "εργο του ονειρου", το πενθος με "εργο του πενθους".

Και γιατι μιλω εδω για προκαταληψη; Διοτι το ιδιο το φαινομενο του ξεχασματος δεν μαρτυρει τιποτα που να δηλωνει τον χαρακτηρα μιας πραξης, μιας ενεργειας. Η γυναικα απλα καποια στιγμη βλεπει πως στο χερι της κρεμεται το τιποτα. Η γυναικα θα πει "ξεχασα". Και ηδη η λεξη "ξεχνω" μας παραπλανα. Διοτι η λεξη μιλαει σ' αυτο που η γραμματικη μας αποκαλει "ενεργητικη φωνη", σαν εξ ορισμου να επροκειτο για την ενεργεια ενος υποκειμενου.

Ο αυστριακος φιλοσοφος Ludwig Wittgenstein μας επεστησε την προσοχη στο οτι οι λεξεις μπορουν και να μας παγιδευουν, και πολυ συχνα μας παγιδευουν. Ηδη στον Nietzsche διαβαζουμε:

Το οτι υπαρχει ενα ξεχασμα, δεν εχει αποδειχθει ακομη. Αυτο που γνωριζουμε ειναι μονο οτι η επαναθυμηση δεν ειναι στο χερι μας. Σ' αυτο το κενο της δυναμης μας θεσαμε προσωρινα εκεινη τη λεξη 'ξεχνω': σαν να υπαρχει και μια ικανοτητα ακομα στο ευρετηριο. Μα τι ειναι τελικα στο χερι μας!

"Το οτι υπαρχει ενα ξεχασμα, δεν εχει αποδειχθει ακομη." Η φραση μοιαζει ανοητη. Αν δεν παρασυρθουμε απο την πρωτη μας αντιδραση και εγκυψουμε σ' αυτην, θα μπορουσαμε να βρεθουμε προ απροοπτων. Οπως οτι η λεξη "ξεχνω", εις πεισμα της γραμματικης, δεν εχει ενεστωτα χρονο. Διοτι στο ξεχασμα ανηκει το οτι ξεχνω πως ξεχνω. "Ξεχασα" θα πει και "ξεχαστηκα". Δεν μπορω να πω "ξεχνω" οπως μπορω να πω "σας μιλω". Και ομως η γυναικα θα πει "ξεχασα" οπως εγω το απογευμα θα μπορω να πω "σας μιλησα". Γιατι η γυναικα μιλα λαθος; Διοτι εγω το απογευμα θα μπορω να ανακαλεσω την ομιλια μου.  Όμως ενα replay του ξεχασματος ειναι αδυνατο. Η γυναικα του δρομου δεν μπορει να ανακαλεσει τη γυναικα του δωματιου την ωρα που ξεχναει την τσαντα. Το ξεχασμα δεν δηλωνεται πουθενα ως εμπειρια. Το ξεχασμα ως ξεχασμα δεν ειναι φαινομενο και δεν ειναι εμπειρια! Και τι εχει συμβει στο δωματιο του φιλου; 

Η γυναικα που θα πει "ξεχασα", θα συνοδευσει το "ξεχασα" ρητα η αρρητα με ενα "Δεν το πιστευω!" και "Πως το εκανα;" και "Εγω το εκανα αυτο;". Της μενει αναπαντητο. Και εχει δικιο, περισσοτερο απ' οσο φανταζεται. Διοτι η γυναικα του δωματιου που φευγει χωρις τσαντα ειναι οντως μια αλλη απο την γυναικα του δρομου, για την οποια η τσαντα με τα κλειδια, το πορτοφολι, το κινητο κλπ. συνιστα αναποσπαστο μερος της ζωης της, ειναι προεκταση των χεριων της. Η δευτερη τρομαζει οταν αντικριζει την πρωτη που κινειται με μια αδιανοητη ξεγνοιασια, με χερια γυμνα, που δεν λογαριαζει κλειδια και σπιτι και αυτοκινητο, πορτοφολι και αναγκες και δοσοληψιες, κινητο και δικτυωση με φιλους και συγγενεις. "Εγω το εκανα αυτο;" "Ναι," θα της ελεγα ισως, "και αυτο το εκανες, και αυτη υπηρξες!"

