I
Εννιά χρόνια πριν από το πρώτο Σεμινάριο του Zollikon, ο βρεττανός μαθηματικός και πρωτοπόρος του ηλεκτρονικού υπολογιστή Alan Turing δημοσίευσε ένα διανοητικό πείραμα που έγινε διάσημο ως το λεγόμενο "Turing-test" και το οποίο ο Alan Turing σήμερα ίσως σας το περιέγραφε ως εξής: "Εάν συνδιαλέγεστε, π.χ. μέσω fax ή διαδικτύου, μ' ένα μηχάνημα που είναι εγκατεστημένο σ' ένα τελείως άλλο μέρος και που παριστάνει πως είναι άνθρωπος, και συγχρόνως μ' έναν άνθρωπο δίπλα σ' αυτό το μηχάνημα που να μπορεί να παρακολουθεί τον διάλογό σας με το μηχάνημα, και αν τότε, με τις ερωτήσεις σας προς αυτούς τους δύο δεν είστε με κανέναν τρόπο σε θέση να κρίνετε ποιος είναι ο άνθρωπος και ποιο το μηχάνημα, τότε δεν έχει κανένα νόημα να μην αναγνωρίσετε σ' ένα τέτοιο μηχάνημα ευφυία και συνείδηση."
Ξεκίνησα τώρα με το Turing-test γιατί θα κλείσω αυτήν την ομιλία επίσης μ' ένα διανοητικό πείραμα. Όμως για την ώρα θα παραμερίσω το Turing-test και θα δώσω τον λόγο στον Μεφιστοφελή ο οποίος, στο πρώτο μέρος της τραγωδίας, παίρνει προς στιγμή τον ρόλο του Φάουστ για να τον προστατεύσει από τους φορτικούς μαθητές του:
Το πνεύμα της Ιατρικής συλλαμβάνεται εύκολα.
Εξονυχιστικά μελετάτε τον κόσμο, τον μεγάλο και μικρό
Για ν' αφήνετε στο τέλος τα πράγματα να πάρουν το δρόμο τους
Με το θέλημα του Θεού.
Πράγματι έτσι ήταν κάποτε η Ιατρική. Βοηθούσε εκεί όπου, υπό ευνοϊκούς όρους, γινόταν και χωρίς βοήθεια. Όπως ο Παράκελσος, ο Γαληνός κι ο Ιπποκράτης, 'μελετούσε εξονυχιστικά' τον μακρόκοσμο και τον μικρόκοσμο κι έβρισκε ένα σωρό συσχετίσεις, άλλες του σκοτωμού κι άλλες σωτήριες. Όμως 'στο τέλος' πάντα άφηνε τα πράγματα να πάρουν τον δρόμο τους διότι παλαιόθεν αυτό που έφερνε την ίαση δεν ήταν ο θεράπων ιατρός αλλά η φύση.
Η Ιατρική μας δεν είναι πια αυτού του είδους. Πίσω της έχει μια μακρά ιστορία που άρχισε με σαμάνες και ιατρούς-ιερείς και που οδήγησε σε μια διάσταση, στην διάσταση αφενός σε "μορφωμένους" ντόκτορες που δεν ανακατεύονταν πολύ στα έργα του Θεού, και αφετέρου σε πνευματικούς που νοιαζόταν για την ψυχή, αφοσιωμένους σ' ένα εκκλησιαστικό δόγμα. Αργότερα οι ντόκτορες άρχισαν, με συστηματικά πειράματα, να μελετούν εξονυχιστικά τον μεγάλο κόσμο και τον μικρό, και με μια ιλιγγιώδη πρόοδο, με ηρωικούς κυνηγούς μικροβίων και χαρισματικούς χειρουργούς-αστέρες, αναπτύχθηκε - υπό την σκέπη της κυρίαρχης πλέον φυσικοεπιστημονικής-τεχνικής κοσμοθεωρίας - η μοντέρνα Ιατρική. Πάντως οι εκπρόσωποί της δεν είναι τίποτα ήρωες, δεν είναι "ημίθεοι σε λευκή μπλούζα". Τα πλέον πρόσφατα επιτεύγματα, όσο θεαματικά κι αν είναι, αφομοιώνονται κατευθείαν σ' αυτό που κανείς άκριτα περιμένει ούτως ή άλλως απ' τους γιατρούς, κι αυτοί μεταλλάσσονται όλο και περισσότερο σε χειριστές μηχανημάτων χωρίς κανένα χάρισμα, απ' τους οποίους κανείς απαιτεί σωστή συμπεριφορά όπως από έναν μηχανοδηγό τρένου, και στους οποίους δεν συγχωρεί κανένα λάθος.
Και τι έγιναν οι πνευματικοί που νοιαζόταν για την ψυχή, οι αφοσιωμένοι σ' ένα εκκλησιαστικό δόγμα; Αιφνιδιάστηκαν από τον θάνατο του Θεού, και στην συνέχεια τους διαδέχτηκαν προοδευτικά ψυχοθεραπευτές που νοιάζονται για την ψυχή, αφοσιωμένοι σ' ένα ψυχολογικό δόγμα.
Πρόσφατα ένας γιατρός έγραψε στην Schweizerische Aerztezeitung [Εφημερίδα του Ελβετικού Ιατρικού Συλλόγου] πως 70-80 τοις εκατό όλων των ασθενειών και των συναισθηματικών διαταραχών είναι του είδους που ιώνται ή γίνονται ανεκτές αυτόματα, 10-15 τοις εκατό χρειάζονται οπωσδήποτε ιατρική βοήθεια και το υπόλοιπο είναι επί του παρόντος ανίατο.
Χωρίς να θέλουμε ν' αποδώσουμε σ' αυτά τα νούμερα ιδιαίτερη εγκυρότητα, μπορούμε πάντως να πούμε ότι η Ιατρική του Μεφιστοφελή αφορούσε προπάντων εκείνο το πρώτο μεγάλο ποσοστό κι ότι και σήμερα εδώ βρίσκεται το αγαπημένο στέκι όλων των μη δοκιμασμένων ή αδόκιμων θεραπειών. Όμως αυτό που άλλαξε είναι η σχέση των άλλων δύο ποσοστών (απαραίτητη ιατρική βοήθεια προς καμιά δυνατότητα βοήθειας): σήμερα 10-15 τοις εκατό σε σχέση με το υπόλοιπο, και τότε 0 τοις εκατό σε σχέση με το πολύ μεγαλύτερο υπόλοιπο.
Όταν έλαβαν χώρα τα Σεμινάρια του Zollikon, αυτή η σχέση βρισκόταν κάπου στο ενδιάμεσο. Η φυσικοεπιστημονική-τεχνική Ιατρική είχε μεν ήδη μια θεαματική αναπτυξιακή ώθηση και κυριαρχούσε στα πανεπιστήμια απόλυτα, όμως δυσκολευόταν με το ανίατο υπόλοιπο, και για εκείνο το πρώτο μεγάλο ποσοστό συχνά δεν έβρισκε τον σωστό τρόπο. Από την άλλη η ψυχοθεραπεία, μαζί με την εμφανιζόμενη Ψυχοσωματική Ιατρική, βρισκόταν σε έξαρση. Κατόπιν οι ημίθεοι και οι άκαμπτες δομές τους κλονίστηκαν από το φοιτητικό κίνημα, η νεομαρξιστική τάση του οποίου συμμάχησε με την ψυχανάλυση σ' ένα κίνημα χειραφέτησης, στις απαρχές αυτού που αργότερα ονομάστηκε "ψυχο-μπουμ". Το ότι υποψήφιοι ψυχίατροι, αλλά και πολλοί άλλοι γιατροί έκαναν μια θεραπευτική ανάλυση, στην αλλοτινή Μέκκα της ψυχοθεραπείας, στην Ζυρίχη, ήταν σχεδόν αυτονόητο.
