Δυο στιγμιοτυπα

Θα ξεκινησω με δυο στιγμιοτυπα απο μια αναλυση. Η γυναικα αναφερεται σ' αυτα που της ερχονται στο νου και δεν μου τα λεει:

- Δεν τα λεω Γιατι δεν τα εχω κατανοησει... Απο μονα τους, ατοφια, δεν στεκουν... Πρεπει ενα ''Γιατι''... Να τα δικαιολογησω... Ν' απολογηθω... Πρωτα το κανω στον εαυτο μου... Θα το σκεφτοσαστε κι εσεις: ''Τι μου λεει τωρα...''.

Εγω:

- Σαν να σας περιμενω να λογοδοτησετε...

Αυτη:

- Για καθε τι... Λες κι ειμαι εξωπραγματικη, εξωγηινη... Ειναι επικινδυνο να εκφραζω αυτα που αισθανομαι, λες κι ειμαι το παραδοξο, που δεν ειναι κι αποδεκτο...

Εμενα παντως το ''λογοδοτησω'' μου εμεινε... Πρεπει να υπαρχει λογος γι' αυτα που λεω, πρεπει να πω Γιατι... Να τα δικαιολογησω.. . Πριν βγουνε εξω... Προς τα εξω πρεπει να πασαρω κατι, το πραγμα πρεπει να διαμορφωθει... Ποιος με σωζει αλλιως...

Εγω:

- Σαν ολη η ζωη να 'ναι μια ατελειωτη δικη...

Αυτη:

- Ναι, εγω στο σκαμνι... Ατελειωτη δικη... Εγω εκει στο εδωλιο. .. Λες κι ειμαι υπευθυνη για ολα... Και φταιω για ολα...

Επομενη συναντηση. Οπως συνηθως, στην αρχη μενει σιωπηλη. Μετα απο ενα διαστημα, εγω:

- Στην αρχη της συναντησης συνηθως σωπαινετε. Τι σας κρατα σιωπηλη; Ξερετε;

Αυτη:

- Ειστε ξενος... Σαν να 'μουν Χειλουδακη θα πειτε: ''Τι λεει τωρα. ..''. Αυτο που θα πω πρεπει να εχει κρατημα, να ειναι πακεταρισμενο, να στεκει...

Εγω:

- Σαν σε απολογια... Σαν ν' απαντατε σ' ενα ''Γιατι;''...

Αυτη:

- Βεβαια... Ξεγυμνωμενο δεν γινεται... Θα πληγωθω...

Εγω:

- Να ειναι οχυρωμενο πισω απο ενα ''Γιατι...'', εναν λογο...

Αυτη:

- Βεβαια, μηπως ετσι περασει απαρατηρητο... Αλλιως...

Εγω:

- Οταν λοιπον μιλω πρωτος ειναι σημαδι πως δειχνω ενδιαφερον...

Αυτη:

- Ναι, μια ζεστασια...

Εγω:

- Που θα πει, στα ματια σας εξαρχης ειμαι αδιαφορος...

Αυτη:

- Ου! Και μονο αδιαφορος!

Η γυναικα, ο,τι λεει, κοιταζει να ειναι ''κατανοητο'', δηλαδη ''δικαιολογημενο''. Σχεδον με καθε φραση της λογοδοτει, απολογειται. Τοτε, λεει, τα λογια της πακεταρισμενα μ' αυτον τον τροπο εχουν κρατημα, στεκουν, ειναι αποδεκτα.

Αν ηταν ''απο μονα τους, ατοφια'', ''ξεγυμνωμενα'', ο κοσμος θα την εβλεπε σαν ''το παραδοξο'', ''εξωπραγματικη'', ''εξωγηινη''. Κι εγω θα 'λεγα μαζι τους ''Τι μου λεει τωρα...'' - σαν ν' ακουγα τη Χειλουδακη. Ετσι ειναι σαν να καθεται στο σκαμνι, οι συνανθρωποι ειναι δικαστες, ειναι ''επικινδυνοι'', πρεπει να εχει καλες δικαιολογιες για να ''περναει απαρατηρητη ''.

Η αρχη του αποχρωντος λογου

Ο,τι λεει ξεκινα μ' ενα Γιατι. Απαντα σε μια αφωνη ερωτηση που εχει ξεκινησει μ' ενα ''Γιατι;''. Ποια ειναι η φυση αυτου του Γιατι; Τι εχει και μπορει να καθισταται κυριαρχο; Απο που το δικαιολογημενο ειναι και εγκυρο; Κι ετσι παρεχει εδαφος και κρατημα και ασφαλεια; Η προταση που εκφραζει την κυριαρχια του Γιατι λεει: τιποτα δεν ειναι διχως Γιατι.

Θετικα: ''Τα παντα εχουν ενα Γιατι''. Η προταση, καθοσον ισχυει για τα παντα, υπεχει θεση αρχης. Η αυστηρη της διατυπωση ειναι: ''Τιποτα δεν ειναι διχως λογο''.

Στην πρωτη γραφη στα λατινικα, οπως κατατεθηκε τον 17ο αιωνα απο τον Γερμανο φιλοσοφο και διπλωματη και θεολογο και μαθηματικο και νομικο και ιστορικο Gottfried Wilhelm Leibniz ειναι:

Nihil est sine ratione.

Ειναι γνωστη ως αρχη του αποχρωντος λογου.

Για καθε τι, κι εδω φερνω λεξεις της γυναικας, για καθε τι που μας ειναι ''ακατανοητο'', ''παραδοξο'', ''μη αποδεκτο'', ''εξωπραγματικο'', στον μεγαλο και στο παιδι, στην καθημερινοτητα και στην επιστημη, ρωταμε ''Γιατι;'' και απαιτουμε για απαντηση ενα λογο, μια εξηγηση, μια δικαιολογια, μια απολογια.