Τωρα το "ξεχασα" και το κενο του μας μιλα σε ενα αλλο φως. Το κενο δειχνεται ως η αποσταση που παιρνει η γυναικα του δρομου απο την γυναικα του δωματιου, την οποια δεν αναγνωριζει, δεν δεχεται, αλλα την προδιδει και την απαρνειται. Η γυναικα του δρομου εννοει τον εαυτο της μονοσημαντα, εκπροσωπει δηλαδη μονο αυτην την μορφη. Για την γυναικα του δωματιου λεει: "Αυτη δεν ειμαι εγω". Την γυναικα του δωματιου την εχει χασει, την εχει ξε-χασει.

Το προσωπο που αποδεχεται η γυναικα ως το μονο δικο της, ειναι αυτο που θελει τον ανθρωπο να τα εχει ολα στα χερια του – να ειναι ο μηχανικος της κοσμικης μηχανης. Οι ερμηνειες μας πολλες φορες εχουν το νοημα: αυτο εξηγειται, αυτοι ειναι οι λογοι, αρα ειναι στο χερι σου να τ' αλλαξεις. Βεβαια ο νοημων θεραπευτης θα πει, με τον Nietzsche: "Μα τι ειναι τελικα στο χερι μας!" – οχι επειδη τα χερια του δεν μπορουν ν' αδραχνουν και στεκουν αδρανη κι αβοηθητα αλλα επειδη γνωριζει κι αλλα χερια εκτος απ' αυτα – χερια που δειχνουν, χερια που αγγιζουν αναλαφρα, χερια που αρνουνται, χερια που χαιρετιζουν.

Γι' αυτον που δεν το ξερει, τα αβοηθητα χερια ειναι, γυριζουμε στον Nietzsche, "κενο της δυναμης μας", και τουτο το ονομαζουμε π.χ. "ξεχνω", σαν να επροκειτο κι αυτο για μια ενεργεια, μια πραξη, "σαν να υπαρχει και μια ικανοτητα ακομη στο ευρετηριο", η διεργασια της οποιας, θυμιζω τα λογια του Freud, μας εχει μεινει κρυφη. Ετσι ο Freud θα ελεγε π.χ. οτι η γυναικα ξεχνα την τσαντα της στο δωματιο γιατι εχει την "κρυφη", δηλαδη ασυνειδητη επιθυμια να ξαναγυρισει εκει. Το ξεχασμα εχει γινει ενεργεια και πραξη και ικανοτητα, το κενο της δυναμης μας εχει αποδειχθει πλαστο, η κρυφη διεργασια ερχεται στο φως, υπαρχει επιτελους μια, Freud, καταδειξιμη συσχετιση και ολα ειναι παλι στο χερι μας.

Αυτη η εξηγηση ειναι "περαν της αμεσης εμπειριας". (Εδω δεν μιλαμε λοιπον για την περιπτωση μιας μεθοδευσης απο μερους της γυναικας, που θα ηταν συνειδητη, ουτε για μια προσυνειδητη λεγομενη προθεση.) Τι προσφερει τοτε; Επιβεβαιωνει την προκαταληψη μας. Μας ησυχαζει. Wittgenstein:

Το ολεθριο στον επιστημονικο τροπο σκεψης, τον οποιο σημερα κατεχει ολος ο κοσμος, ειναι οτι θελει ν' απαντησει σε καθε ανησυχια με μια εξηγηση.

