Kojima

Τόκιο, 5.7.1963

Αξιότιμε,

αγαπητέ κύριε καθηγητά Heidegger,

Ήδη κύλησαν οκτώ χρόνια από τότε που μπόρεσα να σας επισκεφθώ στην πατρίδα σας το Messkirch. Στον δρόμο του γυρισμού, στην παλιά πόλη Konstanz στην Bodensee, με τα υπέροχα βουνά μπροστά στα μάτια μας, είχα ακόμα και την σπάνια ευκαιρία να κάνω έναν περίπατο και να έχω μια συνομιλία μαζί σας. Ήταν μια εμπειρία τριών ημερών μόνο, όμως η μνήμη της συνεχίζει να ηχεί σιγαλά μέσα μου, όπως η τελευταία φωνή στο Feldweg του Messkirch.

Πριν από μερικά χρόνια, στον εορτασμό του συμπατριώτη σας συνθέτη Conradin Kreutzer, κάνατε μια διάλεξη με τον τίτλο Περί της ατομικής εποχής [= Gelassenheit]. Όταν το 1959 δημοσιεύτηκε στις ιαπωνικές εφημερίδες μια περίληψή της, μας φάνηκε, εμάς τους Ιάπωνες, σχεδόν σαν να θέλατε, κύριε καθηγητά, ν' αποτανθείτε ειδικά σ' εμάς. Η δύναμη των πολιτικών, των ερευνητών, των τεχνικών, των συνεδρίων και των επιτροπών δεν μπορεί ν' αλλάξει τίποτα στην πορεία αυτού του κόσμου. Όταν στην ατομική εποχή οι άνθρωποι δεν προσέχουν την "νοήμονα νόηση", τότε είναι εκτεθειμένοι στην απειλή της τεχνικής άοπλοι κι απροστάτευτοι. Ακόμα κι αν ο κίνδυνος του πολέμου μπορούσε ν' αποφευχθεί, ακόμα και τότε, και ακριβώς τότε, θα ενέσκηπτε ένας ακόμα μεγαλύτερος κίνδυνος. Ακριβώς τότε η τεχνική θα καθήλωνε τους ανθρώπους στον δρόμο της, θα τους εξουσίαζε, θα τους τύφλωνε, και η καταπιεστική κυριαρχία της "υπολογιστικής σκέψης" και η πλήρης αφροσύνη θα καταστεί εμφανής. Αυτά τα λόγια σας, για τον κόσμο του Messkirch μπορεί να ήταν μια προειδοποίηση. Όμως για μας τους Ιάπωνες εκφράζουν ένα γεγονός συντελεσμένο. Επιτρέψτε μου, κύριε καθηγητά, σ' αυτήν την κατάσταση, μετά από πρόσκληση της εφημερίδας Yomiuri Shimbun, μετά από μεγάλο διάστημα να σας χαιρετίσω, και μ' αυτήν την επιστολή να σας παρακαλέσω ευγενικά για λίγα καθοδηγητικά λόγια στην μορφή μιας ανοιχτής επιστολής.

Πόσον καιρό τώρα περιμένουμε με λαχτάρα να απευθύνετε έναν λόγο σ' εμάς άμεσα. Ήδη στην ιστορία μας η λάμψη της θεότητας έχει σβύσει. Έγινε τόσο ξαφνικά, θά 'λεγα σχεδόν με μιας. Ειδικά στην Ιαπωνία ο χρόνος της κοσμικής νύχτας γίνεται όλο και πενιχρότερος. "Ήδη έχει γίνει τόσο πενιχρός που δεν είναι σε θέση ν' αντιληφθεί την έλλειψη του θεού ως έλλειψη." Στην Ευρώπη κανείς ένοιωσε ήδη από νωρίς την έλευση της κοσμικής νύχτας. Καθαρότερα στην ποίηση του Hoelderlin, επίσης από τον Kierkegaard, και κατά την καμπή του αιώνα από τον Nietzsche, όπως αναφέρετε. Όμως τότε ακριβώς στην Ιαπωνία οι πατέρες μας δεν αντιλήφθηκαν τίποτα για μια ερχόμενη νύχτα. Πολύ περισσότερο προσδοκούσαν μια "αυγή της Ιαπωνίας", θεώρησαν την ανανέωση Meiji (1868) μια χαραυγή. Όμως αυτή η χαραυγή σήμαινε μόνο ότι η Ιαπωνία, ως μέλος του ευρωπαϊκού κόσμου, κινητοποιήθηκε προς μια νέα ανάπτυξη. Το ενδιαφέρον των πατέρων μας για την Ευρώπη αφορούσε προπάντων τον μοντέρνο πολιτισμό. Άλλωστε και στις ευρωπαϊκές χώρες κανείς αφέθηκε ολότελα στην ευφορία του πραγματοποιούμενου κοσμικού πνεύματος, καθώς οικοδομούσε το μοντέρνο, συγκεντρωτικό κράτος. Και πάλι, ήδη τότε η φωνή από την Γέννηση της τραγωδίας ήταν ακουστή με μια τελείως άλλη πνοή.