Θα ειχα να παρατηρησω πως η αρχη του αποχρωντος λογου δεν ισχυει για τα παντα με τον τροπο που ισχυει για τα παντα π.χ. ο νομος της βαρυτητας. Ρωταμε ''Γιατι;'' οποτε αντιμετωπιζουμε κατι με διαθεση καχυποψιας, αμφισβητησης, απορριψης. Εδω μονο ενας ''αποχρων'', δηλαδη επαρκης λογος, μπορει να μας ησυχασει. Το οτι ο Leibniz διατυπωνει την αρχη μ' αυτον τον καθολικο τροπο δεν σημαινει παρα οτι ο ανθρωπος των νεοτερων χρονων ειναι καχυποπτος στα παντα. Καχυποπτος και απειλουμενος και ανασφαλης. Οταν παρεχεται ο λογος, το πραγμα γινεται ''κατανοητο'', ''οικειο'', ''αποδεκτο'', ''πραγματικο''.

Η επιστημονικη σκεψη

Το προτυπο της αρχης του αποχρωντος λογου ειναι η επιστημονικη σκεψη. Ενα φημισμενο αγγλικο πανεπιστημιο εχει στο εμβλημα του την φραση ''Rerum cognoscere causas'' ("να γνωριζεις τα αιτια των πραγματων"). Ολη η εκπαιδευση, η υποχρεωτικη εκπαιδευση, δεν ειναι παρα η επιβολη της υποχρεωσης σ' αυτην τη σκεψη. Η καθυποταξη στην κυριαρχια του Γιατι.

Η ψυχιατρικη και η ψυχολογια, σχετικα νεες επιστημες, επιδιωκουν ακριβως να κατακτησουν τα τελευταια εδαφη που η κυριαρχια του ''Γιατι'' ειχε αφησει ακομη απατητα.

Μ' αυτα δεν θελω να στειλω το ''Γιατι'' στο πυρ το εξωτερον. Μιλω εναντια στην αξιωση του να κυριαρχει ανευ ορων. Μιλω για την προειδοποιηση του Αριστοτελη που ελεγε πως ειναι ''απαιδευσια'', αμορφωσια να μην γνωριζεις για ποια πραγματα χρειαζεται αποδειξη και για ποια οχι. Ομως ο Leibniz γραφει: ''Μια αληθεια ειναι μονο τοτε [υπογραμμιζω εγω] αληθεια οταν μπορει να παρατεθει ο λογος''.

Δεν μου 'χει μεινει οτι καποτε διδαχτηκα πως η γη γυριζει γυρω απο τον ηλιο. Μου 'χει μεινει οτι μου πηραν τον ουρανο και την ανατολη και τη δυση, οτι τα αναγορευσαν σε οπτικη απατη. Οτι μου ειπαν πως οταν λειπει το Γιατι, τοτε λειπει και η δικαιωση. Τοτε (λεξεις της γυναικας και παλι) το πραγμα, π.χ., η ανατολη κι η δυση, δεν εχει ''κρατημα'', δεν ''στεκει''.

Ο ενοχος

Τοτε κανεις ειναι ενοχος. Στη γλωσσα του Freud η λεξη ειναι ''schuldig'': Ενοχος ειναι αυτος που ''οφειλει''. Οφειλει ακριβως την επαρκη ανταποκριση στο αιτημα της αρχης του αποχρωντος λογου. Σε απλα ελληνικα: ενοχος οχι μονο στην καθομιλουμενη γλωσσα αλλα και στη νομικη και στην ψυχολογια ειναι αυτος που για την πραξη του ''δεν εχει δικαιολογια'', δεν εχει ''αποχρωντα'', επαρκη λογο. Τοτε η πραξη του δεν ειναι αληθινη, δεν ειναι εγκυρη. Απορριπτεται. Μαζι της απορριπτεται κι αυτος. Ειναι ''ενα τιποτα''. Δεν εχει δικαιολογια και εχει ''προβλημα''.

Απο εδω φωτιζεται και η ταραχη που καταλαμβανει πολλους οταν τους αποτεινεται μια κατηγορια. Στην οπτικη του ''Γιατι'' η κατηγορια λεει: ''Εισαι αδικαιολογητος. Δεν εχεις θεση στον κοσμο μας. Απορριπτεσαι''.

Κι απο που ως που ειναι ο ενοχος ''ενα τιποτα'';

Για την αρχη του αποχρωντος λογου ο ανθρωπος δεν ειναι υπολογος απλα γι' αυτο η εκεινο. Οταν δινω επαρκη λογο για κατι, συναμα δικαιωνεται η ιδια η υπαρξη μου. Ειμαι καποιος. Αντιθετα ως κατηγορουμενος κι ενοχος, δηλαδη μην εχοντας δικαιολογια, δεν ελεγχομαι μονο ως προς αυτην τη μια περισταση. Ειμαι εγω ο ιδιος ανεπαρκης, ανυποστατος - ενα τιποτα. Και, οπως λεει η γυναικα, ''ποιος με σωζει μετα...''.

Δασκαλε που διδασκες...