Θα συμπληρωνα: Ήδη το οτι υπαρχει μια ανησυχια μιλα για την αναγκη μιας εξηγησης, μιας απαντησης στα "πως;" και στα "γιατι;" Τι τρεφει την ανησυχια; Η υποχρεωση να γινουμε, οπως το εθεσε ο Descartes, "maitres et possesseurs de la nature", "κυριοι και κτητορες της φυσης", δηλαδη να παραστησουμε τον κοσμο ως μηχανη κι εμας ως τους μηχανικους του. Και ποια ειναι εδω η ανησυχια για την οποια μιλα ο Wittgenstein; Ότι ο κοσμος δεν παρουσιαζεται αφεαυτου ως μηχανη. Η ανησυχια ερχεται με την συνεχη διαπιστωση πως ο γιαλος ειναι στραβος και πως πρεπει να τον ισιωσουμε. Στην "αμεση εμπειρια" το ξεχασμα της τσαντας δεν παρουσιαζεται ως πραξη. Ξεχναω θα πει ξε-χανω, χανω περα για περα, οντας χαμενος κι εγω ο ιδιος – εγω ως ο μηχανικος της κοσμικης μηχανης, π.χ. ως η γυναικα με τα κλειδια, το πορτοφολι και το κινητο της. Ο χαμος χρειαζεται να μεθερμηνευτει σε ικανοτητα και μηχανισμο.

Η μαγικη λεξη η οποια μεθερμηνευει το ξεχασμα σε μηχανισμο, και ισιωνει τον γιαλο, μας καθιστα δηθεν κυριους και κτητορες της πορειας μας και μας ησυχαζει, ειναι η: διαδικασια. Στο αποσπασμα που παρατεθηκε ο Freud μιλα για μια κρυφη διεργασια. Εχει σημασια λοιπον, οταν μιλαμε για διαδικασιες, να θυμομαστε οτι δεν μιλαμε για φυσικα πραγματα αλλα για το πως πρεπει τα πραγματα να παρασταθουν ωστε να προσαρμοστουν στην εικονα της κοσμικης μηχανης που μας εχει προκαταλαβει. Δεν προσεχουμε οτι κινουμαστε σ' εναν φαυλο κυκλο, οτι δηλαδη καταληγουμε σ' αυτο που ηδη θεσαμε ως προϋποθεση: την υπαρξη μιας "κρυφης διεργασιας", την οποια η εξηγηση αποκαλυπτει.

Μια σημειωση του Wittgenstein λεει τα εξης:

Πως φθανουμε στο φιλοσοφικο προβλημα των ψυχικων διεργασιων και καταστασεων [...]; - Το πρωτο βημα ειναι αυτο που δεν προκαλει την προσοχη καθολου. Μιλαμε για διεργασιες και καταστασεις κι αφηνουμε τη φυση τους ανοιχτη! [Freud: Η πλεον προσωπικη καθημερινη μας εμπειρια, μας γνωστοποιει ιδεες, την προελευση των οποιων δεν γνωριζουμε, και συμπερασματα σκεψεων, η διεργασια των οποιων μας εχει μεινει κρυφη.] Ίσως καποτε γνωρισουμε περισσοτερα γι' αυτην - λεμε. [Freud, στο ιδιο κειμενο: Και τι δεν θα 'δινε κανεις να γνωρισει αυτα τα πραγματα περισσοτερο!] Όμως ακριβως μ' αυτο εχουμε καθηλωθει σε εναν ορισμενο τροπο θεωρησης. Διοτι εχουμε μια ορισμενη ιδεα γι' αυτο, τι θα πει: να γνωρισω μια διεργασια καλυτερα. (Το αποφασιστικο βημα στο ταχυδακτυλουργικο νουμερο εχει γινει, και αυτο ακριβως μας φανηκε αθωο.) [...]

Το ξεχασμα της τσαντας δεν ειναι καταρχην διαδικασια. Ομως η παρασταση του ως διαδικασιας και η συνακολουθη μεθερμηνεια του, π.χ. ως ασυνειδητης επιθυμιας της γυναικας να ξαναγυρισει, μας ησυχαζει. Οπως μας ησυχαζει η ιδεα οτι "διαπραγματευομαστε" και "διαχειριζομαστε" και "δουλευουμε" και "επεξεργαζομαστε" τα προβληματα μας. Ολες αυτες οι εκφρασεις θα ηταν αδιανοητες αν τα προβληματα δεν παρασταινονταν ως "διαδικασια".

Το θεμα ειναι λοιπον το κριτηριο: η πλανερη ασφαλεια κι ο εφησυχασμος, η η αληθεια. Η αποφαση εναποκειται στο ηθος και στην καρδια του καθεκαστου θεραπευτη περαν σχολων, μεθοδων κλπ., και του καθεκαστου ανθρωπου που θα αναζητησει στην ψυχοθεραπεια μια λυση απο το βασανο του.