Σε μια τέτοια συνθήκη η θεραπευτική Ανάλυση του Dasein, που εμπνεύστηκε ο Medard Boss προς το τέλος των Σεμιναρίων του Zollikon, βρέθηκε σε μια ενδιαφέρουσα ενδιάμεση κατάσταση: Αφενός το καραβάκι της έπλεε με τον άνεμο του αναδυόμενου ψυχο-μπουμ και συνέβαλε στον κλονισμό των θεμελίων του ιατρικού-φυσικοεπιστημονικού κατεστημένου. Αφετέρου αμφισβήτησε ριζικά την νεομαρξιστική και ψυχαναλυτική δογματική.
Από τότε πέρασαν περισσότερες από τρεις δεκαετίες. Το ψυχο-μπουμ ξεφούσκωσε κι η εξονυχιστική έρευνα της φυσικοεπιστημονικής-τεχνικής ιατρικής σμίκρυνε το ανίατο υπόλοιπο ακόμη περισσότερο. Αλλά και για το πρώτο μεγάλο ποσοστό βρήκε νέα μέσα για να επιταχύνει την αυτόματη ίαση παθήσεων. Όταν ένα φάρμακο βοηθάει πραγματικά, έχει διαπιστωθεί πως η Ψυχοσωματική προοδευτικά τρέπεται σε υποχώρηση.
Η νεομαρξιστική δογματική σαρώθηκε, κι επίσης τα δόγματα της ψυχαναλυτικής εκκλησίας κλονίζονται - και τούτο σίγουρα όχι πρώτιστα από το εύθραυστο καραβάκι "Ανάλυση του Dasein". Όμως και σ' αυτό τώρα, όπως και στην ψυχοθεραπεία γενικότερα, φυσά ένας δυνατός αντίθετος άνεμος στο όνομα της οικονομικότητας και της αποτελεσματικότητας.
Τώρα η φυσικοεπιστημονική-τεχνική κοσμοθεωρία είναι πανταχού παρούσα. Επί του παρόντος εναντίον της ορθώνονται το πολύ οι ανορθολογικές εσωτεριστικές τάσεις που εμφανίστηκαν τελευταία και που πιθανόν πρέπει να αντιρροπούν την κυριαρχία του ορθολογικού, κι εκείνα τα εγχειρήματα της Εναλλακτικής Ιατρικής που βλέπουν την λεγόμενη "κλασσική Ιατρική" σαν τον διάβολο. Όμως κατά το πλείστον όλα αυτά στέκονται σε πήλινα πόδια, και όταν η κατάσταση της υγείας είναι σοβαρή, ο ασταθής άνθρωπος, που παρασέρνεται προς κάθε τι το πιθανό και απίθανο, τελικά τις περισσότερες φορές αποφασίζει όντως υπέρ της μοντέρνας Ιατρικής.
Η φυσικοεπιστημονική-τεχνική κοσμοθεωρία είναι πανταχού παρούσα, όχι μόνο στα πανεπιστήμια αλλά και στον δρόμο, κάνει νιάου-νιάου στα κεραμίδια. Όμως το νιαούρισμα δεν το συνοδεύω με κανένα μοιρολόι. Σας τ' αφηγούμαι όλα αυτά γιατί εδώ θα ήθελα να προβάλλω μια θέση.
Αυτή λέει: Το προκείμενο στα Σεμινάρια του Zollikon δεν έγινε αντιληπτό από έναν ευρύτερο κύκλο, ούτε στο τότε μπουμ ούτε στον σημερινό αντίθετο άνεμο. Τότε ο άνεμος του μπουμ ώθησε, σήμερα ο αντίθετος άνεμος φρενάρει το καράβι μόνο - όμως αυτό δεν αφορά το φορτίο του. Το ερώτημα αν αυτό το περιεχόμενο έχει μια σημασία σήμερα και για το μέλλον, δεν μπορεί να ακολουθήσει την μοίρα από το καραβάκι "Ανάλυση του Dasein".
Και τώρα θέλω ν' ανοίξω το φορτίο μια φορά ακόμα και να επιχειρήσω να πω από την δική μου προσωπική οπτική περί τίνος επρόκειτο σ' αυτά τα Σεμινάρια.
II
Η φυσικοεπιστημονική μέθοδος ξεκινά από την σκεπτικιστική παρατήρηση του εμφανώς παρόντος. Χάριν της αδιαμφισβήτητης, μαθηματικά διασφαλισμένης βεβαιότητας, το αντικείμενο της παρατήρησης συρρικνώνεται σε μετρήσιμα και υπολογίσιμα μεγέθη. Βάρος, απόσταση και χρονική διάρκεια ήταν καταρχήν τα ευκολότερα προσβάσιμα για μια ακριβή μέτρηση, και η αντικειμενοποιούσα μέθοδος συρρίκνωσε τελικά και την φύση σε μια κινητική συσχέτιση σημείων μάζας σ' έναν τρισδιάστατο ομοιόμορφο χώρο, στον μονοδιάστατο, ομοιόμορφα παρερχόμενο ωρολογιακό χρόνο. Καθώς αυτή η συρρίκνωση υφάρπαξε από τα συμβάντα την μοναδικότητά τους, κατέστη νοητή μια επανειλημμένη επαναφορά του ίδιου συμβάντος. Τώρα το επαναλήψιμο πείραμα μπορούσε να επαληθεύσει υποθέσεις ή να τις απορρίψει, η κατασκευή των μηχανών στέφθηκε από επιτυχία. Προέκυψε μια όλο και περιεκτικότερη φυσικοεπιστημονική θεωρία, και μ' αυτήν και με τα τεχνικά επιτεύγματα παγιώθηκε η φυσικοεπιστημονική-τεχνική κοσμοθεωρία.
Γι' αυτήν τώρα η κίνηση είναι τελείως αυτονόητα μεταβολή τόπου, όπου, το ίδιο αυτονόητα, η σχέση της απόστασης που διανύθηκε προς τον χρόνο που απαιτήθηκε δείχνει πόσο γρήγορη είναι η κίνηση στον χώρο. Αυτός ο τρισδιάστατος χώρος είναι αυτονόητα ο γεωμετρικός χώρος, ο οποίος αφαιρεί κάθε τι ειδικό, κάθε τι το ιδιαίτερο των εκάστοτε τόπων και για τον οποίο κάθε σημείο καθορίζεται από τον ορισμό των συντεταγμένων, κι εκείνος ο χρόνος είναι αυτονόητα ο χρονικός άξονας t, την ομοιόμορφη πάροδο του οποίου η ψυχή μας αισθάνεται ανομοιόμορφη.
Όμως σ' αυτό το πλαίσιο η ψυχή είναι τελείως αυτονόητα μια εγκεφαλική λειτουργία και ο εγκέφαλος είναι αυτονόητα μια άκρως περίπλοκη συσκευή όμοια με τους υπολογιστές, ο οποίος δεν υπολογίζει μεν τόσο γρήγορα όσο οι υπολογιστές, αντ' αυτού όμως παράλληλα εργάζεται σύμφωνα με αρχές που οργανώνει ο ίδιος.
Θυμόσαστε το "Turing-test" στην αρχή της ομιλίας μου. Εάν δεν μπορείτε να κρίνετε ποιος είναι ο άνθρωπος και ποιο το μηχάνημα, τότε δεν έχει νόημα ν' αρνηθείτε στο μηχάνημα την ευφυή συνείδηση. Όποιος εδώ αντιτείνει πως ένας μελλοντικός υπερ-περίπλοκος σούπερ-υπολογιστής θα συμπεριφέρεται σαν να είχε ανθρώπινη συνείδηση, χωρίς γι' αυτό και να την είχε καν - σ' αυτόν ο Turing ίσως θα είχε αποκριθεί πως πιθανόν κι ο άνθρωπος είναι ένα τέτοιο μηχάνημα και ίσως η αίσθησή του, πως έχει μια συνείδηση, είναι κι αυτήν ψευδαίσθηση μόνο.