Ο παραδοσιακος θεραπευτης εχει αλλη προσεγγιση στο θεμα. Πορευεται με αξονα μια ερμηνεια, μια εξηγηση του προβληματος. Στους ορους της θεωριας και του μοντελου του αναζητα και λιγο πολυ φτανει σε μια απαντηση του Γιατι η γυναικα εχει το προβλημα. Αυτη η εξηγηση αποτελει τη βαση των χειρισμων του. Το ιδιο κανει ακομα κι οταν δινει μια φαρμακευτικη αγωγη, π.χ. με αντικαταθλιπτικα. Η μεθοδος του εχει λοιπον εναν αποχτωντα λογο, ειναι ''δικαιολογημενη'', ειναι ''εγκυρη'', ειναι για εκεινους που δεχονται αυτον το λογο ''αποδεκτη''.

Μια στιγμη ομως! Αυτα ακριβως δεν ακουσαμε κι απο τη γυναικα; Δεν ειναι η ιδια σταση; Μηπως ο θεραπευτης μας θελει να την απαλλαξει απο την κυριαρχια του Γιατι υποτασσοντας την σ' ενα ακομα πιο πειστικο, ακομα πιο εξουσιαστικο Γιατι; Μηπως ειναι ''δασκαλος που διδασκε και νομον δεν εκρατει'';

Προσοχη. Δεν λεω οτι δεν θα ειναι αποτελεσματικος, οτι η γυναικα δεν θα μπορεσει να βρει μια καποια ισορροπια και να υποφερει λιγοτερο. Μονο που κατα τη γνωμη μου αξιζει να δουμε για τι ειδους αποτελεσμα προκειται.

Ο θεραπευτης μας προσβλεπει στο λεγομενο ''φυσιολογικο'' και στην ''ισορροπια''. Ετσι, για να το πουμε, π.χ., σε φροϋδικους ορους, το ''υπερτροφικο'' και ''ατεγκτο'' ''υπερεγω'' της γυναικας, η πηγη των Γιατι, πρεπει να συνυπαρχει σχετικα αρμονικα με τα αλλα συστηματα του ''ψυχικου οργανου'', το ''εγω'' και το ''αυτο''.

Η γυναικα, για να επανελθουμε σ' αυτην, που βρισκεται κατω απο την σχεδον απολυτη κυριαρχια του Γιατι, πρεπει να νερωσει το κρασι της, να μην παιρνει τα Γιατι τοσο απολυτα, τοσο στα σοβαρα.

Πως γινεται αυτο; O Γερμανος φιλοσοφος Martin Heidegger αναφερει ενα τετοιο παραδειγμα. Ενας πανεπιστημιακος, ενας νευροφυσιολογος, για τον οποιο βεβαια ισχυει τα μεγιστα οτι ''τιποτα δεν ειναι διχως Γιατι'', πηγαινει διακοπες στην Ελλαδα. Heidegger:

Τοτε, για παραδειγμα, η εκτιμηση ενος αγαλματος ελληνικου θεου στο Μουσειο Ακροπολεως κατα τις διακοπες του εξαμηνου, αρα εξω απο την ερευνητικη εργασια, στην πραγματικοτητα και στην αληθεια δεν ειναι παρα η συμπτωση μιας εγκεφαλικης διεργασιας του παρατηρητη με το προϊον μιας εγκεφαλικης διεργασιας, την παρασταση του αγαλματος. Εαν κανεις στη διαρκεια των διακοπων διαβεβαιωσει πως φυσικα δεν το εννοουσε ετσι, τοτε ζει με διπλα η τριπλα βιβλια, κατι που βεβαια δυσκολα ταιριαζει με την κατα τα αλλα αξιωση της επιστημονικοτητας για αυστηροτητα.

Ο ''δασκαλος που διδασκε και νομον δεν εκρατει'' δεν παιρνει το ''νομο'' παντα στα σοβαρα. Κραταει διπλα βιβλια. Χαρη σ' αυτα μπορει να χαιρεται τις διακοπες του, τη γυναικα του, τα παιδια του.

Ολοι μας καπου κραταμε κι ενα κρυφο βιβλιο. Εξαπατουμε εαυτους και αλληλους οπως εξαπατουμε την εφορια.

Το ιδιο κανει κι ο θεραπευτης μας. Με τα διπλα βιβλια υπο μαλης γινεται πρεσβης του ''φυσιολογικου'' και της ''ισορροπιας''. Ενθαρρυνει τη γυναικα να κανει το ιδιο: ''Κλεψε λιγακι! Ολοι κλεβουν! Δεν γινεται αλλιως!''. Και βεβαια, καθως ολοι λιγο πολυ κλεβουμε, σε πολλους μια τετοια θεραπεια θα πιασει, η γυναικα μπορει καλλιστα να βρει μια ''ισορροπια''.

Σ' αυτην την οπτικη μπορουμε να διακρινουμε τη διαφορα της γυναικας απο τον θεραπευτη της. Εκεινη ειναι πιο τιμια. Παιρνει το ''τιποτα δεν ειναι διχως Γιατι'' στα σοβαρα. Το ζει και το υποφερει με την ψυχη της. Αυτος, με τα διπλα του βιβλια, ζει στο ''και ναι και οχι''.

Καποτε πρεπει να δουμε πως οι λεγομενοι ''ψυχικα διαταραγμενοι'' διαταρασσουν εμας. Μας δοκιμαζουν. Οπως και τα μικρα παιδια. Τα ψεματα μας και τα κολληματα μας τα φτανουν στα ορια. Μας καλουν να ξεσκεπαστουμε κι εμεις - και συνηθως το κανουν παρα τη δεδηλωμενη τους θεληση κι επιθυμια να γινουν αυτοι σαν κι εμας.