Ας δουμε τωρα το θεμα που λεγεται "διαδικασια" και σε μιαν αλλη οπτικη. Η λεξη ειναι μεταφραση του λατινικου processus, procedere. Κυριολεκτικα θα πει προχωρημα, προ-οδος. Απο τους αρχαιους Ρωμαιους και μεχρι σημερα μια τετοια προοδος παρασταινεται καταρχην ως μετακινηση στον χωρο, απο εναν τοπο σ' εναν αλλο, ομως κατοπιν και ως διαδοχη πραγματων και διεργασιων στον χρονο. Αυτο δεν ισχυει μονο για τις φυσικοχημικες διεργασιες στην περιοχη των φυσικων επιστημων. Η παρασταση μας π.χ. των συνειρμων ειναι ενα αξιωμα στο οποιο στηριζεται οχι μονο η φροϋδικη αλλα και γενικοτερα η ψυχολογικη, και ακομα και η βιολογικη εκδοχη αυτου που ονομαζουμε "σκεψη". Εμφανιζεται στην αγγλοσαξονικη φιλοσοφια τον 18ο αιωνα. Για το ζητημα της διαδικασιας σημασια εχει οτι η αλληλοδιαδοχη των σκεψεων εν ειδει συνειρμων, η προοδος τους, συμβαινει ως χρονικη διεργασια, οπου ο χρονος παρασταινεται αντιστοιχα ως προοδος στον αξονα μιας συντεταγμενης, ως διαρκεια και παροδος. Μια διαδικασια μπορει να εξελισσεται μονο σ' εναν χωρο και σ' εναν χρονο που παρασταινονται αντιστοιχα ως εκταση και διαρκεια, ως γραμμικα μεγεθη, για να μεινουμε στην κλασσικη φυσικη, και γι' αυτο ειναι μετρησιμα σε αξονες συντεταγμενων: Νευτωνας, machina mundi.

Ειναι αυτος ο χωρος κι αυτος ο χρονος "αμεση εμπειρια"; Θα κανω μονο μια επισημανση. Σημερα ξεκινησα απο το σπιτι μου για να ερθω στη Σταυρουπολη. Υπολογισα οτι χρειαζομαι σαραντα πεντε λεπτα. Εδω κινηθηκα, οπως καθε λογικος ανθρωπος, απο αυτην την παρασταση του χρονου ως διαρκειας, οτι δηλαδη η διαδρομη θα διαρκεσει καπου σαραντα πεντε λεπτα. Ποιος ειναι αυτος που μιλα εδω στο πρωτο προσωπο; Εγω βεβαια. Μονο που αυτο το εγω ειναι η αντωνυμια ενος φυσικου σωματος που κινειται με τους νομους της φυσικης, μετραει δηλαδη αποσταση, ταχυτητα κλπ. και υπολογιζει τον χρονο του. Επαναλαμβανω την ερωτηση: Ειναι αυτος ο χωρος κι αυτος ο χρονος η "αμεση εμπειρια" του; Όχι. Διοτι αυτο το εγω ειναι γραναζι της κοσμικης μηχανης, και ενα γραναζι δεν εχει εμπειριες, ουτε αμεσες ουτε εμμεσες. Η, αν μιλουσαμε για εμπειριες, τοτε αυτη η λεξη θα σημαινε ελεγχος και καταγραφη της διαδικασιας της μετακινησης του απο το σπιτι στη Σταυρουπολη.

Τωρα ανατρεχω στις 23 Νοεμβριου. Βρισκομαι στο ιατρειο μου των Αθηνων και γραφω αυτες τις γραμμες. Το εγω που γραφει ειναι το ιδιο με το εγω που οδηγει το αυτοκινητο; Όχι. Το εγω που σας μιλουσε νοερα στις 23 Νοεμβριου, και που σημερα εκπροσωπει ο,τι εγραψε τοτε, ειναι αλλο απο το εγω του οδηγου. Ειναι η προσωπικη αντωνυμια μιας ζωης με την ιστορια της, με τα πραγματα που την σημαδεψαν, π.χ. το εργο του Freud, με τη μακροχρονη συνομιλια της μ' αυτο, με τα αδιεξοδα που συναντησε και με τους δρομους που της ανοιχτηκαν και με πολλα αλλα, που τελικα χανονται στον ανω και στον κατω βυθο των ακαταληπτων πραγματων, για να παραφρασω εναν λογο του Αλεξανδρου Παπαδιαμαντη. 