Όμως τα τελευταία εκατό χρόνια η Ιαπωνία προχώρησε ακλόνητα σ' εκείνον τον δρόμο που οδηγεί προς έναν εξευρωπαϊσμό του κόσμου. Αληθινά εξωτερικεύτηκε, για να προσλάβει κάθε τι ευρωπαϊκό. Και τούτο δίχως να έχει προετοιμάσει έναν χώρο ώστε να μπορεί να προσλάβει. Τελικά προσέλαβε ακόμη και την τραγωδία της ατομικής βόμβας. Με ένα ορισμένο νόημα κανείς μπορεί να πει ότι η Ιαπωνία, χάρη στην ιστορική και γεωγραφική της ιδιαιτερότητα, ήταν, όπως καμιά άλλη χώρα στην γη, προορισμένη να υποδεχτεί τα πάντα και ν' αφήσει τα πάντα να υφίστανται το ένα δίπλα στο άλλο. Όμως σήμερα βυθίζεται ολότελα στην καθημερινότητα αυτού του "το ένα δίπλα στο άλλο". Η ιαπωνική χαραυγή είναι ένα ομοίωμα χαραυγής. Όλα συμβαίνουν σαν σε ονειροφαντασία. Όλο και περισσότερη παραγωγή, όλο και περισσότερη τεχνική, όλο και περισσότερες συνεδριάσεις. Εδώ δεν βρίσκεται ούτε καν ένα ίχνος από τους θεούς που φεύγουν. Εδώ διακηρύσσουν με πολύ φασαρία τον "εξοβελισμό του πολέμου" και ονειρεύονται ένα ομοίωμα ειρήνης.

Βέβαια σ' αυτήν την ανάπτυξη η Ιαπωνία δεν παραδέρνει μόνη της. Τα παιδιά που γεννήθηκαν μετά τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό: οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, η μοντέρνα Ιαπωνία εν μέσω της βιομηχανικής επανάστασης, η Ρωσία μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, η Κίνα μετά τον δεύτερο και μαζί της τα νεότευκτα ασιατικά και αφρικανικά κράτη, όλος αυτός ο εξευρωπαϊσμένος κόσμος εκτός Ευρώπης προχωρεί στον δρόμο του απ-άνθρωπου πολύ πιο ελαφρόμυαλα απ' όσο η ίδια η μητέρα Ευρώπη. > >

Ίσως έγκειται στο ότι τα θεμέλια του μοντέρνου τεχνικού κόσμου, που βέβαια τέθηκαν στην Ευρώπη, στην Ευρώπη είναι και βαθύτερα και στερεότερα, κι έτσι η αγωνία της ανθρωπινότητας που πεθαίνει, η οποία γίνεται αντιληπτή σ' αυτόν τον τεχνικό κόσμο, στην Ευρώπη είναι και εντονότερα αισθητή. Ίσως και γι' αυτό επίσης εκεί βρίσκεται το ιστορικό έδαφος, στο οποίο ο άνθρωπος μπορεί και πάλι να συνδεθεί με τον βυθό του είναι, για το ότι ο βυθός του είναι βασίζεται στην άβυσσο, από την οποία έρχεται η ηχώ της φωνής της αγωνίας. Το κάλεσμα προς μια νέα θέσπιση του εδάφους της ανθρωπινότητας, την ακούμε διαρκώς από το στόμα εκείνων των ευρωπαίων ποιητών και φιλοσόφων, στους οποίους εσείς, κύριε καθηγητά, υποδείξατε τον αντίστοιχο τόπο τους, είτε είναι ο Leibniz ή ο Pascal, ο Hegel ή ο Hoelderlin, ο Nietzsche ή ο Rilke. Εδώ είναι ακουστή η αγωνία του ανθρώπου που αποξενώνεται από το έδαφός του, τουλάχιστον η θέληση για το έδαφος είναι σίγουρα εδώ.

