Οχι.

Οχι. Δεν ειμαι σαν κι εσενα.

Δεν νοιωθω το ιδιο μ' εσενα.

Εγω ειμαι η αδελφη Αλμα.

Ειμ' εδω μονο για να σε βοηθησω.

Δεν ειμαι η Ελιζαμπεθ Φογκλερ.

Εσυ εισαι η Ελιζαμπεθ Φογκλερ.

Εγω θα 'θελα να εχω...

Εγω αγαπω...

Δεν εχω...

Η Αλμα δεν ερμηνευει. Εξιστορει στην Ελιζαμπεθ Φογκλερ αυτα που εζησε, τα βλεπει με τα ματια της Φογκλερ, δια στοματος της μιλα η Φογκλερ. Και αξαφνα αυτο που κανει η Αλμα, και που ηδη προαναγγελεται σε προηγουμενες σκηνες, παιρνει σαρκα και οστα: Παιρνει τα ματια της και το στομα της και το προσωπο της.

Ειναι νεα και απλη γυναικα, της συμβαινει για πρωτη φορα, τρομαζει:

Οχι. Δεν ειμαι σαν κι εσενα. Δεν νοιωθω το ιδιο μ' εσενα. Εγω ειμαι η αδελφη Αλμα. Ειμ' εδω μονο για να σε βοηθησω. Δεν ειμαι η Ελιζαμπεθ Φογκλερ. Εσυ εισαι η Ελιζαμπεθ Φογκλερ. Εγω θα 'θελα να εχω... Εγω αγαπω...

Για να το πω κατευθειαν: Εχω την εντυπωση πως ο,τι ειδαμε στο βιντεο δεν ειναι ενα ιδιαιτερο περιστατικο αλλα χαρακτηριζει αυτο τουτο το διανθρωπινο συνειναι. Δεν εχουμε δηλαδη ενα προσωπο, μονοσημαντο. Το προσωπο, αν το προσεξουμε, ειναι περισσοτερο ξενωνας στον οποιο φιλοξενουνται μορφες που κατα διαστηματα ερχονται και φευγουν. Ειναι σαν το νερο, που παιρνει καθε φορα τη μορφη του αερα και του τοπιου. Και ακομη θα ελεγα πως εδω δεν προκειται για μια διαδικασια ταυτισης του υποκειμενου με ενα αλλο, περιστασιακο, δεν προκειται δηλαδη για ψυχικη ενεργεια, για διαδικασια και μηχανισμο, αλλα, το ειδαμε στο βιντεο, για ενα συμβαν το οποιο λαμβανει χωρα κατα εναν τροπο διχως εμας, εν απουσια μας.

Αν ηταν ετσι, τοτε ο χωρισμος ενος εγω απο ενα εσυ, οπως τον ακουσαμε στο "Οχι!" της τρομαγμενης Αλμα, θα αφορουσε περισσοτερο μια υπαρξη συρρικνωμενη σε ενα μικρο εγω το οποιο διαχωριζει τον εαυτο του απο ενα εσυ και τον περιφρουρει απο το αλλο, το ξενο, το ετερο. Στο κλιμα της Αλμα, αν και χωρις παθος, θα ανηκε και η σταση του θεραποντα που θα ελεγε αρρητα π.χ. "Οχι. Δεν ειμαι σαν κι εσενα. Εγω ειμαι ο υγιης. Εσυ εισαι ο ασθενης, εσενα αφορα το DSM, η ψυχοπαθολογια σου, η νευροχημεια σου, οι αμυντικοι σου μηχανισμοι ειναι δικα σου, οχι δικα μου. Δεν ειμαι σαν κι εσενα..."

Μια παλια κινεζικη ιστορια μιλα για μια παρομοια κατασταση. Για να μη σας μπερδεψω με περιεργα ονοματα, θα ονομασω τους συνομιλητες Α και Β:

"Ο Α ρωτησε τον Β: Ποιο ειναι λοιπον τ' ονομα σου; Ο Β ειπε: Α. Ο Α ειπε: Μα εγω ειμαι ο Α! Ο Β ειπε: Τοτε τ' ονομα μου ειναι Β. Ο Α γελασε με την καρδια του: Χαχαχα!" Ο Β αυτοαποκαλειται με το ονομα του αλλου. Μ' αυτον τον τροπον φερεται σ' εναν χωρο οπου δεν υπαρχει καμια διαφορα αναμεσα στο εγω και σε αλλους. Τωρα το δευτερο βημα του διαλογου συνισταται στο οτι ο καθενας απο τους συνομιλητες επιστρεφει στο δικο του ονομα, στον εαυτο του.