Το εγω, που τα εγραφε αυτα και που σημερα σας μιλα δεν βρισκοταν στο σημειο του αξονα της συντεταγμενης του χρονου που λεει "23 Νοεμβριου" και στον αξονα των συντεταγμενων του χωρου που λεει "Αθηνα, οδος Μαρασλη". Και δεν βρισκοταν  διοτι στην Αθηνα στις 23 Νοεμβριου ημουν ηδη σ' εσας, στη Σταυρουπολη της 19ης Δεκεμβριου. Ησασταν και τοτε παροντες, και σας μιλουσα. Αθηνα και Σταυρουπολη, 23 Νοεμβριου και 19 Δεκεμβριου συνευρισκονταν.

Και σημερα το πρωι παλι, ξεκινωντας απο το σπιτι μου, ημουν ηδη στη Σταυρουπολη. Διαφορετικα ποτε δεν θα μπορουσα να παρω την κατευθυνση κατα δω και να φτασω.

Υπαινισσομαι μιαν αλλη εμπειρια χρονου και τοπου, αφου καμια συντεταγμενη δεν μπορει να εχει σε ενα σημειο δυο διαφορετικες ημερομηνιες και δυο διαφορετικους τοπους. Αν προσεξουμε θα διαπιστωσουμε οτι μ' αυτον τον τροπο ζουμε, σε τετοιους χρονους και σε τετοιους τοπους. Μιλαμε π.χ. για καποιον που μοιαζει αφηρημενος, τον ρωταμε "που εισαι;" η λεμε "ειναι αλλου". Αυτην την πρωινη ωρα της Τριτης, καποιος απο σας τους παρευρισκομενους μπορει να ειναι στην ταβερνα που θα συναντηθει το βραδυ με την παρεα του.

Σ' αυτο το φως, που ειναι το φως του καθημερινου μας κοσμου, ειδαμε τη γυναικα που αντικριζει στο χερι της το κενο. Και με παρομοιο τροπο θα μπορουσαμε να δουμε και τα ονειρα και τα ψυχικα συμπτωματα και οσα τυχαινουν σε καθε μας βημα. Δεν ειναι ευκολο καθως η προκαταληψη της κοσμικης μηχανης συνεχως επιφυλασσει παγιδες και καθιστα την προσπαθεια μιας καθαρσης απ' αυτην δοκιμασια, αλλα και συναρπαστικη περιπετεια, για την οποια κανεις αξιζει να ζει.

Δεν μπορω να επεκταθω αλλο. Ξεκινησα απο το εργο του Freud. Εφτασα σ' ενα τελος. Ο,τι σας ειπα ειναι σημαδι ενος δρομου στον οποιο τουτο το εργο σταθηκε οδοσημα κι εδωσε μια κατευθυνση. Χωρις αυτο δεν θα ηταν δυνατη και μια συνεχεια του δρομου, π.χ. οπως εδω συνεχισε, δεν θα ηταν δυνατη η αντιπαραθεση με τον λογο του, οπως εδω ελαβε χωρα, η επικληση αλλων λογων και παραδοσεων οπως εδω συνεβη, η διαμορφωση ενος θεραπευτη, οπως εγινε ο,τι εγινε, η σημερινη του ομιλια που ειναι συν-ομιλια - διοτι εσεις την γραψατε. Έτσι, στον βαθμο που δεν προκειται για προσωπικο παραληρημα, ειναι μια υποθεση που δεν αφορα μονο αυτον αλλα κι εσας και ολους μας - και τον Freud, που κι αυτος συγκαταλεγεται στους συντακτες της. 

Και ετσι καπως θα μπορουσε να δρα και να πραγματωνεται η συμβολη του.