Σύμφωνα με την φυσικοεπιστημονική-τεχνική κοσμοθεωρία η εγκεφαλική συσκευή επεξεργάζεται το input των αισθητηριακών εντυπωμάτων, κι επίσης μπορεί να επανενεργοποιήσει προηγούμενα αισθητηριακά εντυπώματα που έχει αποθηκεύσει. Επομένως αυτά που σκεφτεται ο άνθρωπος είναι ολότελα μέσα στο κεφάλι του. Όμως κι αυτά που πιστεύει ότι αντιλαμβάνεται άμεσα δεν είναι παρά μια κατασκευή της εγκεφαλικής συσκευής, που προκαλείται μέσω των αισθητηριακών εντυπωμάτων, και κανείς πια δεν γνωρίζει αν αυτό που μας μεσολαβούν οι αισθήσεις μας δεν είναι απλή επίφαση που παραμορφώνει, αν όχι και καθιστά αδύνατη την γνώση της αληθινής πραγματικότητας.
Αυτό είναι το εγκυστωμένο της συνείδησης. "Οι Mονάδες δεν έχουν παράθυρα...", είπε ο Leibniz. Έξοδος από το μπουντρούμι δίχως παράθυρα, μας είναι αποκλεισμένη.
Και τι θα μπορούσε καν να βρει κανείς έξω αν, πάντα σύμφωνα με την φυσικοεπιστημονική-τεχνική κοσμοθεωρία, όντως καταφέρναμε να βγούμε έξω; Μια χωρίς τόπους έρημο από φωτόνια που τρέχουν τρελλά πέρα δώθε, κβαρκς και ηλεκτρόνια που ταλαντούνται, από ανταλλασσόμενα σωματίδια που ξεπετιούνται; Μια τέτοια περιγραφή θα ήταν λάθος γιατί οι λέξεις που χρησιμοποίησα είναι ακόμα υπερβολικά εποπτικές. Η Φυσική, είπε ένας μοντέρνος φυσικός, βασικά θά 'πρεπε να μεταφραστεί σε γλώσσα της Βαβέλ. Όμως, ακόμα κι η γλώσσα της Βαβέλ, δεν θα ήταν υπερβολικά εποπτική; Η σκεπτικιστική αντικειμενοποίηση του εμφανούς και η συρρίκνωση στο μετρήσιμο και υπολογίσιμο οδήγησαν βέβαια σε ένα ολοκληρωτικό ευτελισμό της αντίληψής μας. "Eppur si muove" ήταν μόνο η αρχή.
Το ανατριχιαστικό μπουντρούμι της συνείδησής μας δεν έχει παράθυρα και όλα όσα σκέφτεται και λέει για τα φαινόμενα της χωρίς τόπους ερήμου είναι δευτερογενής ψυχικός ανεφοδιασμός, διανοητικό σημασιακό εποικοδόμημα, συναισθηματικό επιπωματικό νόημα. Όπου πολλά γίνονται στον εγκέφαλο και δίχως συνείδηση. Μοντέρνες ερευνητικές συσκευές μπορούν να καταδείξουν ότι, προτού γίνει μια απόφαση συνείδητή, στον εγκέφαλο συμβαίνουν πολλά. Και το ότι τα νυχτερινά ονειρικά μας φαινόμενα παράγονται ασυνείδητα, για την φυσικοεπιστημονική-τεχνική κοσμοθεωρία είναι κάτι το αυτονόητο, έστω κι αν υπάρχει ασυμφωνία για το τι σκοπό έχει αυτή η παραγωγή.
Η φυσικοεπιστημονική-τεχνική κοσμοθεωρία πρέπει αναγκαστικά να ζει με διπλά βιβλία - τουλάχιστον αν δε θέλει ν' αυτοκτονήσει. Στην καθημερινότητα συμπεριφέρεται σαν να της ήταν οικείος ένας κόσμος γεμάτος χρώματα, ενώ συγχρόνως έχει γνώση για την έρημο εκτός τόπου και για το μπουντρούμι δίχως παράθυρα. Κανείς γνωρίζει πως η αγάπη είναι μόνο μια χημική απόκλιση της κατάστασης του εγκεφάλου, και πάλι ερωτικές ιστορίες παίρνουν τον δρόμο τους. Πάντως το 1954 ο Alan Turing αυτοκτόνησε...
Άραγε άλλαξε τίποτα η κβαντομηχανική στα διπλά βιβλία, όπως πιστεύουν πολλοί; Πρόσφατα ένας φιλοσοφών φυσικός είπε πως η πραγματικότητα της λεγόμενης ύλης είναι μόνον υπόθεση του στατιστικού μέσου όρου που προβάλλει κάθε στιγμή μέσα από ένα πυροτέχνημα ασταθούς και δημιουργικής (με κβαντομηχανική έννοια) δυναμικής. Η ζωή, και ιδιαίτερα η συνείδησή μας δείχνουν ακόμη κάτι απ' αυτήν την πρωταρχική κατάσταση. Επομένως η ύλη είναι τρόπον τινά μόνο η στάχτη του πνεύματος.
Όμως εδώ τα διπλά βιβλία ξεπερνιούνται κατ' επίφαση μόνο, με την βοήθεια από όμορφες λέξεις που έχουν ένα υπόβαθρο που δεν είναι της Φυσικής: δυναμική, δημιουργικότητα, πνεύμα... Τέτοιες υποτιθέμενες εξόδους από το μπουντρούμι αφορά η κοροϊδευτική, ειρωνική παρατήρηση που λέγεται πως έκανε ο γνωστός φυσικός Stephen Hawking σε μια ημερίδα για το "Αίνιγμα Συνείδηση": "Η συνείδηση είναι κάτι το μυστηριακό, η κβαντική βαρύτητα ομοίως, επομένως πρέπει μεταξύ τους να υπάρχει μια σχέση."
Πάντως οι νευροφυσιολόγοι και οι ερευνητές του εγκεφάλου είναι αρκετά τίμιοι για να παραδεχτούν ότι το ερώτημα, πώς από πρότυπα διέγερσης των εγκεφαλικών κυττάρων μπορεί να γίνουν συνειδητές παραστάσεις, μένει πάντα αναπάντητο, παρόλες τις προόδους στην κατανόηση της εγκεφαλικής λειτουργίας. Το αίνιγμα συνείδηση είναι, λένε, όπως πάντα άλυτο.
III
Όμως, απέναντι σ' αυτά, στα Σεμινάρια του Zollikon έγιναν σαφή τα εξής:
Η φυσικοεπιστημονική-τεχνική κοσμοθεωρία δεν είναι αυτονόητη. Καθορίζεται ιστορικά και έχει τις φιλοσοφικές-ιστορικές ρίζες της.
Η σκεπτικιστική αντικειμενοποιούσα παρατήρηση του εμφανούς δεν είναι η μόνη πηγή της γνώσης. Εκτός από την σκεπτικιστική παρατήρηση υπάρχει και μια εννόηση ευήκοη και φρόνιμη, μια εννόηση "προχωρημένη-παραχωρητική", και εκτός από το εμφανώς παρόν υπάρχει και το λιγότερο εμφανές, το αφανές, που μπορεί νά 'ναι ουσιαστικό. Προδράμων συγκρατημός απέναντι στο αφανώς ουσιαστικό είναι μια περίφραση αυτού που ηχεί στο όνομα "Φαινομενολογία".
Η συρρίκνωση στο μετρήσιμο και υπολογίσιμο οδηγεί σε τεράστιες αφαιρέσεις σχετικά με την καθημερινή εμπειρία μας. Οι τρεις γεωμετρικές συντεταγμένες του χώρου είναι αφαιρέσεις από την εμπειρία της σημασίας μήκους, πλάτους και ύψους στην συμπεριφορά προς τα πράγματα, καθώς κι από τον καθημερινό προσανατολισμό της πορείας μας, όπου διακρίνουμε 'πάνω' και 'κάτω', 'αριστερά' και 'δεξιά', 'μπροστά' και 'πίσω'. Και η μέτρηση του ωρολογιακού χρόνου όχι μόνον αφαιρεί την εναλλαγή μέρας και νύχτας, αλλά βασικότατα και το καθημερινά εμπειρατό παιχνίδι του χρόνου, που διανοίγεται σε παρελθόν, παρόν και μέλλον, και στο οποίο μέσα είμαστε παραδομένοι καθόσον μας αφορούν παρόντα και απόντα - κοντινά και μακρινά πράγματα του παρόντος, αλλά και παρελθόντα και μέλλοντα.
