Λογοτεχνια και Ψυχαναλυση

Αν ομως ανοιγε π.χ. τις μεταφρασεις μου αποσπασματων του Elias Canetti, ισως επεφτε και σ' αυτο:

255 Τα ονειρα τα αντεχω μονον αθικτα και ολοκληρα, σαν μυστηριο. Ειναι τοσο ξενα που κανεις τα συλλαμβανει πολυ αργα μονο. ... Αλοιμονο στον τρελο που τα ερμηνευει κατευθειαν, τα χανει και δεν τα συλλαμβανει ποτε πια, μαραινονται προτου πρασινισουν…. 

Γιατι ειναι "τρελλος" οποιος ερμηνευει τα ονειρα; Γιατι "τα χανει και δεν τα συλλαμβανει"; Συνεχιζει ο Canetti:

Το μοναδικο καθε ονειρου το υποψιαζονται ελαχιστοι, διαφορετικα πως θα το απογυμνωναν καθιστωντας το κοινοτοπια.

Η ψυχολογικη ερμηνεια ενος φαινομενου καταχωνιαζει το "μοναδικο" του. Οπως το μηλο που πεφτει επανω στο κεφαλι του Νευτωνα χανει τη μοναδικοτητα του οταν εξηγειται με τον νομο της βαρυτητας. Εκεινο το μηλο, που τοτε επεσε σ' εκεινο το κεφαλι, εκεινο το ονειρο που ειδα εκεινη τη νυχτα, οταν καθιστανται αντικειμενο της επιστημης, της φυσικης, της ψυχολογιας, καταντουν "κοινοτοπιες". Canetti και παλι:

221 Η μοντερνα ερμηνεια μας των ονειρων κανει τους ανθρωπους μονο πιο συνηθισμενους. Ξεθωριαζει την εικονα της εσωτερικης τους εντασης αντι να την φωτιζει.

Εδω "μοναδικοτητα" δεν σημαινει την ποιοτητα του ξεχωριστου, του αξιολογου, του πολυτιμου. Δεν συγκρινει το ενα με τα πολλα, για να το ξεχωρισει. Η "μοναδικοτητα" χαρακτηριζει το ενα, το καθεκαστο στον ενικο αριθμο του, στην ενικοτητα του. Για την ψυχαναλυση, οπως την καταλαβαινω, το ζητουμενο ειναι ακριβως μια επικοινωνια που θα ζωντανευε, σ' εκεινον που προσφευγει στον ψυχαναλυτη, την αγνοημενη του ενικοτητα, θα μπορουσε να την "φωτισει". Και αυτο, στον βαθμο που θα ευτυχησει να πραγματοποιηθει, ειναι απο μονο του ιαματικο. Θεραπευτικο. Τουτο βεβαια δεν μπορει να γινει με μια μεθοδο, με ενα μοντελο, με μια θεωρια, καθως ολα αυτα ειναι τυφλοσουρτες και γνωριζουν μονο τον πληθυντικο της γενικοτητας. Στην τυφλη οπτικη τους κανεις "ξεθωριαζει", γινεται "συνηθισμενος" και "κοινοτοπος". Γινεται καθενας και - κανενας. Η σαγηνη που ακτινοβολει καθε ανθρωπος στην ενικοτητα του, χανεται.

Ο αυστριακος φιλοσοφος Ludwig Wittgenstein γραφει σε μια σημειωση:

Μιλουμε για την κατανοηση μιας προτασης με την εννοια με την οποια μπορει ν' αντικατασταθει απο μιαν αλλη που λεει το ιδιο. Αλλα και με την εννοια με την οποια δεν μπορει ν' αντικατασταθει απο καμια αλλη. (...) 

Στην πρωτη περιπτωση ειναι η σκεψη μιας προτασης που ειναι κοινη για πολλες προτασεις· στην αλλη κατι που μονο αυτες οι λεξεις, σ' αυτες τις θεσεις, εκφραζουν. (Κατανοηση ενος ποιηματος).

Ετσι για παραδειγμα η ψυχολογια αντικαθιστα την προταση που αφηγειται ενα ονειρο με μιαν αλλη, την ερμηνεια του. Αν ομως ακουσουμε το ονειρο στην ενικοτητα του, δηλαδη ως ονειρο ενος και μονον ανθρωπου, και μαλιστα σ' αυτην τη μια αφηγηση της ωρας εκεινης που μας μιλαει και τον ακουμε, τοτε η κατανοηση του ονειρου πλησιαζει περισσοτερο στον τροπο της κατανοησης ενος λογοτεχνηματος (και εδω βεβαια δεν εννοω ως λογοτεχνημα τα best sellers της αγορας βιβλιου). Διαφαινεται μια μυστικη, και συναρπαστικη, συγγενεια λογοτεχνιας και ψυχαναλυσης, την οποια θα επιχειρησω να διευκρινισω περισσοτερο. 