Η απαγορευση που διαολιζει

Βεβαια μην ξεχναμε πως τα διπλα βιβλια κινουνται στην παρανομια. Η αρχη του αποχρωντος λογου μοιαζει με την εξουσια ενος ολοκληρωτικου καθεστωτος. Ηδη η αρνητικη μορφη της διατυπωσης, ''τιποτα δεν ειναι διχως Γιατι'', εχει τη σημασια της. Μας λεει: ''Τιποτα... Μην νομισεις πως θα βρεις κατι διχως Γιατι... Τιποτα δεν θα βρεις''. Στο αρνητικο της διατυπωσης ακουγεται ο τονος μιας αρνησης, μιας απαγορευσης, μιας αμυνας απεναντι στο ενδεχομενο να ειναι κατι διχως Γιατι.

Και παλι η αρνηση διαολιζει! Δινει στο ενδεχομενο του ''διχως Γιατι'' μια σπιρταδα. O αποκλεισμος του το φερνει κοντα με μια παραξενη εγγυτητα. Το ''ατοφιο, απο μονο του'' (λεξεις της γυναικας) αντιμετωπιζεται απο την αρχη του αποχρωντος λογου ως απειλητικο κι επικινδυνο, ομως συναμα ασκει μια αλλοκοτη γοητεια, σαν απαγορευμενος καρπος, σαν το γλυκο στο ντουλαπι ψηλα που τα παιδια δεν πρεπει να πλησιασουν και που ολο εκει εχουν τον νου τους.

Υπαρχει λυση απο την κυριαρχια του Γιατι; Λυση αληθινη και οχι η απλη παρηγορια και το παραμυθιασμα των διπλων βιβλιων; Και προς ποια κατευθυνση θ' αναζητηθει;

O Leibniz σ' ενα γραμμα τονιζει πως το Γιατι παρεχει το λογο ''Γιατι το πραγμα εγινε ετσι και οχι αλλιως''.

Παρτε για παραδειγμα τα ιστορικα μας. Το νοημα τους ειναι οτι ο ασθενης, μ' αυτους τους γονεις, μ' αυτες τις συνθηκες, μ' αυτα τα περιστατικα, επρεπε να καταληξει στην παρουσα ασθενεια και δεν γινοταν αλλιως.

Οταν δικαιολογουμαι, λεω πως γι' αυτους και γι' αυτους τους λογους επρεπε να κανω ο,τι εκανα και δεν γινοταν αλλιως.

Στην επιστημονικη μεθοδο κανεις πρεπει να προχωραει απο το αλφα στο βητα και δεν γινεται αλλιως. Φανταστειτε, π.χ., τι θα συνεβαινε αν μπροστα στον υπολογιστη δεν ακολουθουσατε τις εντολες που σας λενε ''ετσι και οχι αλλιως'' κι αρχιζατε να κανετε τα δικα σας...

Παλια σε μια ομιλια σ' ενα γενικο νοσοκομειο στην Ελβετια ειχα τονισει πως η ιατρικη απαιτει την υποταγη των παντων στην ακολουθουμενη αγωγη, η οποια πρεπει να γινεται ετσι, και οχι αλλιως. Η ιατρικη ειναι απο τη φυση της εξουσιαστικη - με μια εξουσια που δεν ανηκει καν σ' ενα προσωπο, που ομως ολοι την πρεσβευουν και την υπηρετουν.

Οι ιδιες οι κοινωνιες μας, στο βαθμο που οργανωνονται σ' επιστημονικες βασεις, και τουτο συμβαινει ολο και περισσοτερο, γινονται μονοδιαστατες και δυσανεκτικες σε καθε ''αλλιως''.

Η γυναικα υποφερει απο το οτι ειναι αλλιως και δεν μπορει το αλλιωτικο της ουτε να το εκπροσωπησει ουτε να το καταχωνιασει.

Αναζητουμε μια λυση απο την κυριαρχια του Γιατι. Ομως καθε αληθινη λυση ερχεται μεσα απο το ιδιο το πραγμα που τη ζηταει, που ζηταει τη λυση του. Φτανει να το προσεξουμε περισσοτερο. Επανερχομαστε στον Leibniz.

Υπαρχουν προτασεις του στιλ ''Και κοιτα μη τυχον και κανεις αυτο...'' και που ακριβως ετσι μας δινουν ιδεες - μας διαολιζουν. Μηπως στο ''και οχι αλλιως'' του Leibniz δηλωνεται η δυνατοτητα οτι οντως γινεται κι αλλιως;

Διχως "Γιατι"

Τοτε θα μπορουσαμε να ζουμε και διχως Γιατι. Ενα ιχνος της δυνατοτητας μιας ζωης διχως Γιατι βρισκεται εμπρος στα ποδια μας. Ειναι το οδηγο νημα της ψυχαναλυσης και σε καποιον βαθμο καθε μορφης ψυχοθεραπειας. O Freud το αποκαλεσε ''βασικο κανονα''. ''O ασθενης, γραφει, δεν πρεπει να μας ανακοινωνει μονο αυτα που λεει σκοπιμα [...], αλλα και ο,τι αλλο του παρεχει η αυτοπαρατηρηση του, ο,τι του ερχεται στο νου, ακομα κι αν του ειναι δυσαρεστο να το πει, ακομα κι αν του φαινεται ασημαντο η ακομα κι ανοητο''.

Στο φως του σημερινου μας θεματος, ο βασικος κανονας καταρχην μας υπενθυμιζει οτι συνηθως μιλαμε ''σκοπιμα'', δηλαδη εχουμε, η τουλαχιστον κανουμε σαν να εχουμε ενα λογο για ο,τι λεμε και για ο,τι αποσιωπουμε. Π.χ., κανεις λεει κατι γιατι θεωρει πως ανηκει στη θεραπεια και θα τον βοηθησει, γιατι πιστευει πως ο θεραπευτης αυτο θελει ν' ακουσει, γιατι τον ενδιαφερει να κανει καλη εντυπωση, γιατι θελει να παει κοντρα κτλ. Αποσιωπα κατι γιατι ντρεπεται, γιατι φοβαται, γιατι ειναι ''προσωπικο'', γιατι το θεωρει ''ασημαντο'' κι ''ανοητο''.