Όμως το Turing-Test αποσιωπά ακριβώς αυτό: ότι πάντα κάτι μας αφορά. Τον υπολογιστή βασικά δεν τον αφορά τίποτα. Ακόμα κι ένας μελλοντικός σούπερ-υπολογιστής, όσο κι αν είναι περίπλοκος, και όσο κι αν "διαδρά" με το περιβάλλον με ποικίλους τρόπους, απ' αυτήν την άποψη δεν θα είναι περισσότερο ανοιχτός από έναν σωρό πέτρες. Ακόμα κι αν το μηχάνημα αντιδρά έτσι που να μην μπορούμε να το διακρίνουμε από έναν συνάνθρωπο, δεν θα το αφορά τίποτα. Το Turing-Test λησμονεί την αναφορικότητα, την ανοιχτότητα του ανθρώπου στον κόσμο.
Σ' αυτήν την αναφορικότητα στον κόσμο βρίσκεται μια αφανής αλληλέχεια, πίσω από την οποία δεν μπορούμε να προχωρήσουμε διότι δεν προέρχεται από μια υστερότερη σύνθεση. Η αφόραση αυτού που μας αφορά και η ανοιχτότητά μας γι' αυτό αλληλέχονται πρωταρχικά. Στο " από-" της αφ-όρασης βρίσκεται ήδη η αναφορά σ' εμάς. Εξ ου και δεν είμαστε αποκλεισμένοι σ' ένα υπόγειο της συνείδησης, κι ούτε πρέπει ν' απελευθερωθούμε από ένα τέτοιο μπουντρούμι. Δεν είμαι εγώ που κατασκευάζω το δέντρο μέσα από αμφίβολα αισθητηριακά εντυπώματα, αλλά το ίδιο το δέντρο μου μιλά. Ακριβώς επειδή η φυσικοεπιστημονική-τεχνική κοσμοθεωρία ισχυρίζεται τον αποκλεισμό, πρέπει και ν' απελευθερωθούμε απ' αυτήν την κοσμοθεωρία – που δεν σημαίνει ν' απορρίψουμε την φυσική επιστήμη και την τεχνική.
Με άλλα λόγια: Το χάσμα, που διανοίχτηκε ανάμεσα στην κοσμοθεωρία και στην καθημερινή εμπειρία, ίσως δεν πρέπει καν να γεφυρωθεί, διότι το χάσμα υφίσταται μόνον στην προοπτική της κοσμοθεωρίας. Διπλά βιβλία δεν είναι απαραίτητα, και η καθημερινή εμπειρία μπορεί ν' αποκαυασταθεί. "Eppure non si muove."
Τέλος το αίνιγμα συνείδηση παραμένει άλυτο διότι δεν έχει λύση. Κανείς μπορεί το πολύ να καταδεικνύει όλο και ακριβέστερες χρονικές συσχετίσεις ανάμεσα σε αναφερόμενες εμπειρίες και παρατηρούμενες εξεργασίες, όμως μ' αυτό δεν πρόκειται το αίνιγμα να γίνει μικρότερο. Διότι το αίνιγμα συνείδηση είναι το μυστήριο της ίδιας της ύπαρξής μας, το μυστήριο εκείνης της αφανούς αλληλέχειας που δεν λύνεται από μια στάση έξω απ' αυτήν.
Αντί για την αφόραση αυτού που μας αφορά, μπορούμε να μιλούμε και για την παρουσία των παρόντων, για το Είναι αυτού το οποίο εκάστοτε ουσιάζεται εδώ και τώρα, παραμένει εκάστοτε και διαρκεί, είναι 'εύ-καιρο' - εν συντομία: για το Είναι των όντων. Τότε η αλληλέχεια που αναφέρθηκε αφορά την αλληλέχεια του ανθρώπου, του ανοιχτού στον κόσμο, και του Είναι, ανθρώπου και παρουσίας.
Μήπως στο "παρα-" αυτής της παρουσίας βρίσκεται και πάλι η αναφοράσ σ' εμάς, όπως στο "απο-" της αφ-όρασης; Πάντως γραμματικά δεν μοιάζει να είναι έτσι, διότι το "παρείναι" δεν μπορεί να έχει άμεσο αντικείμενο, όπως το "αφορώ". Και πάλι μπορούμε εμείς οι ίδιοι να είμαστε παρόντες όταν κάτι είναι παρόν, ενώ δεν μπορούμε να "αφορούμε" όταν κάτι μας αφορά. Έτσι στο "παρα-" της παρουσίας βρίσκεται ίσως περισσότερο η αναφορά σε μια ανοιχτή περιοχή εδώ και τώρα, στην οποία μέσα μπορεί να είναι παρόν κάτι, αλλά επίσης κι εμείς οι ίδιοι. Μήπως το "παρα-" της παρουσίας ονομάζει ένα Διαυγές;
Όμως τώρα στην αλληλέχεια παρόντος ανθρώπου και παρουσίας των παρόντων υπολανθάνουν τρία σημαντικά, αν και αφανή πράγματα, τα οποία θά 'πρεπε να παρακολουθήσουμε προχωρημένα και παραχωρητικά.
1. Και τα απόντα μπορεί να μας αφορούν. Για παράδειγμα βρίσκουμε την αφανή παρουσία των απόντων:
στην παρουσία των μη αισθητηριακά αντιληπτών, παροντικοποιημένων,
στην παρουσία των επερχομένων μελούμενων και των συντελεσμένων,
στην παρουσία των φαντασιούμενων εδώ και τώρα και
στην παρουσία των προηγουμένως ονειρευθέντων στον ύπνο.
Παρόμοια μπορούμε να πούμε ότι, παρόντες εδώ και τώρα, είμαστε συνάμα σε αυτό το απόν, για παράδειγμα τότε στο Zollikon στην οικία Boss, στον σιδηροδρομικό σταθμό της Ζυρίχης, ο οποίος δεν ήταν ορατός από το δωμάτιο όπου γινόταν το σεμινάριο.
2. Έξω από την αλληλέχεια ανθρώπου ανοιχτού στον κόσμο και παρουσίας παρόντων και απόντων δεν υπάρχει τίποτα ν' αναζητηθεί και τίποτα να βρεθεί. Παραέξω δεν υπάρχει τίποτα. Τι ήταν στη γη, πριν υπάρξουν άνθρωποι; Τι θα είναι όταν πια δεν θα υπάρχουν άνθρωποι; Οι ερωτήσεις προσκρούουν στο άβατο, διότι το "ήταν" ή το ¨θα είναι" έχουν νόημα μόνο σαν παρουσία εδώ και τώρα. Και οι φυσικοεπιστημονικές εικασίες για την πρώτη κατάσταση της γης και για την τελική μοίρα της είναι ανθρώπινα συμπεράσματα από έρευνες που έχουν κάνει άνθρωποι. Εδώ και τώρα μπορούμε ν' αναφερόμαστε σε μελλοντικά και σε συντελεσθέντα, όμως δεν υπάρχει κανένα παρελθόν και κανένα μέλλον που μπορεί να διαχωριστεί από μας.
Όμως το "παραέξω τίποτα" δεν αφορά μόνο το χρονικό. Αφορά όμοια τον ανυπέρβλητο ορίζοντα της χωρικότητάς μας και το "αίνιγμα συνείδηση", ή το λεγόμενο "ασυνείδητο". Όταν σήμερα σκέφτομαι κάτι που δεν είχα σκεφτεί χθες, τότε είναι απόν-παρόν εδώ και τώρα και, ιδωμένο από το σήμερα, χθες δεν ήταν. Όμως το να ισχυριζόμαστε ότι χθες ήταν ασυνείδητο, ή ακόμα ότι διαφυλάσσονταν σ' ένα λεγόμενο ασυνείδητο - αυτά πάλι θα ήταν μονοπάτια που θα οδηγούσαν σ' ένα άβατο "παραέξω". Αυτό και μόνον ήταν το νόημα του ισχυρισμού του Heidegger και του Boss ότι το ασυνείδητο είναι μια contradictio in adiecto, ότι έχει "πήλινα πόδια".