Εδω το παιχνιδι της ανταλλαγης προσωπων ειναι ελευθερο, χωρις τρομο και αγωνια και περιφρουρηση του δικου. Τετοια λογια δεν τα ακουμε μονο απο εξωτικους συγγραφεις. Ο γερμανος λογοτεχνης Peter Handke γραφει στο "Δοκιμιο για την κοπωση":

Την ωρα της υστατης κοπωσης … το αλλο γινεται ταυτοχρονα εγω. Τα δυο παιδια εκει περα, κατω απο το κουρασμενο μου βλεμμα, ειμαι τωρα εγω ο ιδιος. Κι ο τροπος με τον οποιο η μεγαλυτερη αδελφη σερνει τον αδελφο της μεσα απο το μαγαζι εχει πια νοημα κι εχει μια αξια .. και ειναι καλα και ομορφα, κι ετσι πρεπει να ειναι και ειναι, προπαντων, αληθεια. Οπως η αδελφη, εγω, που πιανει απο τη μεση τον αδελφο, εμενα, ειναι αληθεια. Και στο κουρασμενο βλεμμα το σχετικο εμφανιζεται απολυτο, και το μερος σαν ολο...

Η πρωτη φορα που αντιληφθηκα πως κατι τετοιο συμβαινει, ηταν κατα την αναγνωση του διαλογου του Πλατωνα "Φαιδρος". Ο Φαιδρος ειναι ενας νεος που συναντιεται με τον Σωκρατη και του αναφερει ενθουσιασμενος εναν λογο του ρητορα Λυσια για τον ερωτα. Οπου ο Σωκρατης εκφωνει εναν παρομοιο λογο επανω στο ιδιο θεμα. Εχει ηδη ξεκινησει να φευγει οταν στεκει ακινητος σαν μαρμαρωμενος, κι επιστρεφει στον Φαιδρο. Στον διαλογο που ακολουθει λεει ο Σωκρατης:

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Τι λοιπον; Δεν θεωρεις τον Ερωτα γιο της Αφροδιτης και θεο;

ΦΑΙΔΡΟΣ: Ετσι λενε.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Ομως ο Λυσιας δεν το λεει, ουτε κι ο λογος σου που ειπωθηκε απο το στομα μου το μαγεμενο απο εσενα.

Αργοτερα το συναντησα σε εναν στιχο του Σεφερη: "Ειναι παιδια πολλων ανθρωπων τα λογια μας." Ετσι λοιπον σε μια ομιλια μου στη Βιεννη αναφερομαι καπου στον συναδελφο και παλιο μου φιλο Dieter Förster:

Ο κυριος Förster. Τον βλεπω. Η φραση 'Τον βλεπω' σημαινει συγχρονως 'με βλεπει', ασχετα με το αν το βλεμμα του ειναι στραμμενο προς εμενα η οχι. (Πρβλ. Nietzsche: 'Οταν κοιταζεις για πολλη ωρα μεσα στην αβυσσο, τοτε κι η αβυσσος κοιτα μεσα σου.') Με βλεπει και η οψη του, σαν μαγικο ραβδι, με αγγιζει και κατευθειαν με αδειαζει και με ρυθμοποιει σε Förster. Ειμαι οπως ενα δεντρο που στην κορμοστασια του προβαλλουν οι κυριαρχοι ανεμοι της περιοχης, η οπως, οδηγωντας το αυτοκινητο, γινομαι εξαρτημα του .... Γνωριζω μεν τον κυριο Förster εδω και 35 χρονια και ειμαι οδηγος εδω και σχεδον 50 χρονια, ομως η οικειοτητα δεν σημαινει τιποτα. Το ιδιο ισχυει για τα παντα και τους παντες, οπως για την αγνωστη κυρια που καθεται ακριβως απεναντι μου.

Και τωρα ενα παραδειγμα απο την ψυχοθεραπεια: Μια γυναικα ποτε-ποτε παιρνει εναν αλλον τονο - μιλαει αποτομα, σκληρα, το σωμα της το αισθανομαι τεντωμενο και ακαμπτο. Οταν παρατηρω αυτην τη διαφορα καθαρα, της την λεω και την ρωτω αν κι αυτη το ζει ετσι. Λεει ναι. Τοτε την ρωτω αν αυτος ο τονος, της ειναι γνωστος. Λεει με εκπληξη πως ειναι ο τονος της μητερας της. Αυτη ειναι, που μιλα δια στοματος της! Ειναι η μητερα, που μιλα απο το "μαγεμενο στομα" της! Αν εκεινη την ωρα την ρωτουσα ποιο ειναι το ονομα της, και αυτη ηταν ελευθερη να πει την αληθεια και μονο την αληθεια, δεν θα ανεφερε το δικο της, Α, αλλα το ονομα της μητερας της, Β.

Συντομα μου εγινε φανερο οτι σε τετοιες ωρες θα ηταν λαθος να της αποτεινομαι ως κυρια Α, καθως εδω συνομιλητης μου δεν ηταν η κυρια Α αλλα μια γυναικα που ακουγε στο ονομα Β. Συγχρονως μου λυθηκε η απορια, γιατι παλιοτερα σε παρομοιες καταστασεις δεν μπορουσαμε να συνεννοηθουμε - αποτεινομουν στην κυρια Α, ομως αυτη στην οποια εφθαναν τα λογια μου ηταν η Β.