Κανεις μιλα υποταγμενος στην αρχη του αποχρωντος λογου. Στις φρασεις του λεγεται η εξυπακουεται ενα Γιατι. Υποταγμενος στο Γιατι ειναι ακομα οταν πειθαρχωντας απλως στον βασικο κανονα το ''παιζει'' ελευθερος. (Παρεμπιπτοντως, αυτο κανει και η λεγομενη ''αυτοματη γραφη'' των πρωτων Γαλλων σουρεαλιστων.)

Ο βασικος κανονας, εννοημενος στην ουσια του, δεν τονιζει τοσο την αποφυγη του ''σκοπιμου'' και την παραμονη στο ''ασημαντο'' και ''ανοητο'', αλλα καλει στην απελευθερωση απο τη διασταση σημαντικου και ασημαντου, σκοπιμου και ασκοπου, ετσι που αυτα να μην ειναι κριτηρια για το τι κανεις λεει και δεν λεει, και η αξιολογηση σημαντικο-ασημαντο, σκοπιμο-ασκοπο να μην γινεται καν θεμα.

Σχετικα ο Freud αναφερει μια γαλλικη παροιμια: ''Pour faire une omelette il faut casser des oeufs'' (Για να κανεις ομελετα πρεπει να σπασεις αυγα). Παντα στο φως του θεματος μας, το τσοφλι ειναι η αρχη του αποχρωντος λογου. Το σφυρι, ο βασικος κανονας. Δειχνει το δρομο για τη ρηξη προς μια υπαρξη διχως Γιατι. Δεν ειναι μεθοδος αλλα οδοδεικτης. Η Anna Freud γραφει καπου οτι η αναλυση δεν ειναι παρα ο αγωνας για τον βασικο κανονα. Τουτο θα πει εδω: η θεραπευτικη συνομιλια καλειται σε μια σχεση με τον κοσμο διχως Γιατι. Θα επιχειρησουμε να διακρινουμε αυτην τη σχεση καθαροτερα.

… ανθει διοτι ανθει ...

Τον 17ο αιωνα εζησε στη Γερμανια ενας γιατρος ονοματι Johann Scheffler. Τα γραπτα του τα υπεγραφε ως Angelus Silesius. Τον κατατασσουν στους λεγομενους ''μυστικους''. Το κυριο εργο του ειναι ο Χερουβικος Οδοιπορος. Ενα διστιχο εχει τον τιτλο ''Διχως Γιατι''. Το γνωρισα απο μια παραδοση του Heidegger με θεμα ''Η αρχη του αποχρωντος λογου'', που μου εδωσε και μια πρωτη κατευθυνση για οσα εχω να σας πω σημερα. Το διστιχο του Angelus Silesius ειναι το εξης:

Το ροδο ειναι διχως Γιατι· ανθει διοτι ανθει,

Δεν προσεχει τον εαυτο του, δεν ερωτα μηπως κανεις το θωρει.

Το ροδο ειναι διχως Γιατι. ''Γιατι''. Το ροδο δεν ειναι ''για'' ενα ''τι'', δεν ειναι για εναν λογο τον οποιο παραθετει, π.χ., η βοτανολογια. Δεν τον χρειαζεται. Δεν χρειαζεται να δωσει λογο, - ''rationem reddere'' το λεει ο Leibniz, μια παραμορφωμενη εκδοχη του ''λογον διδοναι'' των Αρχαιων, δεν χρειαζεται να ''δωσει λογο'' στον ανθρωπο για να δικαιωσει το ''Ειναι'' του και ν' αναγνωριστει ως ''αληθινο''.

Ανθει διοτι ανθει. Το Διοτι δεν αναφερεται σ' ενα λογο εξω απο την ανθιση του ροδου στον οποιο η ανθιση οφειλει την υπαρξη της.

''Δι-οτι'', ''δια το οτι''. Ανθει για το οτι του: Το μονο που μπορουμε να πουμε ειναι οτι το ροδο ανθει. Ησυχασμενο και αυταρκες στον εαυτο του.

Δεν προσεχει τον εαυτο του. Η αρνητικη διατυπωση ακριβως διαφοροποιει το ροδο απο τον ανθρωπο. O ανθρωπος προσεχει τον εαυτο του. Μια γυναικα μου ελεγε τις προαλλες πως αγκαλιαζει τον μικρο της γιο και λεει στον εαυτο της: ''Τι κανω τωρα; Μηπως τον κανω εξαρτημενο; Το οιδιποδειο;''.

Δεν ερωτα μηπως κανεις το θωρει. Δεν εξαρτα την ανθιση του απ' την θωρια των αλλων. Αντιθετα ποσοι και ποσοι δεν λογαριασαν το βλεμμα του αλλου και κατω απ' αυτο το βλεμμα αμελησαν πραγματα που σ' αυτους εναποκειτο να μπορεσουν ν' ανθισουν!