Όταν έχουμε ξυπνήσει, τα ονειρευθέντα μπορούν ακόμα να είναι απόντα-παρόντα, αν και τείνουνε να χαθούν. Κι επειδή τα όνειρά μας, ιδωμένα από τον ξύπνο, είναι πολύ περισσότερο "αισθητηριακά παρόντα" από την ξύπνια ζωή μας, και τους λείπει η συνέχειά της, (και βέβαια αφ-υπνιζόμαστε, όμως "δεν αφ-ονειρευόμαστε"), μπορούμε να διακρίνουμε τα όνειρα απ' τον ξύπνο, να κοιτάξουμε ένα όνειρο και ν' αναρωτηθούμε τι βλέπουμε εκεί και τι αυτό μπορεί να μας πει. Όμως όταν κανείς αρχίζει τις εικασίες για την προέλευση των ονειρικών συμβάντων, εύκολα βρίσκεται στο "παραέξω". Κάποτε πίστευαν ότι τα ονειρικά φαινόμενα στέλνονται από έναν θεό ή έναν δαίμονα. Σήμερα πιστεύουν ότι τα παράγει το ασυνείδητο. Όμως κατά την γνώμη μου μια προχωρημένη παραχωρητικότητα θα εγκατέλειπε και τους δύο ισχυρισμούς.
3. Ο άνθρωπος ως παρών, ανοιχτός στον κόσμο, μπορεί και να κλείσει απέναντι σ' εκείνο που τον αφορά. Μπορεί να χαθεί σε κάτι ή να καθηλωθεί σε κάτι και να αντιπαρέλθει αυτό για το οποίο πρόκειται. Έχει να είναι το Είναι του, και η "προδράμουσα έκθεση" στον θάνατο, όπως λέγεται στο Είναι και Χρόνος, φέρεται "στην κατάσταση παροντικοποιώντας" την "επάνοδο, από το μέλλον στον εαυτό της" - ή, όπως συμβαίνει συχνά, δεν φτάνει μέχρι εκεί. Ο θάνατος, που σχετικοποιεί κάθε μεγαλοπρέπεια και κάθε δύναμη, παρέχει συνάμα σε κάθε στιγμή την μοναδική της σημασία. Πρέπει ν' αποφασίσουμε για ποιο πράγμα να χρησιμοποιήσουμε τον χρόνο μας, και είναι καλύτερα να μην υπολογίζουμε με την σταθερότητα των πραγμάτων. Πάντως οι καθημερινές "τύψεις" της συνείδησης, κι ακόμα παραπάνω η αυτάρεσκη "ήσυχη" συνείδηση έχουν από μόνες τους κάτι το υπολογιστικό. Σ' έναν τέτοιο ισολογισμό της συνείδησης η φωνή της συνείδησης συχνά παρακούεται. Και η καθημερινή συναλληλία των ανθρώπων είναι συχνά διαποτισμένη από τον υπολογισμό. Do ut des. Δίνω για να δώσεις. Μήπως στο Είναι και Χρόνος του Heidegger υπολανθάνει το κάλεσμα σε μια μη υπολογιστική ηθική;
IV
Όπως ήδη ειπώθηκε, η φυσικοεπιστημονική-τεχνική κοσμοθεώρηση έχει ιστορικο-φιλοσοφικές ρίζες. Φθάνουν έως πίσω στην κλασσική ελληνική φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, στην οποία τώρα δεν μπορώ να υπεισέλθω περισσότεpo. Εδώ θα ήθελα μόνο να σημειώσω ότι, από πολλές απόψεις, αυτή η φιλοσοφία εκπήγασε από την αντιπαράθεση με την προσωκρατική νόηση - που δεν διεξήχθη δίχως πολεμική.
Όμως, τελείως απρόσμενα, στους Προσωκρατικούς βρίσκονται μαρτυρίες που ταιριάζουν ολότελα με όσα εξετέθηκαν προηγουμένως, με την αλληλέχεια παρόντος ανθρώπου και παρουσίας, και με τα τρία αφανή πράγματα που βρέθηκαν εκεί.
Κατά την αλληλέχεια ανθρώπου και Είναι, αναγνώστες του Heidegger θα σκεφτούν φυσικά το περίφημο σημείο στο ποίημα του Παρμενίδη:
"... Καθότι τούτο, το Αυτό, είναι και Εννόηση και Είναι."
Η εννόησή μας, η ανοιχτή στον κόσμο, και η παρουσία (παρόντων και απόντων) αλληλέχονται άρρηκτα, είναι κατά ένα ορισμένο νόημα το αυτό, όπως η όραση και το φως, διότι "συμβάν εννόησης" και "συμβάν παρουσίας" είναι το αυτό.
"Αν όλα τα όντα επρόβαλλαν σαν καπνός, οι μύτες θα μπορούσαν (διακρίνοντας το ένα από το άλλο) να τα αναγνωρίσουν."
Για τον Heidegger αυτό το απόσπασμα του Ηράκλειτου ήταν η χιουμοριστική διατύπωση της αλληλέχειας ανθρώπου (μυρίζω) και παρουσίας (καπνός).
Και τώρα τα τρία αφανή πράγματα:
1. Η αφανής παρουσία των απόντων λέγεται στον Παρμενίδη ρητά:
"Όμως και πάλι κοίτα: ό,τι είναι απόν, στην εννόηση είναι παρόν με βεβαιότητα..."
Η ψυχή, εννοημένη μέσα από τον Παρμενίδη, είναι εννόηση και λόγος των παρόντων και των απόντων-παρόντων, ανοιχτή στον κόσμο. Στην Ζυρίχη, εμπρός από το αμφιθέατρο της ψυχιατρικής πανεπιστημιακής κλινκής, βρίσκεται με ελληνικά γράμματα η αρχή ενός αποσπάσματος του Ηράκλειτου:
"Προχωρώντας, τα πέρατα της ψυχής δεν θα μπορούσες να τά 'βρεις..."
Όμως στο ότι, προχωρώντας, ποτέ δεν βρίσκω τα πέρατα, έγκειται και το ότι βασικά βρίσκονται στην περιοχή αυτού που κανείς σε μια πορεία θα μπορούσε να φτάσει - αν ο δρόμος δεν παραήταν μακρύς. Τα πέρατα της ψυχής βρίσκονται "έξω" στον κόσμο, όχι στην άκρη του εγκεφάλου!
2. Δεν υπάρχει τίποτα έξω από την αλληλέχεια ανθρώπου και Είναι:: Και αυτή η σκέψη, κατά την γνώμη μου, βρίσκεται στον Παρμενίδη, στην απόρριψή απ' αυτόν του μη-Είναι:
"Διότι ποτέ μα ποτέ τούτο δεν θα δαμάζονταν, πως θα ήταν ό,τι δεν είναι."
3. Την βασική συνθήκη των θνητών, τους οποίους χαρακτηρίζει "δικέφαλους", ο Παρμενίδης κατά την γνώμη μου την αποκαλύπτει ως μυωπική ύβρη στην σχέση με τα παρόντα και τα απόντα. Με το μυωπικό κεφάλι, θαμπωμένοι από το ακριβώς τώρα παρόν, παραγνωρίζουν το απόν ως μη ον. Όμως, με το άμετρο κεφάλι, κάνουν εικασίες για κάτι που βρίσκεται έξω από κάθε πρόσβαση, π.χ. για μια φωτεινή ή σκιώδη ζωή μετά θάνατον. Το ένα κεφάλι φορά παρωπίδες και το άλλο κάνει ισχυρισμούς.