Όμως στους ευρωπαϊκούς νεοτέρους χρόνους εκτός Ευρώπης, ο ευρωπαϊκός επιστημονικός-τεχνικός κόσμος προσλήφθηκε σαν κάτι το απόλυτα αναγκαίο, έγινε ευπρόσδεκτος μάλιστα σαν ο πρώτος όλων των τιμητικών προσκεκλημένων. Εξαρχής αποτίναξε τον τρόπο του πρό-χειρου και κατέλαβε την θέση του κυρίαρχου. Η εξυπηρέτησή του θεωρούνταν υπηρεσία στην πρόοδο. Αυτός ήταν ο λόγος που αυτός ο τεχνικός κόσμος, πολύ ευκολότερα και ταχύτερα από την ίδια την Ευρώπη, κατέληξε σε μια οικονομική και κοινωνική αυτονομία υψίστου μεγέθους. Γι' αυτό και, αντί για το είναι του ανθρώπου, η παράσταση της μοντέρνας τεχνικής προόδου μπόρεσε τόσο εύκολα ν' ανυψωθεί σε κυρίαρχη θέση. Πρώτα εξαυτού είναι βέβαια και κατανοητό, πώς τα τεχνικά και οικονομικά δυνατά κράτη εκτός Ευρώπης καταφέρνουν να σπεύδουν μ' όλες τους τις δυνάμεις στον δρόμο προς έναν μέχρι γελοιότητας ανόητο και αφηρημένο "τεχνολογικό πόλεμο". Τελικά μήπως η σημερινή Ευρώπη κείται σε μια διπλή αγωνία; Αφενός στην εσωτερική αγωνία της αυτοαποξένωσης του ανθρώπου από την μοίρα των δικών του νεοτέρων χρόνων και αφετέρου στην κοσμική καταστροφή της ανθρωπότητας που την απειλεί απ' έξω, στην οποία ο αβυσσαλέος τεχνολογικός ανταγωνισμός των νέων κρατών που τρέφονται από την ευρωπαϊκή κληρονομιά έχει βάλει σκοπό να συμπαρασύρει τα πάντα; Όπου η δεύτερη απειλή μοιάζει να "προσμοιράζει" μιαν ακόμα ευρύτερη, παγκόσμια μοίρα. Οι μη ευρωπαϊκές μοντέρνες υπερδυνάμεις ούτως ειπείν μετατέθηκαν στην ατομική εποχή αλματωδώς, χωρίς να έχουν τον χρόνο για την ανόρθωση μιας δικής τους κουλτούρας. Άραγε αυτή η αφηρημένη δυνατότητα θα εξαπλώσει εκείνο το ομοίωμα κόσμου, που αποκαλούμε παρόν, επάνω σ' όλη τη γη; Αυτός ο κόσμος του παρόντος μοιάζει με ακροβατικό νούμερο στον αέρα, όπου ο άνθρωπος παραδέρνει από την μια δυνατότητα στην άλλη. Εκεί ο ίδιος ο άνθρωπος γίνεται πλέον μόνο ομοίωμα ανθρώπου. Σε σύγκριση μ' αυτήν την προσβολή της ζωής και της ουσίας του ανθρώπου από την τεχνική, όπως λέτε κύριε καθηγητά, ακόμη και η έκρηξη της ατομικής βόμβας είναι γεγονός ήσσονος σημασίας.

Άραγε στο κόσμο του παρόντος, καταμεσίς σ' έναν πόλεμο που βασικά δεν μπορείς να τον πεις πόλεμο, σε μια ειρήνη που και πάλι δεν μπορεί να λέγεται ειρήνη, ο δρόμος προς την πραγμάτωση της ουσίας του ανθρώπου είναι κλειστός οριστικά; Κανείς θά 'λεγε ότι, με την αμοιβαία απειλή του διεθνούς τεχνολογικού ανταγωνισμού, ο θαυμασμός εμπρός στην αλήθεια έχει φύγει για πάντα.

Πάντως μια τέτοια εσχατολογική θεώρηση του παρόντος ήταν από πάντα ξένη στον άνθρωπο της Ανατολής, ιδιαίτερα σ' εμάς τους Ιάπωνες. Εμείς οι Ιάπωνες αισθανόμαστε προστατευμένοι στην αγκάλη της φύσης. Μ' αυτό δεν εννοώ βέβαια τον δρόμο της σκέψης, στον οποίο ο άνθρωπος εισβάλει στην "Natura" (με κεφαλαίο), όπως τονίζετε για τον Leibniz. Θέλω μόνο να πω ότι για τον Ιάπωνα η φύση είναι μια περιβάλλουσα, ανοιχτή αίσθηση του είναι. Κανείς θα μπορούσε να την ονομάσει, όχι διαπίστωση της υποκειμενικότητας ως ελευθερίας της επιλογής, αλλά ένα παιχνιδιάρικο βύθισμα στην "ασιατική φύση" και στην "ασιατική αδεξιότητα", όπως λέγεται στον Hegel. Γι' αυτό σ' εμάς ο άνεμος φυσά πάντα ευνοϊκός, κι ανακινείται μια δίψα που θά 'θελε να ρουφήξει πέρα για πέρα τα πάντα. Αυτός είναι και ο λόγος που η Ιαπωνία, όπως ανέφερα παραπάνω, μπόρεσε, και "έπρεπε" να προσλάβει κατά σειρά τον πολιτισμό της κινεζικής ηπείρου, τον βουδισμό, τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και πολλά άλλα ρεύματα της σκέψης και να τ' αφήσει να συνυπάρχουν. Γι' αυτό εδώ δεν αποκλειόμαστε από τους άλλους λαούς, όμως ούτε κι έχουμε καμιά εσχατολογική κοσμική αίσθηση.