Ομως ο ανθρωπος μπορει κι αλλιως. Heidegger:

Βεβαια θα σκεφτομασταν πολυ μυωπικα εαν νομιζαμε οτι το νοημα της ρησης του Angelus Silesius εξαντλειται στο να ονομαζει απλως τη διαφορα των τροπων κατα τους οποιους ροδο και ανθρωπος ειναι ο,τι ειναι. Το αρρητο της ρησης -και απ' αυτο εξαρτωνται τα παντα- λεει μαλλον οτι ο ανθρωπος, στον πιο μυχιο βυθο της ουσιας του, ειναι τοτε μονο αληθινος οταν με τον τροπο του ειναι οπως το ροδο - διχως Γιατι. Εδω αυτην τη σκεψη δεν μπορουμε να την παρακολουθησουμε περισσοτερο.

Θα δοκιμασω αυτη τη σκεψη να την παρακολουθησω περισσοτερο.

Παραταξη

Ποια γλωσσα μιλαει καποιος διχως Γιατι; Η ερωτηση ακουγεται παραξενη. Ας ρωτησουμε πρωτα: Ποια γλωσσα μιλαει καποιος κατω απο την κυριαρχια του Γιατι;

Εδω πρεπει να εχουμε υποψη μας οτι οι φρασεις του ανθρωπου δεν χρειαζεται απαραιτητα να περιεχουν τη λεξη ''Γιατι''. Η αρχη του αποχρωντος λογου απαιτει ολα να συνδεονται με ολα. Οπου υφισταται συνδεση, συσχετιση καθε μορφης, εκει ειναι επι το εργον, εκει κυριαρχει το ''Γιατι''. Η γλωσσα που της ανταποκρινεται ειναι εκεινη στην οποια οι προτασεις εχουν δομη συν-τακτικη: Τα πραγματα εμφανιζονται μεταξυ τους συντεταγμενα, συμφωνα παντα με καποιο λογο. Ανακαλεστε, για παραδειγμα, οποιαδηποτε ψυχιατρικη η ψυχολογικη εξηγηση κι ερμηνεια. O συντακτικος της λογος μας λεει, στην ηχω της φρασης του Leibniz: ''Ετσι γινεται και οχι αλλιως''. Κι αν παλι ο οπαδος μιας αλλης θεωριας πει ''Οχι! Δεν εξηγειται, δεν ερμηνευεται ετσι αλλα αλλιως!'', το αλλιως του ειναι σχετικο: Κι αυτος παλι συμφωνα με τα δικα του θα πει: ''Ετσι. Οχι αλλιως''. Παντου βεβαια το Αλλιως θα ηταν κοκκινια στο τετραδιο.

Ομως υπαρχει κι ενα πραγματικο ''αλλιως''. Το γνωρισα εκπεφρασμενα στο εργο του Ludwig Wittgenstein, ομως δεν θα υπεισελθω σ' αυτο.

Με τις λεξεις ''Ειν' ολα αλλιωτικα'' ξεκινα ενα ποιημα του Paul Celan. Στο ποιημα υπαρχουν οι παρακατω στιχοι:

Ανεμομυλοι

Σου ωθουν αερα στον πνευμονα, κωπηλατεις

Μεσ' απ' τα καναλια, λιμνοθαλασσες και διωρυγες,

Στο φεγγος της λεξης,

Στην πρυμνη κανενα Γιατι, στην πλωρη κανενα για που [...].

Αυτο το ''αλλιως'' μιλα μιαν αλλη γλωσσα. Εδω το καθε πραγμα στεκει στον εαυτο του, στο Διοτι του -θυμηθειτε το ''ανθει διοτι ανθει''-, το ενα παραδιπλα στο αλλο. Ειναι η λεγομενη παρατακτικη συνταξη [σ.10]. Σ' αυτην ειναι που μιλουν τα πραγματα - διχως Γιατι.

Εχω γνωρισει τεσσερις τροπους παρατακτικης με την ευρυτερη εννοια συνταξης: Την περιγραφη, την ταυτολογια, την επαναληψη, την ονομασια. Θα διευκρινισω επιγραμματικα τον καθενα.

Η περιγραφη, στην πλεον αυστηρη της μορφη, δεν βρισκεται σε καποιου ειδους μαρτυρια οπου κανεις μεταφερει ο,τι ειδαν τα ματια του κι ακουσαν τ' αυτια του. Οσο πιστοτερα περιγραφει κανεις τοσο ο λογος του γινεται ποιητικοτερος. Η αυστηρη περιγραφη ειναι αυτος τουτος ο ποιητικος λογος.

Θ' ακουσουμε σαν παραδειγμα παρατακτικης συνταξης στον τροπο της περιγραφης στιχους απο ενα ποιημα του Γιωργου Σεφερη:

Η μορφη της μοιρας πανω απ' τη γεννηση ενος παιδιου,

γυροι των αστρων κι ο ανεμος μια σκοτεινη βραδια του Φλεβαρη,

γεροντισσες με γιατροσοφια ανεβαινοντας τις σκαλες που τριζουν

και τα ξερα κλωναρια της κληματαριας ολογυμνα στην αυλη.

Η μορφη πανω απ' την κουνια ενος παιδιου μιας μοιρας μαυρομαντιλουσας

χαμογελο ανεξηγητο και βλεφαρα χαμηλωμενα και στηθος ασπρο σαν το γαλα

κι η πορτα που ανοιξε κι ο καραβοκυρης θαλασσοδαρμενος

πετωντας σε μια μαυρη κασελα το βρεμενο σκουφι του.

Σαν παραδειγμα ταυτολογιας θα σας αναφερω τη φραση: ''Η αγαπη ειναι αγαπη''. Τη χρησιμοποιησα σε μια ομιλια μου πριν απο δυομισι χρονια. Αναφερομαι εκει που η αγαπη γινεται πραξη, δηλαδη εκει που δηλωνεται, δηλαδη στο "σ' αγαπω'' - οταν λεγεται ψυχη τε και σωματι.