Και ο Ηράκλειτος παρατήρησε, όχι χωρίς ειρωνία:
"Περισσότερο χρειάζεται να σβύνεις την ύβρη, παρά την πυρκαγιά."
Και για τους ανθρώπους πιστοποίησε:
"Παρόντες, είναι απόντες."
Μ' αυτά θα κλείσω την αναφορά μου στους Προσωκρατικούς. Εάν τις ρήσεις που παρατέθηκαν, και που παίζουν με την λέξη "παρουσία", τις συνδέσουμε μεταξύ τους, θ' αποκτήσουμε μια ηρακλείτεια-παρμενίδεια φόρμουλα η οποία επίσης παραπέμπει σε μια μη υπολογιστική Ηθική: Ως παρόντες δεν πρέπει να είμαστε απόντες στην σχέση με την παρουσία αυτού που είναι παρόν, και αυτού που είναι απόν.
(Όταν, σύμφωνα με τον Παρμενίδη, τα απόντα μπορούν και να είναι παρόντα, και δεν θελήσουμε να του προσάψουμε ότι είδε τον εαυτό του σαν τον χριστιανικό θεό, για τον οποίο όλα τα απόντα είναι εσαεί και συνεχώς παρόντα, τότε στον Παρμενίδη το Είναι πρέπει να εννοηθεί σαν συμβάν παρουσίας από εδώ και τώρα παρόντα και απόντα, το οποίο "σπινθηρίζει" πολύπτυχα, το οποίο ίσως βρίσκεται πολύ κοντύτερα στο "πυρ αείζωον" του Ηράκλειτου απ' όσο κανείς σκέφτεται συνήθως. Τότε το "ΑΚΙΝΗΤΟΝ", ως χαρακτηρισμός αυτού του συμβάντος του Είναι, δεν θα μεταφράζονταν με "ακίνητο" αλλά με "ήσυχο", και την φόρμουλα, που αναφέρθηκε παραπάνω, θα μπορούσαμε τότε να την περιφράσουμε και έτσι: Πρέπει να είμαστε πύρινα-παρόντες, όχι "σβυστοί"-απόντες, στην σχέση με το ήσυχο, αείζωα αναλάμπον πυρ του συμβάντος της παρουσίας παρόντων και απόντων.
V
Η λέξη "παρουσία" μας επέτρεψε ένα τέτοιο παιχνίδι με τις λέξεις. Το ίδιο δεν μπορεί μεν να γίνει με την λέξη "αφορώ" [γερμανικά an-gehen, κυριολεκτικά: κάτι "πηγαίνει προς εμένα], όμως το προκείμενο θέμα θα μπορούσε να ειπωθεί παρόμοια, για παράδειγμα έτσι:
Πρόκειται για την αλληλέχεια καθοδόν και αφόρασης.
1. Κοντινά, κι επίσης μακρινά πράγματα μας αφορούν όντας καθοδόν στους δρόμους μας.
2. Έξω από την αλληλέχεια καθοδόν και αφόρασης δεν υπάρχει ούτε δρόμος ούτε σύσταδο χωρίς δρόμο.
3. Καθοδόν μπορούμε και να κολλήσουμε, να χαθούμε, να ξεστρατισουμε, η να παρασυρθουμε, και το προκείμενο είναι να πάμε τον δικό μας δρόμο.
Τώρα δεν μιλώ για ψυχοθεραπεία, αλλά σίγουρα μπορείτε να φανταστείτε πως μια κατανόηση της θεραπείας, που σκέφτεται μέσα από τον δρόμο, αντί μέσα από το ψυχικό όργανο, θα άρμοζε περισσότερο στην ψυχοθεραπευτική συνομιλία.
Έτσι φτάσαμε στην γλώσσα, κι αυτό επιτρέπει πάλι μιαν άλλη διατύπωση:
Αυτό που μας αφ-ορά, μας μιλάει, και μπορεί ακόμη να μας παραπέμψει σε άλλα, ν' αφηγηθεί άλλα. Σ' αυτό το μας-μιλάει, εμείς απαντούμε. Πρόκειται για την αλληλέχεια εννοούσας και λέγουσας απάντησης, ανοιχτής στον κόσμο, και αφηγούμενου-παραπέμποντος μιλήματος – εν συντομία: απάντησης και μιλήματος.
1. Μπορεί να μας μλάει κάτι αισθητηριακά αντιληπτό στο παρόν - αλλά και κάτι απόν, που σκεφτόμαστε ή που ονομάζουμε ρητά, κι έτσι το καλούμε σε παρουσία.
2. Έξω από την αλληλέχεια απάντησης και μιλήματος δεν υπάρχει τίποτε να ψάξει κανείς, και τίποτε να βρει. "Πράγμα κανένα δεν είναι, όπου λείπει η λέξη."
3. Η απαντώσα ανταπόκρισή μας μπορεί και να παρακούσει, ή να επικαλυφθεί από κάποιον βόμβο, εκεί που ζητείται πράγματι μια αυθεντική απάντηση. Η φωνή της συνείδησης καλεί ενώπιον της κατάστασης, λέγονταν στο Είναι και Χρόνος, "κατά κει που καλεί το ανάφωνο της σιγής", έγραψε ο Heidegger σ' ένα όψιμο ποίημα.
Πάντως σ' αυτήν την γλωσσική διατύπωση της αλληλέχειας και των τριών αφανών πραγμάτων, η "γλώσσα" δεν εννοείται μέσα από την θεωρία της Πληροφορικής, ούτε ως μέσο έκφρασης και εργαλείο επικοινωνίας, ούτε σαν σημειολογία. Πολύ περισσότερο εδώ η "γλώσσα" εννοείται με το ευρύτερο νόημα ενός αφανούς γλωσσικού συμβάντος, όπου για παράδειγμα το νυχτερινό φεγγάρι μας μιλά και άφωνα αφηγείται για τον απόντα ήλιο, - με την έννοια ενός γλωσσικού συμβάντος στο οποίο ανταποκρινόμαστε με την σκέψη και με τον λόγο μας, - ενός σιγαλού γλωσσικού συμβάντος, ενός "ανάφωνου της σιγής".
VI
Στην φυσικοεπιστημονική-τεχνική κοσμοθεώρηση αντιπαρέβαλα μεμονωμένα μοτίβα που έγιναν σαφή στα Σεμινάρια του Zollikon, όπου έπρεπε να περιοριστώ σ' εκείνα τα βασικά σημεία που προσωπικά μου φαίνονται ιδιαίτερα σημαντικά.
Το ελπίζω πολύ, αυτή η αντιπαραβολή να μπορέσει να δείξει πόσο βασική είναι αυτή η αντιπαράθεση για την οποία επρόκειτο και πρόκειται. Με την φυσικοεπιστημονική-τεχνική κοσμοθεώρηση παλεύει μια "Φαινομενολογία του Αφανούς" η οποία, με την αφανή παρουσία των απόντων, γυρεύει να υπερασπιστεί μια "ποιητική" σχέση με τον κόσμο. Εάν ο λόγος του άρρωστου ποιητή "Με την αξία του, και όμως ποιητικά κατοικεί ο άνθρωπος επάνω σ' αυτήν τη γη" είναι αληθινός, τότε μια τέτοια υπεράσπιση έχει ζωτική σημασία.
Συγχρόνως η σκέψη του "παραέξω τίποτα" αμφισβητεί κάθε στήριγμα σ' ένα αρχιμήδειο σημείο, σ' ένα ακλόνητο θεμέλιο. Ταρακουνά κάθε δογματικό φονταμενταλισμό, κάθε έναν θεμελιωμένο θρησκευτικά, αλλά και τύπους του φονταμενταλισμού που ακολουθούν την φυσικοεπιστημονική-τεχνική κοσμοθεώρηση - κι αυτούς μιας φανατικής απόρριψης της φυσικής επιστήμης και της Τεχνικής.