Οι Ιάπωνες δεν συναντώνται μεταξύ τους με ευρωπαϊκό τρόπο. Το πνεύμα τους, τους κάνει, ακολουθώντας την εκάστοτε διάθεση, να εγκλιματίζονται στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Άλλωστε η ιαπωνική λέξη για την "διάθεση" σημαίνει πρωταρχικά "εγκλιματισμός" (συμμετοχή στον αέρα). Με γνήσια ιαπωνική έκφραση θα πει, με τα λόγια ενός βουδιστή μοναχού και ποιητή: "Αν είναι κανείς άρρωστος, τότε να θεωρεί καλύτερο το να είσαι άρρωστος, αν έρθει η ώρα του θανάτου, τότε να θεωρεί καλύτερο το να πεθαίνεις. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος να ξεφύγει κανείς από την δυστυχία." Η στάση του της "άνεσης" είναι εκείνη η φρέσκια διάθεση που ακολουθει την αυτοεξωτερίκευση, όταν ο άνθρωπος κάποτε βυθίστηκε στην φύση ολότελα* και αναδύθηκε από τα βάθη της και πάλι. Αυτή η διάθεση δεν μιλά τα υπερήφανα λόγια του Zarathustra που κατεβαίνει από το ψηλό βουνό· μας καλεί σε μια απλή παρομοίωση, ότι βαθιά κάτω από την γη βρίσκεται κρυμμένη η πηγή της ζωής. Αυτό το κάλεσμα έχει γίνει τραγούδι, διάλογος του "ζεν", "χαϊκού". Στην Ιαπωνία το "τραγούδι" σήμαινε, σύμφωνα με το νόημα και την ετυμολογία του, "κάλεσμα". Το τραγούδι παρέπεμπε άρρητα στην αληθινή κατοικία του είναι και προσκαλούσε στην συγκέντρωση εκεί. Σ' αυτήν την πρόσκληση οι Ιάπωνες ενοράθηκαν το ότι βάσανο κι αγάπη, παραίτηση κι ελπίδα μπορούν να συγκατοικούν.

Και πάλι ακριβώς η καθημερινότητα αυτής της ιαπωνικής "ενόρασης" κάνει να προβάλλει μια τρομακτική βλακεία ως προς την ιστορία. Αυτή η βλακεία μοιάζει με μια αιώνια λευκή νύχτα, στην οποία δεν υπάρχει καμιά τροπή προς μια "πρωία του κόσμου". Αυτή η ιαπωνική συγκατοίκηση ημέρας και νύχτας ίσως εμποδίζει την έλευση της "ιερής νύχτας", την οποία θα μπορούσε ν' ακολουθήσει μια αληθινή πρωία.

Kojima

Φοβάμαι ότι σ' αυτήν την κατάσταση κάθε λέξη, όσο αληθινότερη είναι, τόσο περισσότερο πρέπει να γίνει τραγωδία της Κασσάνδρας. Παρόλ' αυτά το μοναδικό, στο οποίο μπορούμε να πιστεύουμε, είναι ένας τέτοιος λόγος ο οποίος, προτρέχοντας στην πρωία του κόσμου, για την οποία δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πότε θα έρθει, είναι σε θέση να κατέλθει σ' αυτήν την μακρά νύχτα. Είθε ένας τέτοιος λόγος να φτάνει σ' εμάς ξανά και ξανά, ν' ανακαλεί το παρελθόν μας και να ηχεί έως το μέλλον! Μ' αυτήν την ελπίδα περιμένω, κύριε καθηγητά Heidegger, την φιλική σας απάντηση.

Kojima

Heidegger

Αξιότιμε κύριε συνάδελφε Kojima,

Επιτρέψτε μου να υπεισέλθω στην βαθιά μελετημένη επιστολή σας με τον τρόπο του να επαναφέρω το περιεχόμενό της σε τρεις ερωτήσεις. Μ' αυτό θα μπορούσαμε να απολήξουμε στην γειτονία της ερώτησης, της πλέον άξιας ερωτήματος για την νόηση.

1. Τι θα πει εξευρωπαϊσμός του κόσμου;

2. Τι εννοεί ο λόγος σας περί "απ-άνθρωπου";

3. Πού δείχνεται ένας δρόμος προς το ιδιάζον του ανθρώπου;

1.) Τι θα πει εξευρωπαϊσμός του κόσμου; Με τον εξευρωπαϊσμό του κόσμου κάτι ξεκίνησε από την Ευρώπη, το οποίο εκτείνεται ασυγκράτητα σ' όλη τη γη. Με το όνομα "Ευρώπη" ονομάζουμε την Δύση των νεοτέρων χρόνων. Οι νεότεροι χρόνοι είναι η τελευταία εποχή της μέχρι τώρα ιστορίας της. Αυτή η εποχή μπορεί να χαρακτηριστεί σε ποικίλες οπτικές. Όμως καθόσον θέλουμε ν' αναλογιστούμε το ευρωπαϊκό στην οπτική της πλανητικής του κυριαρχίας, πρέπει να ερωτήσουμε: Από πού κατάγεται αυτή η κυριαρχία; Από πού παίρνει την άγρια δύναμή της; Τι σ' αυτήν είναι το κυριαρχούν; Ως το πλέον ορατό σημάδι του, εφόσον προσέξουμε την σχέση του ανθρώπου προς τον κόσμο, ισχύει βέβαια η μοντέρνα τεχνική.* Στην ακολουθία της διαμορφώθηκε η μοντέρνα βιομηχανική κοινωνία.