Το "σ' αγαπω'' δεν μιλα για την ''εννοια'' της αγαπης. Δεν λεει ''Αισθανομαι αγαπη για σενα''. Δεν αντικαθισταται απο αλλες λεξεις οπως τρυφεροτητα, φροντιδα, κατανοηση, αυταπαρνηση, ερωτισμο κ.ο.κ. Δεν παρασταινεται ως ''σχεση''. Δεν αναλυεται σε ''μηχανισμους''. Δεν αναγεται σε νευροχημικες διεργασιες.

Η αγαπη ειναι αγαπη.

Σ' αγαπω οχι ''γιατι εισ' ωραια'' αλλα, θυμηθειτε το ροδο του Angelus Silesius, γιατι σ' αγαπω.

Ερχομαστε στην επαναληψη. Θα τη δουμε οπως την εννοει ο Βιντζεντζος Κορναρος ξεκινωντας τον Ερωτοκριτο:

Του κυκλου τα γυρισματα π' ανεβοκατεβαινου,

και του τροχου π' ωρες ψηλα κι ωρες στα βαθη πηαινου,

και του καιρου τ' αλλαηματα π' αναπαημο δεν εχου,

μα στο καλο κι εις το κακο περιπατου και τρεχου,

και των αρματω οι ταραχες, οχτριτες και τα βαρη,

του ερωτα οι μπορεσιες και τση φιλιας η χαρη [...].

Εδω η επαναληψη εχει τον χαρακτηρα νομου της φυσης. Σ' αυτα τα ''γυρισματα'' οι ανθρωποι συνηθως αντιστεκονται, ειτε κυνηγωντας το καινουριο ειτε πληττοντας στη μονοτονια του ιδιου. Η επαναληψη δεν λογαριαζει τον ανθρωπο και τις προτιμησεις του. Ειναι απ-ανθρωπη.

Ομως ενας ανθρωπος μπορει καποιες φορες να ελευθερωθει απο τα δεσμα της ιδιοτελειας και ν' αρμοστει στον κυκλο ολοτελα, να γινει ενα με το φως της μερας κι ενα με το σκοταδι της νυχτας, να γινει ολος ''ταραχη'' κι ολος ''ερωτας'' κι ολος ''φιλια''. Τοτε, μεσα απο αυτο το ενα και μεσα απ' αυτην την ολοτητα θα πει, με τον Διονυσιο Σολωμο: '

Τα σπλαχνα μου κι η θαλασσα ποτε δεν ησυχαζουν'.

Και θα πει, με τον Γιωργο Σεφερη:

Ειτε βραδιαζει

ειτε φεγγει

μενει λευκο

το γιασεμι.

Η ονομασια τελος θα υποδηλωθει με αφορμη ενα χαϊκου, το παραδοσιακο ιαπωνικο τριστιχο. Το εγραψε ο Matsuo Bashō:

Ανθρωπο κανενα δεν βλεπεις,

την ανοιξη, σαν πισω απ' τον καθρεφτη,

ο ανθος της δαμασκηνιας.

Σας διαβαζω τα εισαγωγικα σχολια ενος συγχρονου γερμανοκορεατη φιλοσοφου:

Καθε χαϊκου ονομαζει ενα πραγμα [Εδω: ο ανθος της δαμασκηνιας]. Η ονομασια ενος πραγματος ειναι ενας απ' τους κανονες του. Το χαϊκου το ονομαζει σαν ενα αγαπημενο ονομα. [...] Τα πραγματα [...] ησυχαζουν στον εαυτο τους. Ουτε ωθουνται προς μια σημασια ουτε πιεζονται απο το [...] εγω. Κανεις αισθανεται μια προς-τιποτα-πιεση των πραγματων, μια σιγη, η μια μοναδικη κενοτητα. Αρχιζουν να μιλουν διοτι κανενας, τιποτα δεν τα αναγκαζει να μιλησουν. Ετσι αποκτουν ενα δικο τους βαρος και μια δικη τους γλωσσα. Απελευθερωμενα απο το στομφο της σημασιας κι απο την ψυχη του [...] Εγω, τα πραγματα εμφανιζονται τροπον τινα καθαυτα. Καθε επιτυχημενο χαϊκου ακτινοβολει μια χαρη [Το ''φεγγος της λεξης'' του Celan!]. Ενδεχομενως αυτη η χαρη αναγεται σε μια πολυποικιλη απουσια του ''Εγω'', του ''ποθου'', της ''δραματικοτητας'' και του ''νοηματος''. Αυτη η απουσια καθιστα δυνατη μια ολο χαρη παρουσια των πραγματων.

Θεραπευτης που δεν σκεπτεται

Τη διαφορα συντακτικου και παρατακτικου μπορουμε να τη συνοψισουμε στο οτι ο συντακτικος λογος ειναι παραστατικη σκεψη, ο παρατακτικος λογος ειναι βλεμμα που ακουει. Το ''αλλιως'' σημαινει τη δυνατοτητα να σκεφτομαστε λιγοτερο και ν' ανοιξουμε τα ματια μας περισσοτερο.

Θα παρατηρησατε οτι δεν εμεινα στο χωρο της θεραπειας. O θεραπευτης, οσο κι αν εφαρμοζει τεχνικες, δεν θα μπορεσει να βγει απ' τον ισκιο του, και ο ισκιος του ειναι το δικο του ζωντανο παραδειγμα. Αυτο θα εχει τελικα και την οποια θεραπευτικη επιδραση. Το ζωντανο του παραδειγμα ο θεραπευτης δεν μπορει να το αποφυγει, οπως δεν το μπορουν οι γονεις, οσο κι αν προσπαθουν να φερθουν στα παιδια τους με γνωμονα μια καποια παιδαγωγικη θεωρια. Θα κανει καλα να το δεχτει και μαλιστα να ενσκηψει σ' αυτο.