Τέλος η πάλη της προχωρημένης-παραχωρητικής "Φαινομενολογίας του Αφανούς" επιφέρει μια μεταβολή της διάθεσης. Η μυωπική ύβρη της φυσικοεπιστημονικής-τεχνικής κοσμοθεώρησης έχει επάνω της τελικά στοιχεία απελπισίας, έστω κι αν πολλοί εκπρόσωποί της δείχνουν μια ευφορία, που βέβαια αντλείται από άλλες πηγές, για παράδειγμα από έναν αδιάπτωτο θαυμασμό για το μεγαλείο της φύσης, που ίσως αντλεί ακόμα από μεταφυσικά αποθέματα.
Ο Ekkehard Fraentzki, στην "Οντολογία του Dasein", μια ευρείας κλίμακας κριτική συζήτηση με τον Heidegger, στην οποία τώρα δεν μπορώ να υπεισέλθω περισσότερο, παρέπεμψε πολύ όμορφα στην εντύπωση που είχε κάνει η σκέψη του Heidegger σε σύγχρονους που ήταν ανοιχτοί γι' αυτήν. Όπου παρέθεσε από ένα γράμμα του Erhart Kaestner στον Heidegger: "Διαβάζοντας τα γραπτά σας κανείς καταλαμβάνεται πολύ συχνά από μια αίσθηση, η παρουσία της οποίας τόσο σπάνια επιτρέπεται στην Φιλοσοφία, και ποτέ μα ποτέ στους χώρους της Θεολογίας, όπου κανείς θα υπέθετε ότι θα την συναντήσει με κάθε ευκαιρία: την συγκίνηση."
Η μεταβολή της διάθεσης δείχνεται πρωτίστως και στον ίδιο τον δρόμο της σκέψης του Heidegger, για παράδειγμα όταν στο Είναι και Χρόνος προσδίδει στο γεγονός ότι το Dasein έχει να είναι το Είναι του "φορτικό χαρακτήρα" και αργότερα το κατανοεί ως "χρέος".
Η ένσταση της "Φαινομενολογίας του Αφανούς" στην κυριαρχία της φυσικοεπιστημονικής-τεχνικής κοσμοθεώρησης είναι σίγουρα επαναστατική, όμως εκείνη η Φαινομενολογία δεν μπορεί ν' αποδείξει την αλήθεια της, και στον ίδιο βαθμό δεν μπορεί να αντικρουστεί. Ίσως οι λόγοι κι οι σκέψεις της είναι εκείνου του είδους που είχε υπόψη του ο Friedrich Nietzsche όταν έβαλε μια ψιθυριστή φωνή να πει στον Ζαρατούστρα:
"Είναι οι σιγαλινότερες λέξεις, αυτές που φέρνουν την καταιγίδα. Σκέψεις που έρχονται με πόδια περιστεριών, κατευθύνουν τον κόσμο."
VII
Το πνεύμα αυτής της επανάστασης, ακόμα κι όταν αγγίζει την Ιατρική, δεν συλλαμβάνεται εύκολα. Σκέψεις που έρχονται με πόδια περιστεριών, πετάνε και φεύγουν το ίδιο εύκολα - με φτερά περιστεριών.
Εδώ θα ήθελα ν' απαριθμήσω μερικές δυνατότητες, τι γίνεται συχνά μ' αυτές τις σκέψεις που κάποτε ίσως όντως "φέρνουν την καταιγίδα":
Φυσικά το συχνότερο είναι, στο υπόβαθρο μιας εμπεδομένης φυσικοεπιστημονικής-τεχνικής κοσμοθεώρησης, η ανοιχτή απόρριψη, η οποία κηρύσσει τις φαινομενολογικές γνώσεις "κοινοτοπίες". Τα δεινά διπλά βιβλία αντέχονται επειδή, όπως ειπώθηκε ήδη, όχι σπάνια αντλούν από πηγές που ακόμα δεν έχουν στερέψει τελείως, τις οποίες όμως κανείς και δεν ομολογεί πλέον στον εαυτό του.
Συγγενική μ' αυτήν είναι μια πιο συγκαταβατική στάση η οποία δέχεται τις φαινομενολογικές ενοράσεις ως "υποκειμενική άποψη" και τις κατατάσσει σ' ένα "βιο-ψυχο-κοινωνικό" μοντέλο τριών στρωμάτων ή τριών τρόπων πρόσβασης στο ψυχολογικό επίπεδο. Κι εδώ τα διπλά βιβλία αντέχονται, ή ακόμα ανακηρύσσονται σε αρετή.
Όχι τόσο σπάνια είναι επίσης μια "βεβιασμένη συμφωνία", η οποία υμνεί τις φαινομενολογικές σκέψεις ως πολύτιμο θεωρητικό-επιστημονικό συμπλήρωμα στην φυσικοεπιστημονική οπτική. Όμως επειδή η κυριαρχική δύναμη της φυσικοεπιστημονικής-τεχνικής κοσμοθεώρησης δεν γίνεται αντιληπτή, δεν μπορεί να γίνει εμπειρατή και η επαναστατική δύναμη της Φαινομενολογίας, και τα διπλά βιβλία απλώς αγνοούνται. Μ' αυτόν τον τρόπο είναι ολότελα δυνατή μια "Φαινομενολογία της συνείδησης" στο υπόβαθρο μιας άκριτης φυσικοεπιστημονικής-τεχνικής κοσμοθεώρησης. Σ' αυτό το πλαίσιο βρίσκονται και επιστήμονες που αρέσκονται να αυτοαποκαλούνται ερμηνευτικοί γιατί έμαθαν από τον Gadamer ότι δεν υπάρχει καμιά άμεσα απροκατάληπτη κατανόηση.
Μια στάση, ενδεχομένως συμβατή με την παραπάνω, επιχειρεί να περιορίσει ανθρωπολογικά την νόηση του Heidegger και να διευρύνει φιλοσοφικά τις ιδέες της Ψυχανάλυσης, ώστε μ' αυτόν τον τρόπο να είναι δυνατή μια εξομοίωση Ανάλυσης του Dasein και Ψυχανάλυσης.
Μια περαιτέρω δυνατότητα είναι η "λάθος επικρότηση" από την εσωτεριστική πλευρά. Όποιος ταρακουνά την μοναρχία της φυσικοεπιστημονικής-τεχνικής κοσμοθεώρησης κινδυνεύει να υφαρπαχτεί από συμμάχους, ο ανορθολογισμός των οποίων είναι μόνον η άλλη πλευρά του μονόπλευρου ορθολογισμού, όχι η υπέρβασή του.
Τέλος υπάρχουν πολλές παρανοήσεις. Ο Medard Boss για παράδειγμα, προσάπτοντας στο ασυνείδητο "πήλινα πόδια", παρανοήθηκε συχνά με την έννοια ότι δεν πίστευε στην ύπαρξη κρυφών κινήτρων ή πραγμάτων που κανείς δεν βλέπει ευχάριστα ή πραγμάτων που κανείς βάζει στο περιθώριο, όπου κατόπιν ακολουθούσε μια άκαρπη έριδα.
Σε τέτοιες και παρόμοιες αντιπαραθέσεις η φόρμουλα "απόντα παρόντα / παραέξω τίποτα" έγινε για μένα η λυδία λίθος, κάτι που θα ήθελα ακόμη να δείξω σ' ένα παράδειγμα:
Η Ανάλυση του Dasein, παρακινημένη από το Είναι και Χρόνος του Heidegger, διαχώρισε την "υπαρξιακή ενοχή" από την συνηθισμένη κατανόηση της ενοχής: Η αυθεντική, συχνά παρακουόμενη φωνή της συνείδησης φθάνει στο μέλλον, στην περιοχή αυτού το οποίο ένας άνθρωπος, κατά την πραγματοποίηση των δυνατοτήτων του, οφείλει στον εαυτό του. Επ' αυτού καμιά αντίρρηση, όσο δίνεται αυστηρά προσοχή στην "εκαστότητα" της συνείδησης και στο γεγονός ότι "η ύπαρξη", όπως παρατηρεί ο Heidegger στο Είναι και Χρόνος, "με τον τρόπο της ανάληψης ή της αμέλησης, αποφασίζεται μόνον από το ίδιο το εκάστοτε Dasein".