Η τρέχουσα παράσταση της τεχνικής την ερμηνεύει ως την εφαρμογή της μαθηματικής-πειραματικής φυσικής στην απελευθέρωση και χρήση των φυσικών δυνάμεων. Στην γέννηση αυτής της επιστήμης βλέπουν την απαρχή των νεοτέρων χρόνων της Δύσης, δηλ. του ευρωπαϊκού. Από πού προσδιορίζεται το ιδιόμορφο της μοντέρνας φυσικής επιστήμης; Επιδιώκει μια γνώση η οποία διασφαλίζει την προβλεψιμότητα των φυσικών διαδικασιών. Ως ον ισχύει μόνον ό,τι είναι προβλέψιμο.* Το μαθηματικό πλάνο της φύσης, το οποίο επιτελείται στην θεωρητική φυσική, και η αντίστοιχή του πειραματική επερώτηση της φύσης, την άγουν, ως προς ορισμένες οπτικές, σε λογοδοσία. Η φύση προκαλείται, δηλ. προσάγεται στην υπολογίσιμη αντικειμενικότητα.

Εάν τώρα σκεφτούμε την τεχνική μέσα από το θέμα που εννοείται στην ελληνική λέξη "τέχνη", τότε τεχνική θα πει: γνώση για την παραγωγή. "Τέχνη" σημαίνει έναν τρόπο της γνώσης. Παρ-άγω θα πει: κάτι, το οποίο προηγουμένως δεν ήταν εκεί ως παρόν, το άγω στο εμφανές, στο προσιτό και στο διαθέσιμο.* Αυτή η παρ-αγωγή, δηλ. το ιδιόμορφο της τεχνικής, μέσα στην ιστορία της ευρωπαϊκής Δύσης επιτελείται κατά έναν μοναδικό τρόπο με την ανάπτυξη της μαθηματικής φυσικής επιστήμης των νεοτέρων χρόνων. Το βασικό της στοιχείο είναι το τεχνικό, το οποίο έρχεται στην επιφάνεια με μια νέα και αυθεντική μορφή πρώτα μέσω της μοντέρνας φυσικής. Μέσω της μοντέρνας φυσικής η ενέργεια η εσώκλειστη στην φύση απελευθερώνεται, το απελευθερωμένο μετασχηματίζεται, το μετασχηματισμένο ενισχύεται, το ενισχυμένο αποθηκεύεται, το αποθηκευμένο διαμοιράζεται. Οι τρόποι, με τους οποίους διασφαλίζεται η φυσική ενέργεια, είναι κατευθυνόμενοι, και αυτό το κατευθύνον πρέπει και πάλι από την πλευρά του να διασφαλιστεί. Στο μεταξύ η παρ-αγωγή των μορφών ενέργειας επεκτάθηκε στην δημιουργία στοιχείων και υλικών, τα οποία δεν ανευρίσκονται στην φύση καθαυτά. Σ' αυτήν την δύναμη της αγωγής* υπάγεται και ο τεχνικός χαρακτήρας της επιστήμης των νεοτέρων χρόνων. Η δύναμη της αγωγής έχει να γίνει εμπειρατή ως αυτό το οποίο παντού όλα όσα μπορούν να είναι, και είναι, τα εμφανίζει ως υπολογίσιμο και διασφαλίσιμο απόθεμα - και μόνο σαν τέτοιο. Η δύναμη της αγωγής είναι τόσο λίγο ανθρώπινο κατασκεύασμα που η επιστήμη, η βιομηχανία και η οικονομία υπάγονται σ' αυτήν με όμοιο τρόπο, δηλ. άγονται απ' αυτήν προς την εκάστοτε διαφορετική παραγωγή. Το αναπόφευκτο και το ασυγκράτητο αυτής της δύναμης της αγωγής επιβάλλει την επέκταση της κυριαρχίας της επάνω σ' όλη τη γη. Στο ιδιόμορφο αυτής της δύναμης ανήκει το ότι τόσο χρονικά όσο και χωρικά διαρκώς υπερβαίνει την εκάστοτε φτασμένη κυριαρχική βαθμίδα.* Η πρόοδος της επιστημονικής γνώσης και των τεχνικών εφευρέσεων ανήκει στην νομοτέλεια της αγωγής. Διόλου δεν είναι ένας στόχος που πρώτα ο άνθρωπος έθεσε. Ως επακόλουθο του κράτους αυτής δύναμης της αγωγής οι εθνικοί πολιτισμοί, οι ριζωμένοι στους τόπους και τους λαούς, χάνονται (καταρχήν ή για πάντα;) χάριν της προετοιμασίας ενός κοσμικού πολιτισμού και της υπαγωγής σ' αυτόν.