Οσα λοιπον ενδεικτικα ειπωθηκαν για τον παρατακτικο λογο εχουν νοημα μονο στον βαθμο που με τον καιρο θ' αφομοιωθουν απο τον θεραπευτη, θα τον διαμορφωσουν ως ανθρωπο, στη δουλεια και στη σχολη, στον ξυπνο του και στον υπνο του.

Προς τουτο δεν χρειαζεται η εκμαθηση απο κατι καινουριο. Το παρατακτικο ειναι το πρωτο. Ειναι ο τροπος με τον οποιο καταρχην ειμαστε. Συνηθως το λησμονουμε. Αυτο που χρειαζεται ειναι το καθαρο βλεμμα για το πως συμβαινουν τα λογια μας και τα εργα μας. Το μονο που χρειαζεται να μαθει κανεις ειναι να τα προσεχει περισσοτερο.

Προσεχω θα πει ακουω. Και πιο πριν: αφουγκραζομαι. Τελειωνοντας θα επανελθουμε στη γυναικα και θα επιχειρησω να σας περιγραψω τον τροπο που την ακουω, για να δειτε αυτο που θα μπορουσαμε να αποκαλεσουμε ''παρατακτικο ακουσμα'' - στο σημειο που μπορεσα να το φτασω εγω.

Τι θα πει εδω ακουω τη γυναικα θα σας το διευκρινισω αναφεροντας τροπους με τους οποιους την παρακουμε.

Την παρακουω οταν παραφραζω τα λεγομενα της. Ετσι, π.χ., μου λεει ''Φταιω για ολα'' κι εγω ακουω ''Καταθλιψη''. Μου λεει ''Ειμαι υπευθυνη για ολα'' κι εγω, π.χ., ακουω ''Υπερτροφικο υπερεγω''.

Στη θεραπευτικη συναντηση δεν αποζητα κανεις παντα εναν γιατρο να του εξαφανισει το συμπτωμα, αλλα καποτε, ρητα η αρρητα, εναν ανθρωπο να τον ακουσει. Και ο θεραπευτης, επαναλαμβανω, για να μπορει ν' ακουει, δεν πρεπει να γινει πιο ''εξειδικευμενος'' αλλα περισσοτερο ανθρωπος.

Ακομα: Δεν ακουω τη γυναικα οταν εχω στυλωμενα τ' αυτια μου. Δεν την ακουω οταν παιρνω τα λογια της κατα γραμμα. Δεν την ακουω οταν εχω σημειο αναφορας τα δικα μου.

Ακουω, κι αυτο θα ξενισει, ομως ερχεται απο τη σοφια της μεγαλης μας παραδοσης, ακουω οταν εχω ηδη ακουσει. Τοτε ειμαι, με μια λεξη του Παρμενιδη, ''προφρων''. Θα πει κατι σαν ''προ-θυμος'': Το θυμικο μου, και οχι οι γνωσεις μου, ειναι ηδη εκει, την καλει και την περιμενει.

Στην περιπτωση της στιχομυθιας με τη γυναικα, το ''εκει'', απ' οπου εχω ακουσει τα λογια της, μπορει να περιγραφει, πρωτον, ως ο τοπος στον οποιο εχει εγκλειστει και, δευτερον, ως ο τοπος προς τον οποιο καλειται ν' ανοιξει, να μετα-τοπιστει. Ο πρωτος ειναι η δικτατορια του αποχρωντος λογου. Ο δευτερος ειναι το ''διχως Γιατι''.

O θεραπευτης, αν θελει ν' ακουσει τη γυναικα, χρειαζεται να ειναι εξοικειωμενος σ' αυτους τους τοπους. Μονο αυτη η εξοικειωση θα καταστησει το θυμικο του προ-θυμο και το αυτι του ευηκοο. Ο,τι ακουει θα το εχει ηδη ακουσει.

Δεν θα επεκταθω περισσοτερο. Το πως η προ-θυμια του θεραπευτη αφυπνιζεται κι εκτελειται στην πραξη της θεραπευτικης συνομιλιας δειχνεται στο εργαστηρι του μαθηματος και της εποπτειας, οχι σε μια ομιλια.

Ομως αυτο που χρειαζεται ακομα να ειπωθει ειναι η διαθεση στην οποια το ''διχως Γιατι'' εκπροσωπειται απο τον θεραπευτη και μεταδιδεται στον συνομιλητη του.

Στην αρχαια μας γλωσσα ο χρονος μιας ζωης καλειται ''αιων''. Γι' αυτον γραφει ο Ηρακλειτος: ''αιων παις εστι παιζων, πεσσευων. παιδος η βασιληιη''. Ο χρονος μιας ζωης ειναι ενα παιδι που παιζει. Η βασιλεια ειναι ενος παιδιου.

Αυτο το παιχνιδι δεν το παιζουμε. Ειμαστε. Ειτε το ξερουμε ειτε οχι, ειτε το ενστερνιζομαστε ειτε οχι. Ειμαστε παικτες και παιχνιδι μαζι, αναλαφρο και συναμα δεσμευτικο, οδυνηρο και συναμα χαρουμενο. Παιχνιδι στους ρυθμους απο ''του κυκλου τα γυρισματα''.

Αν φτασεις εκει θα μπορεσεις να πεις ο,τι λεει ενας στιχος απο το τελευταιο ποιημα του Γιωργου Σεφερη:

Οτι περασε περασε σωστα.