Ηδη οσα ειπωθηκαν υποδηλωνουν οτι η αναδειξη της ενικοτητας ειναι ασυμβατη με την επιστημονικη γλωσσα. Ειναι σαν κανεις να αντικαθιστα ενα χειρογραφο με το κειμενο γραμμενο σε γραμματοσειρα. Δειτε για παραδειγμα καποιες αραδες απο το ποιημα του Κωνσταντινου Καβαφη "Φωνες":

Και με τον ηχο των για μια στιγμη επιστρεφουν

ηχοι απο την πρωτη ποιησι της ζωης μας -

σαν μουσικη, την νυχτα, μακρυνη, που σβυνει.

Και τωρα, το χειρογραφο του Καβαφη:

Οι ιδιες λεξεις, και μαλιστα στην γραμματοσειρα του υπολογιστη περισσοτερο ευαναγνωστες. Ομως το χειρογραφο εχει αυτο που λεμε "χαρακτηρα". Γραφικο χαρακτηρα. Βεβαια κι εδω υπαρχουν "τρελοι", θα ελεγε ο Canetti, οι γραφολογοι, που ερμηνευουν τον γραφικο χαρακτηρα, μαλιστα με βαση αυτον συντασσουν ολοκληρο προφιλ προσωπικοτητας. Αλλα τωρα ας μας αφησουν ησυχους. Το χειρογραφο συγκινει. Βλεπουμε το ιδιο το χερι του ποιητη, την κορυφωση του στην πενα, την πενα να σερνει τον χορο, να σερνει τον κυκλιο χορο των γραμματων, τα οποια ο ιδιος αυτος χορος πλαθει στην προοδο της τροχιας του, το ενα μετα το αλλο.

Οταν ο ψυχαναλυτης προχωρει ετσι, μ' αυτες τις εγνοιες και μ' αυτα τα ζητουμενα, τοτε δεν αντιμετωπιζει ενα λογοτεχνικο εργο οπως ο βρετανος αποικιοκρατης που φωτογραφιζεται με την μποτα επανω στο σκοτωμενο λιονταρι. Τοτε προσεχει τους λογοτεχνες. Συνομιλει μαζι τους. Ο Wilfred Bion, ενας γνωστος ψυχαναλυτης, λεει σ' ενα σεμιναριο στο Παρισι:

Bion: … Υποστηριζω ομως οτι θα αξιζε τον κοπο να το βλεπαμε [το δωματιο της ψυχοθεραπειας] οχι σαν δωματιο ψυχοθεραπειας, αλλα σαν το ατελιε σας. Τι ειδους καλλιτεχνης ειστε; Αγγειοπλαστης; Ζωγραφος; Μουσικος; Συγγραφεας; Με βαση την εμπειρια μου αρκετοι αναλυτες δεν γνωριζουν πραγματικα τι ειδους καλλιτεχνες ειναι.

Ερωτηση: Και αν δεν ειναι καλλιτεχνες; 

Bion: Τοτε βρισκονται σε λαθος επαγγελμα. 

Λογοτεχνια και ψυχαναλυση, μ' ολες τις διαφορες τους, εχουν μια κοινη αναφορα: την ενικοτητα. Γι' αυτο και ο ποιητης Paul Celan λεει σε μια ομιλια του:

… Ισως το νεο στα ποιηματα που γραφονται σημερα ειναι ακριβως αυτο: πως εδω επιχειρειται περισσοτερο ρητα απο ποτε να μενουν επιμνημονα των δεδομενων τους...

Τα δεδομενα μου … Εκεινη η μερα … Εκεινος ο τοπος … Εκεινο το γεγονος … Και "Το αμαρτημα της μητρος μου", δεν μενει ακριβως επιμνημον των δικων του δεδομενων; Της ενικοτητας του; 

Και πως κοινωνειται η ενικοτητα; Οι "Φωνες" του Καβαφη. Στην γραμματοσειρα αντιλαμβανομαστε τα γραφομενα οπτικα - νοητικα. Στο χειρογραφο τα αντιλαμβανομαστε στο μελανι, στην πενα που προχωραει, στο χερι που την συνοδευει, δηλαδη τα αντιλαμβανομαστε απτικα - σωματικα. Η ενικοτητα εκφραζεται, κοινωνειται με τα ιχνη, με τα σημαδια του σωματος. Η ενικοτητα ειναι συμφυτη με το σωμα. Ο Celan γραφει σε μια επιστολη:

Το χειροποιητο εργο - τουτο ειναι υποθεση των χεριων. Κι αυτα τα χερια παλι ανηκουν σ' εναν και μονον ανθρωπο, δηλ. ενα μοναδικο, θνητο εμψυχο ον το οποιο, με τη φωνη και την αφωνια του, αναζητα εναν δρομο. Μονο αληθινα χερια γραφουν αληθινα ποιηματα. Δεν βλεπω καμια βασικη διαφορα μεταξυ χειραψιας και ποιηματος.

Και ο Γιωργος Σεφερης σε μια ημερολογιακη σημειωση:

Κατα βαθος, ο ποιητης εχει ενα θεμα: το ζωντανο σωμα του.

Ο ψυχαναλυτης ειναι κι αυτος ενας τεχνιτης του λογου. Μεσα απο τη δικη μου προθυμια να αναζητησω τον πελατη μου ως "ενα μοναδικο, θνητο εμψυχο ον το οποιο ... αναζητα εναν δρομο", αναπτυχθηκε ο τροπος μου να ακουω και να μιλω. Οπου και το δικο μου θεμα ειναι το ζωντανο μου σωμα, καλυτερα, τα ζωντανα μας σωματα. Και εδω δεν μιλω ουτε για το σωμα που γνωριζει η ανατομια, ουτε για το σωμα που ακολουθει τις αναγκες και τις ορεξεις του, ουτε για το σωμα που εκτιθεται στη βιτρινα των κοινωνικων συναναστροφων. Το σωμα στην "χειραψια" του Celan, το "ζωντανο σωμα" του Σεφερη, ειναι αλλο πραγμα. Peter Handke:

Υψωσα το χερι να χαιρετησω το πουλι στον θαμνο, κι ενιωσα τη μορφη του χαιρετουμενου στην παλαμη μου. 

Πως ακουω: Τα λεγομενα γινονται εικονες, καλυτερα, γινονται τοπιο που περιδιαβαινω μαζι του, το αφουγκραζομαι, το οσμιζομαι. Καπως σαν τα αλογα του Ελυτη που

… δυο φορες πιο ψηλα απ' το μποϊ τους, προχωρουν αθορυβα, με το κεφαλι τεντωμενο σα να οσμιζονται το ονειρο …

Δεν σκεφτομαι, δηλαδη δεν συγκρινω, δεν συνδεω, δεν κρινω, δεν ερμηνευω. Βλεπω τα λεγομενα. Ομως δεν βλεπω σαν καμερα. Βλεπω π.χ. τη φωνη του. Την τροχια της. Καποιες φορες η φωνη του, δηλαδη το σωμα του, δεν φτανει μεχρι εμενα. Ξεψυχαει στο διαστημα μεταξυ μας, η ακομα μενει στο στομα του. Αλλες φορες η φωνη του με προσπερνα και φευγει. Αποτεινεται οχι σ' εμενα, αλλα σε καποιον αλλο. (Στην ομιλια απο το μικροφωνο, το τηλεφωνο, το Skype, το βιντεο και την τηλεοραση τετοια πραγματα χανονται)

Πως μιλαω; Σε πρωτο χρονο. Ομως οχι αυθορμητα. Καθοριστικο ειναι και παλι το σωμα μου. Τα λογια μου στεκουν, ειναι εγκυρα, οταν δεν φαλτσαρουν, οταν δεν γρατζουνιζουν, οταν με διατρεχουν διχως να προκαλουν παρασιτα και τριβες. Τοτε δεν μιλω ουτε με το κεφαλι, ουτε με την καρδια, αλλα με ολο το σωμα μου. Ενας νεαρος πιανιστας μου ειπε προσφατα για τον τροπο παιξιματος που ανακαλυψε, και που ηταν γι' αυτον μια μικρη κοσμογονια: "Το σωμα τα κανει και εγω τα βλεπω." Και μια γυναικα για τον τροπο που αντιλαμβανεται τα πραγματα: "Η αποτυπωση της στιγμης στο σωμα μου". Ετσι ειναι και για μενα στη δικη μου δουλεια: το σωμα μιλα, και εγω ακουω αυτα που λεω. Ο ποιητης Thomas Stearns Eliot γραφει καπου: 

Ο ποιητης ειναι ο πρωτος αναγνωστης του ποιηματος του.

Δεν ειναι ο δημιουργος του ποιηματος, αλλα ο μαρτυρας του συντελουμενου ποιηματος.