Ο λόγος για εξευρωπαϊσμό του κόσμου πιάνει μεν κάτι σωστό. Πάντως παραμένει ένας επιφανειακός ιστορικο-γεωγραφικός τίτλος όσο αμελούμε ν' αναλογιστούμε το ιδιόμορφο της δύναμης της αγωγής. Τούτο απαιτεί κατά πρώτον να ερωτήσουμε εάν η σκέψη μας και η παράδοσή της είναι κατάλληλες ν' ακούσουν το αίτημα αυτής της δύναμης και να πουν την αγωγή, η οποία κρατεί εντός της, θεματικά επαρκώς. Ακόμα και η δυτική-ευρωπαϊκή νόηση, η οποία για πρώτη φορά προσβλήθηκε απ' αυτήν την δύναμη της αγωγής υπαγόμενη σ' αυτήν, στην μέχρι τούδε μορφή της δεν αρκεί για να επερωτήσει την δύναμη της αγωγής μέσα από το ιδιόμορφό της. Εάν σκεφτούμε αυτά που ειπώθηκαν, τότε γίνεται σαφές, κατά πόσον η διευκρίνιση και μόνο των ακόλουθων ερωτημάτων πρέπει να παραμένει στον περίγυρο της εικασίας.

2) Τι εννοεί ο λόγος σας περί "απ-άνθρωπου" [Menschenlosigkeit]; Στην γλώσσα μας η έκφραση "Menschenlosigkeit" είναι αδόκιμη και ακατανόητη. Πάντως από το κείμενο της επιστολής σας είναι καθαρό, προς ποια κατεύθυνση κινούνται οι σκέψεις σας για τον άνθρωπο στην εποχή της ξέφρενης τεχνικοποίησης. Ο άνθρωπος βρίσκεται κάτω από την αυξανόμενη απειλή να χάσει το αυθρώπινό του. Αυτό που εννοείται είναι το διακριτικό του, η ίδι-ότητά του.* Είτε αυτή παρασταίνεται με την έννοια της δυτικής-ευρωπαϊκής ερμηνείας του ανθρώπου, είτε της απωασιατικής, σε κάθε περίπτωση είναι υπόψη ένας παλαιόθεν προσδιορισμός του ανθρώπου ο οποίος τώρα βρίσκεται σε κίνδυνο να αποσβεστεί. Ως επακόλουθο ο άνθρωπος δεν μπορεί πλέον να είναι αυτός που ήταν πριν από την επικράτηση της δύναμης της αγωγής.

Πάντως πολύ μεγαλύτερος από τον κίνδυνο αυτής της απώλειας μοιάζει να παραμένει ο άλλος: ότι στον άνθρωπο απαγορεύεται να γίνει αυτός ο οποίος μέχρι τώρα δεν μπορούσε να είναι ιδιαίτερα. Για να διείδουμε αυτόν τον κίνδυνο, χρειάζεται να ερωτήσουμε: Με ποιον τρόπο ο άνθρωπος είναι εκτεθειμένος στην δύναμη της αγωγής; Ο άνθρωπος, δίχως να το προσέχει επί τούτου, προσάγεται ο ίδιος, δηλ. προκαλείται να προσάγει τον κόσμο, στον οποίο ανήκει, πέρα για πέρα ως υπολογίσιμο απόθεμα, και συνάμα να διασφαλίσει τον εαυτό του ως προς τις δυνατότητες της αγωγής. Έτσι ο άνθρωπος μένει καθηλωμένος στην θέληση για την προσαγωγή του υπολογίσιμου και για το πραγματοποιήσιμό του. Ο άνθρωπος, εκτεθειμένος στην δύναμη της αγωγής, αποκλείει ο ίδιος* τον δρόμο στο ίδιον της ύπαρξής του. Ούτε η εξωτερική απειλή μιας κοσμικής καταστροφής με την έννοια του φυσικού αφανισμού του ανθρώπου, ούτε η εσωτερική απειλή από την μεταβολή του ανθρώπου στην υποκειμενικότητα, την διευρυνόμενη μέσα στον εαυτό της,* δεν περιέχουν τον αποφασιστικό κίνδυνο για το ανθρώπινο του ανθρώπου. Διότι και τα δύο είναι ήδη επακόλουθα μόνον της μοίρας, ότι ο άνθρωπος, εκτεθειμένος στην δύναμη της αγωγής, ως ο προσαγόμενος απ' αυτήν για αυτήν, απεργάζεται την διασφάλιση των αποθεμάτων του κόσμου κι έτσι πέφτει στο κενό.* Σε τούτο ανταποκρίνεται η υποβόσκουσα πλήξη της ύπαρξης* η οποία, φαινομενικά από πουθενά καθοριζόμενη και μη παραδεκτή πραγματικά, επικαλύπτεται μεν από την αγορά των πληροφοριών, από την βιομηχανία της διασκέδασης και των ταξιδιών, όμως διόλου δεν παραμερίζεται. Το ότι η δύναμη της αγωγής απαγορεύει στον άνθρωπο το ιδιόμορφό του, σ' αυτό έγκειται η πλέον επικίνδυνη απειλή του ανθρώπινου του ανθρώπου. Και ήδη έχει προβάλλει η ερώτηση:

3.) Πού ακόμα δείχνεται ένας δρόμος προς την ιδι-ότητα του ανθρώπου; Όταν η δύναμη της αγωγής επικρατεί στο όλον του κόσμου, τότε δεν υπάρχει έξω απ' αυτήν καμιά περιοχη, όπου θα μπορούσε να δειχτεί ο ζητούμενος δρόμος. Τότε μένει μόνον η δυνατότητα να ζητηθεί ο δρόμος μέσα στην επικράτεια της δύναμης της αγωγής.* Μόνο που εδώ η ανθρώπινη προσαγωγή από μόνη της οδηγεί σε λάθος δρόμο προς το ίδιον του είναι του ανθρώπου.

Κι αν όμως η δύναμη της αγωγής διαφυλάγει στον εαυτό της ένα πρόσημα αυτού, το οποίο είναι ίδιον του ανθρώπου και μόνου αυτού;* Εάν είναι έτσι, τότε, για να το εμπειραθούμε αυτό, πρέπει να φέρουμε το κράτος της αγωγής ειδικά στο βλέμμα. Τούτο απαιτεί από εμάς, αντί να χαθούμε στην προσαγωγή και να παρατηρούμε τον τεχνικό κόσμο, να υποχωρήσουμε ενώπιον του κράτους της αγωγής. Το βήμα πίσω-ενώπιον είναι αναγκαίο. Όμως πίσω κατά πού; Εδώ ας αρκέσει μια διευκρίνιση της ερώτησης με αρνητικές αποφάνσεις. Το βήμα πίσω δεν εννοεί μια φυγή της νόησης προς εποχές παρελθούσες, δεν σημαίνει προπάντων αναβίωση της απαρχής της δυτικής φιλοσοφίας. Το βήμα πίσω δεν σημαίνει ούτε και την οπισθοδρόμηση σε αντίθεση με την πρόοδο που συμπαρασύρει κάθε προσαγωγή, δηλαδή την απέλπιδα προσπάθεια να συγκρατηθεί η τεχνική πρόοδος. Πολύ περισσότερο το βήμα πίσω είναι το βήμα έξω από την τροχιά στην οποία συμβαίνουν πρόοδος και οπισθοδρόμηση της αγωγής. Μ' αυτό το βήμα του λογισμού η δύναμη της αγωγής απολήγει σ' ένα ανοιχτό απέναντι, δίχως μ' αυτό να γίνεται και αντικείμενο. Μ' αυτό το βήμα η δύναμη της αγωγής, στην αναφορά της στην ανθρώπινη προσαγωγή των υπολογίσιμων αποθεμάτων του κόσμου, γίνεται ορατή. Όπου δείχνεται: Ο άνθρωπος είναι ο προκαλούμενος από την δύναμη της αγωγής στην παραγωγή των υπολογίσιμων αποθεμάτων του κόσμου. Η δύναμη της αγωγής την χρειάζεται, αυτήν την χρέωση του ανθρώπου. Ο έτσι χρεωμένος άνθρωπος συνανήκει στο ιδιόμορφο της δύναμης της αγωγής.* Το να είναι κατά τέτοιον τρόπο ο χρεωμένος- τούτο διακρίνει το ίδιον της ανθρώπινης ουσίωσης στην κοσμική εποχή της τεχνικής.