Όταν αντιθέτως μια "υπαρξιακή ενοχή" διαγιγνώσκεται τρόπον τινά απέξω, για παράδειγμα όταν κανείς σ' έναν καταθλιπτικό άνθρωπο, που αισθάνεται ενοχές με ιδιαίτερα έντονο τρόπο, δέχεται μια ιδιαίτερα εκσεσημασμένη "υπαρξιακή ενοχή", ή όταν συγκρίνονται μεταξύ τους διαφορετικοί άνθρωποι αναφορικά με την λεγόμενη ωριμότητά τους όπως σε διαγωνισμούς καλλιστείων, δηλαδή ούτως ειπείν αξιολογούνται από την άποψη του βαθμού συρρίκνωσης του υπαρξιακού σακκιδίου ενοχών τους, τότε βέβαια το σκεπτικό της υπαρξιακής ενοχής γίνεται μέσο πίεσης που γεννάει σε κάποιον αισθήματα ενοχής, κάτι που δεν μπορεί να είναι θεραπευτικό. Όμως η λυδία λίθος είναι "απόντα παρόντα / παραέξω τίποτα", διότι το μελλοντικό απόν, που με αφορά υπαρξιακά, είναι παρόν στην αποσιωπούμενη φωνή της συνείδησής μου, και δεν υπάρχει καμιά αρμόδια αρχή έξω από την αλληλέχεια μιλήματος και απάντησης.
VIII
Κατά πού οδεύει η Ιατρική; Δεν είμαι προφήτης, όμως επειδή η Τεχνική βασικά ωθεί προς την συνεχή τελειοποίηση, πιστεύω ότι η ηρωική και θεαματική εποχή της Ιατρικής θα δώσει την θέση της σε μια Ιατρική αποτελεσματικότατη, η οποία θα λειτουργεί σχεδόν αθόρυβα και ουσιαστικά προληπτικά, χωρίς για τις επιδόσεις της κανείς να είναι ευγνώμων σε κανέναν. Το πνεύμα μια τέτοιας Ιατρικής είναι σχεδόν αδύνατο να συλληφθεί.
Κατά τόσο μάλλον είναι επίκαιρη και αποφασιστική για το μέλλον η πάλη της "ποιητικής Φαινομενολογίας του Αφανούς" με την φυσικοεπιστημονική-τεχνική κοσμοθεωρία. Η συνάντηση του Heidegger και του Boss, τα Σεμινάρια του Zollikon και το Grundriss der Medizin und Psychologie [Βασικό Διάγραμμα της Ιατρικής και της Ψυχολογίας] του Boss – προπάντων τα πρώτα δύο, βασικά μέρη του – – που προήλθαν απ' αυτήν, μπορούν να μαρτυρήσουν την αλλοτινή αντιπαράθεση και να μας προετοιμάσουν για την αντίστοιχη αντιπαράθεση σήμερα, η οποία - όπως αναφέρθηκε στην αρχή - πρέπει να γίνει ανεξάρτητα από την πορεία και την μοίρα από το καραβάκι "Ανάλυση του Dasein".
Αυτή η αναγκαία αντιπαράθεση αφορά επίσης την μελλοντική Ιατρική, και την ιατρική και μη ιατρική ψυχοθεραπεία, τα θεμέλια της οποίας συζητούνται σε όλες τις σχολές. Όταν τα πέρατα της ψυχής είναι έξω στον κόσμο και τα απόντα μπορούν να κληθούν σε παρουσία, τότε η ενάσκηση μιας συμπεριφοράς στην συμπεριφορική θεραπεία ή η ελεύθερη ανακοίνωση αυτών που έρχονται στον νου στην αναλυτική θεραπεία είναι κάτι το βασικά διαφορετικό από το αν η ψυχή είναι μια συσκευή που περνάει επιτυχώς το Turing-Test, και η λέξη μόνο ένα σημείο που επικοινωνείται διασυσκευικά.
Τελειώνοντας θα ήθελα, όπως σας υποσχέθηκα, να σας προτείνω ένα ακόμα διανοητικό πείραμα. Όμως θα προτιμούσα να μην το ονομάσω το "Padrutt-Test" αλλά - άντε, το "τεστ μπάνιου".
Πρώτα φανταστείτε παρακαλώ ότι κάνετε μπάνιο σε μια λίμνη, για παράδειγμα στην Vierwaldstaettersee, στην περιοχή της οποίας, σύμφωνα με τον θρύλο, έζησε ο Γουλιέλμος Τέλλος. Και κατόπιν φανταστείτε παρακαλώ ότι εδώ στο Halle, σε μια αίθουσα εργοστασίου, μπαίνετε σε μια στολή με αισθητήρες και δόνηση, με βιντεο-ακουστικό κράνος και, σε Virtual Reality, κάνετε ένα τεχνητά προσομοιωμένο μπάνιο στην τεχνητά προσομοιωμένη Vierwaldstaettersee. Τέλος θα σας παρακαλούσα να κλείσετε τα μάτια σας και ν' ακούσετε την πρώτη αράδα από το "Γουλιέλμο Τέλλο" του Schiller: "Es laechelt der See, er ladet zum Bade..." ["Η λίμνη γελά, σε μπάνιο καλεί..."]
Και το τεστ; Δοκιμάζει την κατανόηση του εαυτού μας. Για την πληροφορική κατανόηση ανθρώπου και γλώσσας της φυσικοεπιστημονικής-τεχνικής κοσμοθεώρησης, υπό την αυστηρή έννοια μικρή μόνο διαφορά υπάρχει ανάμεσα στο μπάνιο σε μια πραγματική λίμνη και στο Virtual-Reality-μπάνιο. Διότι το κατά πόσον τα στοχευόμενα εγκεφαλικά κέντρα ερεθίζονται από κάτι που βρίσκεται λιγότερο ή περισσότερο περιφερειακά, για αυτήν την κατανόηση του ανθρώπου δεν έχει βασικά μεγάλη σημασία. Η διαφορά συνίσταται το πολύ στο ότι το ταξίδι στην γνήσια λίμνη καταναλώνει περισσότερη ενέργεια απ' ό,τι η τεχνητή πραγματικότητα, κι επιπλέον στο ότι σε μια λίμνη της Virtual Reality κανείς θα μπορούσε να πεθάνει της πείνας, όσο νερό κι αν "έπινε", όπου κι αυτό πάντως θα μπορούσε να διορθωθεί με ορούς. Απέναντι σ' αυτό, και πάντα γι' αυτήν την κατανόηση, το φανταστικό μας μπάνιο, το παρακινούμενο από τον στίχο του Schiller, διαφέρει ως προς το φευγαλέο του και την μικρή συμμετοχή όλων των αισθήσεων. Ιδωμένο έτσι, η Virtual Reality προσεγγίζει την πραγματικότητα, και μάλιστα ως προς αυτήν έχει και οικολογικά πλεονεκτήματα, ενώ ο ποιητικός λόγος μοιάζει να έχει μόνο μειονεκτήματα να επιδείξει.
Τελείως αλλιώς έχουν τα πράγματα με την "ποιητική Φαινομενολογία του Αφανούς". Η διαφορά ανάμεσα στην γνήσια λίμνη και στην εικονικά προσομοιωμένη γίνεται φοβερή, και ο ποιητικός λόγος, η μαγεία που προ-καλεί με την παρουσία του τού απόντος, γίνεται ασύγκριτος με την Virtual Reality. Μάλιστα με έναν, ασύλληπτο σχεδόν, οδυνηρά-μύχιο κι επίσης εύχαρι τρόπο βρίσκεται πολύ κοντά στην πραγματική λίμνη. Γι' αυτό ένας τέτοιος λόγος, ειπωμένος στην σωστή ώρα, μπορεί ν' αλλάξει τον κόσμο και μάλιστα, κάπου-κάπου να μετακινήσει λίμνες και βουνά.