Ο,τι λεει για την γραφη ο γερμανο-κορεατης φιλοσοφος Byung-Chul Han, ισχυει και για τις ευτυχεις στιγμες της ψυχαναλυτικης συνομιλιας:

Torii Kiyonaga (1752-1815): Murasaki Shikibu, συγγραφεας του Genji Monogatari, Ξυλογραφια. 

Ακομη και η γραφη δεν ειναι πλεον ενεργεια αλλα ανυποκειμενικο συμβαν. Χωρις την γνωση μου, χωρις τον σκοπο μου συντελειται σαν απο μονη της. Το περιφημο βιβλιο του Yoshida Kenkô Θεασεις μεσα απο τη σιγη αρχιζει με την εξης παρατηρηση: "Οταν ειμαι μονος και σε σχολη, καθομαι ολη τη μερα στην κασελα μου με τις σινικες μελανες και γραφω ολα οσα μου περνουν απο το κεφαλι, χωρις συνοχη και χωρις ορισμενο σκοπο. Κι εδω απορω παντα".[1] ... Κατι συμβαινει διχως τη συμβολη μου, διχως τη θεληση μου, μαλιστα διχως εμενα. Κατι ειναι προκειμενο διχως να το εχω δημιουργησει, η παθει. Ετσι, εκ των υστερων απορω γι' αυτο.

Μια αρκετα οικεια φραση στην ψυχαναλυση: "Εγω ειμαι που τα λεω αυτα;", η: "Τι λεω τωρα;!" Ισχυει το παραδοξο: Οσο περισσοτερο προβαλλει η ενικοτητα, τοσο περισσοτερο το εγω, το ενεργητικο υποκειμενο της υπαρξης χανεται!

Η ψυχαναλυση, σ' αυτην την οπτικη, ανηκει στη χορεια των, επιτρεψτε μου την φθαρμενη πια λεξη, Μουσων. Οχι της επιστημης. Ο λογος της, οπως και αυτος της λογοτεχνιας, δεν ειναι, δεν μπορει να ειναι λογος της γνωσης, που ειναι παντα προσδεδεμενος σε ενα res cogitans, σε ενα νοημον ον, οπως οριζει τον ανθρωπο ο René Descartes. Ο λογος της ενικοτητας ειναι δυνατος μονο με την απαλλαγη απο την γνωση. Η επαρκης του εκφορα ειναι επαφημενη στις Μουσες.

Πως κινειται ο καλλιτεχνης εξω απο τον χωρο της γνωσης; Pablo Picasso:

Δεν ψαχνω. Βρισκω.

Τι θα πει αυτο; Ο γερμανος ποιητης Friedrich Hölderlin αφησε μια σειρα θεωρητικων κειμενων. Σε ενα απο αυτα κανει λογο για "γρηγορη συλληψη", και εξηγει:

Πως μπορεις να χρησιμοποιησεις κατι στον σωστο τοπο αν καθεσαι απο πανω του διστακτικος και δεν ξερεις ποσο δυναμικο εχει, τι λιγο, η τι πολυ μπορεις να βγαλεις απ' αυτο.

Η γνωση δεν διαθετει "γρηγορη συλληψη", αλλα "καθεται" πανω απο το θεμα "διστακτικα". Πρωτα μεσα απο το ψαξιμο, την ερευνα, βρισκει, καταληγει σε - ευρηματα. Στην Αμερικη του '30 πολλοι θεωρουσαν οτι η σωματικη επαφη με το βρεφος ειναι επιζημια. Ο Harry Harlow λοιπον, ψυχολογος, εκανε το εξης πειραμα: Εβαλε στα πιθηκακια μια "μαμα" απο συρμα, και ενα μπιμπερο για το γαλα τους, και παραδιπλα μια μαμα οπου το συρμα καλυπτονταν απο υφασμα:

Τα πιθηκακια προτιμησαν σαφως τη μαμα απο υφασμα, και ετσι ο Harlow συνεπερανε, ακουτε, συνεπερανε οτι η σχεση μητερας-βρεφους περιλαμβανει πολλα περισσοτερα απο το γαλα...

Ενα δευτερο, προσφατο παραδειγμα. Ερευνητες της Microsoft σχεδιασαν, λεει, ενα "εξυπνο" σουτιεν που μπορει να ανιχνευσει το στρες, καθως διαθετει αφαιρουμενους αισθητηρες που καταγραφουν την καρδιακη και δερματικη δραστηριοτητα, παρεχοντας ενδειξεις για την ψυχικη διαθεση.