Δια του ανθρώπου η δύναμη της αγωγής κάνει τον κόσμο να εμφανίζεται με τα χαρακτηριστικά του υπολογίσιμου και ασφαλίσιμου αποθέματος. Αυτό που κάνει τα παρόντα, δηλ. κατά παλαιόθεν ονομασία τα όντα, να παρείναι, το γνωρίζουμε ως το είναι. Η χρέωση στον άνθρωπο, η οποία κρατεί στην δύναμη της αγωγής για την προσαγωγή (δηλ. για την φανέρωση του κόσμου ως τεχνικού), μαρτυρεί το ότι ο άνθρωπος ανήκει στο ιδιόμορφο του είναι. Τούτο αποτελεί το ιδιαίτατο του ανθρώπινού του. Διότι πρώτα στην βάση του ότι ανήκει στο είναι, μπορεί ο άνθρωπος να συλλογάται το είναι.* Μόνο με το βλέμμα σ' αυτό μπορεί να ειπωθεί τι καλείται λογικό, κατά πόσον αυτό μπορεί να παρασταθεί ως η διάκριση του ανθρώπου. Ένα πρωιμότερο κείμενο (Was ist Metaphysik? 1929) χαρακτηρίζει το ζήτημα ότι ο άνθρωπος χρεώνεται το χρέος του είναι, κι έτσι κρατεί για την εκάστοτε εμφάνειά του μια πρόθυμη στέγη να το διατηρεί, με τα λόγια: ο άνθρωπος είναι "ο τοποτηρητής του μηδενός". Η διάλεξη, που ήδη το 1930 μεταφράστηκε στα ιαπωνικά, στην χώρα σας κατανοήθηκε αμέσως, σε αντίθεση με την μηδενιστική παρανόηση του παραπάνω λόγου που ακόμα κυκλοφορεί στην Ευρώπη. Το εδώ αναφερόμενο μηδέν εννοεί εκείνο το οποίο στην οπτική του όντος ποτέ δεν είναι ον, κι έτσι "είναι" το μηδέν, το οποίο όμως και πάλι προσδιορίζει το ον ως αυτό τούτο κι επομένως καλείται το είναι. Ο άνθρωπος: "ο τοποτηρητής του μηδενός" και ο άνθρωπος "ο ποιμένας (όχι ο κύριος) του είναι" (Brief ueber den Humanismus 1947) λέγουν το αυτό. Ωστόσο αυτές οι αποστροφές ακόμη μιλούν μια γλώσσα ανεπαρκή. Πάντως την παρούσα επιστολή την αφορά μόνον να αναγνωριστεί: Ακριβώς το βλέμμα στο κράτος της αγωγής, δηλ. στο ιδιόμορφο της τεχνικοποίησης του κόσμου, δείχνει έναν δρόμο προς το ίδιον του ανθρώπου, το οποίο κάνει διακριτό το ανθρώπινό του με την έννοια της χρέωσης από το είναι, για τούτο. Ο άνθρωπος είναι ο αναλωνόμενος από την δύναμη της αγωγής, για τούτην. Η ιδι-ότητά του έγκειται στο ότι δεν ανήκει στον εαυτό του. Εάν ακολουθήσουμε την ενόραση που μας δείχνει τι κρατεί στον τεχνικοποιημένο κόσμο, τότε παρέχει την δυνατότητα μιας αποφασιστικής εμπειρίας. Η δύναμη της αγωγής, εννοημένη αρκούντως, φυλάγει μέσα της την υπόσχεση* ότι ο άνθρωπος μπορεί να απολήξει στο ίδιον του προορισμού του όταν παραμένει πρόθυμος για μια μακρόπνοη κατοίκηση στο πλέον άξιο ερωτήματος όλων των ερωτημάτων. Τούτο αναλογίζεται το πού κρύβεται το ιδιομορφο αυτού το οποίο η δυτικοευρωπαϊκή νόηση έπρεπε να παραστήσει κάτω από το όνομα "είναι".

Όσο η νόηση δεν εισέρχεται στον δρόμο ο οποίος της υποδεικνύεται με το βήμα πίσω, τόσο θα περιφέρει την α-νοησία της μια πλάνη, που ακόμα κυκλοφορεί παντού. Συνίσταται στο αίτημα ότι ο άνθρωπος πρέπει να γίνει κύριος της τεχνικής και δεν μπορεί άλλο να μένει δούλος της. Όμως ο άνθρωπος ποτέ δεν θα γίνει κύριος αυτού το οποίο ορίζει το ιδιαίτατο της μοντέρνας τεχνικής. Γι' αυτό ούτε και μπορεί να είναι μόνο δούλος της. Το διαζευκτικό κυρίου και δούλου δεν απολήγει στην περιοχή του εδώ κρατούντος ζητήματος. Όταν επιτευχθεί να τεθεί η ατομική ενέργεια υπό έλεγχο, μήπως τούτο σημαίνει και ότι ο άνθρωπος έγινε κύριος της τεχνικής; Διόλου. Ο εξαναγκασμός στον έλεγχο μαρτυρεί ακριβώς την δύναμη της αγωγής, δηλώνει την αναγνώριση αυτής της δύναμης, προδίδει την αδυναμία της ανθρώπινης πράξης να επικρατήσει επάνω της, όμως συνάμα περιέχει ένα νεύμα προς την νοούσα αρμογή στο ακόμα κρυμμένο μυστήριο της δύναμης της αγωγής. Μια τέτοια νόηση δεν μπορεί πλέον να επιτελεστεί από την μέχρι τούδε δυτικοευρωπαϊκή φιλοσοφία, μα ούτε και δίχως αυτήν, δηλ. δίχως η εκ νέου οικειοποιημένη της παράδοση να έρθει σ' έναν κατάλληλο δρόμο.

Η μοντέρνα κοσμική εποχή, η οποία αναπτύχθηκε σε λίγες εκατονταετηρίδες και προετοιμάστηκε μέσα από δύο χιλιετίες, δεν μπορεί να έρθει στο φως ούτε εν μια νυκτί ούτε βέβαια καν από ένα ανθρώπινο κάμωμα, ώστε ένα ανθρώπινο του ανθρώπου, που έχει διασωθεί στο ίδιόν του, να μπορεί να βρει σ' αυτό τον σταθμό μιας κατοίκησης.

Freiburg i. Br., την 18η Αυγούστου 1963 Martin Heidegger