Ποιο ειναι το υποκειμενο της ψυχιατρικης-ψυχοθεραπευτικης συνεδριας; Ειναι η συλλογη κριτηριων που ενδιαφερει το DSM, το Διαγνωστικο και Στατιστικο Εγχειριδιο Νοητικων Διαταραχων; Ειναι η μορφη που αναδυεται στο ψυχοπαθολογικο βλεμμα; Ειναι το ψυχικο οργανο; Ειναι το μαυρο κουτι μεταξυ ερεθισματος και αντιδρασης; Ειναι η εγκεφαλικη λειτουργια; Ειναι ο ασθενης; Ειναι η υπαρξη;

Ποιο ειναι το υποκειμενο της ψυχιατρικης-ψυχοθεραπευτικης συνεδριας; Συμφωνα με οσα ειπωθηκαν, ενα μοναδικο και σταθερο υποκειμενο δεν υφισταται, και η ερωτηση θα ηταν μια, οπως λεγαμε στο σχολειο, ερωτηση-παγιδα. Βεβαια παγιδες αυτου του ειδους μπορει κανεις, με τις καταλληλες γνωσεις και με μια σχετικη ευστροφια, να τις αποφυγει. Παντως, με τη νοοτροπια και την εκπαιδευση μας, ηδη εχουμε πεσει στην παγιδα. Εχουμε ετοιμη την απαντηση για το υποκειμενο της ψυχιατρικης-ψυχοθεραπευτικης συνεδριας. Κι ακομα την απαντηση μας δεν την θεωρουμε καθολου πεσιμο σε παγιδα, αλλα αντιθετα ανακουφιση απο το ερωτημα, αν οχι και κατι το αυτονοητο για το οποιο ουτε καν να συζηταμε χρειαζεται.

Καμια φορα παλι τα πραγματα ειναι διαφορετικα. Η ερωτηση θα μπορουσε να γινει βασανιστικη, να μην βρισκει απαντηση, να μην βολευεται σε μια απαντηση. Τοτε η παγιδα, για την οποια μιλαμε εδω, θα ηταν απο εκεινες στις οποιες κανεις θα επεφτε. Θα επεφτε σε αμφιβολια, μαλιστα, οπως λενε στην παραδοση του ζεν, σε μια "Μεγαλη Αμφιβολια". Ποιο ειναι αιφνης το υποκειμενο που ακουει; Παραθετω απο ενα λαϊκο κηρυγμα του 18^ου αιωνα:

Πρεπει ν' αφησεις να ερθουν αμφιβολιες για το υποκειμενο μεσα σου, που ακουει ολες τις φωνες. Ολες οι φωνες ακουγονται ακριβως τωρα γιατι σιγουρα μεσα σου υπαρχει ενα υποκειμενο που ακουει. Αν κι ακους τις φωνες με τ' αυτια, τα ακουστικα πτερυγια δεν ειναι παλι το υποκειμενο που ακουει. Αν ηταν, τοτε κι οι νεκροι θα ακουγαν φωνες ... Παλι και παλι πρεπει ν' αμφιβαλλεις βαθυτατα και ν' αναρωτιεσαι ποιο θα μπορουσε να ειναι το υποκειμενο της ακοης. Μη νοιαζεσαι γι' απατηλες σκεψεις και παραστασεις που ισως σου ερχονται. Μονο αμφεβαλλε, ολο και με περισσοτερη θερμη, μ' ολη τη δυναμη ολου του εαυτου σου ... Ομως οσο κι αν συνεχιζεις ν' αμφιβαλλεις, θα σου ειναι αδυνατο να γνωρισεις το υποκειμενο που ακουει ... Και κατοπιν, οταν ... εχεις γινει ο ιδιος περα για περα μια μεγαλη μαζα αμφιβολιας, τοτε αξαφνα ..." (και εδω αντηχει ενας λογος του γερμανου ποιητη Friedrich Hölderlin: "οπου ομως υπαρχει κινδυνος / εκει βλασταινει και το σωτηριο") "τοτε αξαφνα θα 'ρθει μια στιγμη ... σαν να ξυπνουσες απο ενα μεγαλο ονειρο η σαν ... να ξαναζωντανευες.

Ισως θα ειχε ενα νοημα η ρητη, αλλα και αρρητη παραιτηση απο τον πλανερο προσανατολισμο σε ενα μοναδικο και μονιμο υποκειμενο. Ισως πολλα απο τα βασανα των ανθρωπων να οφειλονται ακριβως στον εγκλεισμο τους στον μικροκοσμο ενος τετοιου εγω. Ισως ο τοπος της ψυχοθεραπειας να τεινει προς αυτον που περιγραφει ο Elias Canetti, δηλαδη προς "μια χωρα οπου καποιος που λεει 'εγω' βυθιζεται κατευθειαν στη γη." Μια τετοια παραιτηση θα μπορουσε να αφησει την επικοινωνια να ανασανει, με μια πρωτογνωρη ελευθερια. Και ακριβως σε τουτο θα συνιστατο το θεραπευτικο.