Λογος και Μουσικη

Προλογος

Ενα εργο με κουραζει οταν δεν εχει εντος του εγγεγραμμενη την παροδικοτητα. 

Στην μουσικη ολα κερδιζονται και χανονται με την εκαστοτε ερμηνεια. Υπαρχουν ερμηνειες κοινοτοπες, που εχουν δημιουργησει σχολες. Αυτες οι ερμηνειες εχουν αξιωσεις απολυτοτητας, δογματισμου και διαχρονικοτητας. Η παροδικοτητα αναλαμπει μονον εκει που ο ερμηνευτης αναγνωριζει και ακολουθει τον δικο του ολοδικο τροπο: ο Glenn Gould, η Maria Callas, ο Elvis Priesley, ο Leonard Cohen, η Φλερυ Νταντωνακη, ο Ψαραντωνης: δεν μπορουν να δημιουργησουν σχολη. Δεν μπορεις να παιξεις, η να τραγουδησεις οπως αυτοι. Ο τροπος τους γεννιεται και τελειωνει με την ιστορια τους. Η ενικοτητα ειναι παροδικοτητα. Αυτη, η τρυφεροτητα της ροπης προς τον θανατο ειναι που τελικα μιλα στην καρδια σου.

Θρασυβουλος Γεωργιαδης 

Ο ιστορικος της μουσικης Θρασυβουλος Γεωργιαδης γραφει:

Ο τραγουδιστης πρεπει [...] να τραγουδα σαν απλως να μιλουσε· ομως συναμα πρεπει να μιλα σαν απλως να τραγουδουσε. Το πρωτο απελευθερωνει απο την υλικοτητα του τονικου ογκου· το δευτερο απο μια παθητικα φορτισμενη δηλωση: μια φαινομενικα αντιφατικη διατυπωση· το πραγματικο μονο με παραδοξολογιες αποδιδεται, μη παραδοξο ειναι μονο το νατουραλιστικο.

"… να τραγουδα σαν απλως να μιλουσε": Το τραγουδι καταστρεφεται οταν ο λογος μπαινει κατω απο την κυριαρχια της μουσικης. "... να μιλα σαν απλως να τραγουδουσε": Το τραγουδι καταστρεφεται οταν η μουσικη μπαινει κατω απο την κυριαρχια του λογου.

Ο Γεωργιαδης δεν θα ειχε μιλησει ετσι αν δεν ειχαν προηγηθει οι πρωτοποριακες του μελετες για την αρχαια ελληνικη μουσικη, στις οποιες καταδεικνυει την πρωτογενη ενοτητα λογου, μουσικης και χορου, κατι που στον δυτικο πολιτισμο ειναι αγνωστο, καθως πλεον συνανταμε την καθε τεχνη να εχει την δικη της υποσταση, η οποια την διακρινει απο τις αλλες. Σ' αυτην την οπτικη του "νατουραλιστικου" τα παραινετικα λογια του ηχουν παραδοξα: θετουν τον δυτικο νου εμπρος στην απορια, στην αδυναμια της εννοησης μιας ουσιαστικης διαπλοκης, μιας συν-ουσιωσης λογου και μουσικης.

Συνεπεια της αυτονομησης λογου και μουσικης ειναι η απωλεια του μετρου. Ανοιγεται ο δρομος για την αυθαιρεσια η οποια τονιζει το ενα, η το αλλο. Η "υλικοτητα του τονικου ογκου" προβαλλει εκει που ο λογος συρρικνωνεται σε αξεσουαρ της μουσικης. Η "παθητικα φορτισμενη δηλωση" εκει που η μουσικη απλα προσυπογραφει και ενισχυει την υποκειμενικη συγκινησιακη εκφραση.

Η φραση του Γεωργιαδη μπολιαζει το δυτικο τραγουδι με ενα στοιχειο της αρχαιας μουσικης. Η φιλικη "εριδα" λογου και μουσικης προσφερει και παλι ενα μετρο, καθως δεν επιτρεπει σε κανενα να υπερτραφει εις βαρος του αλλου.

Καταρχην το ακουμε σε μια ερμηνεια των Pixies. Το τραγουδι κυριαρχειται απο τον ρυθμο. Το μονοτονο μπασο του ισοπεδωνει τις λεξεις και τα νοηματα τους: τις κανει μονο λεξεις, "λογια", αξεσουαρ του ρυθμου. Η "υλικοτητα του τονικου ογκου" αποσκελετωνει τις λεξεις. Απ' αυτες μενει μονο η τονιζομενη συλλαβη που πρεπει να συμπιπτει με το ισχυρο μερος του μουσικου μετρου.

Αυτη η μουσικη ειναι εγκλωβισμενη σε μια ναρκισσιστικη, βουβη αυταρεσκεια. Δεν συνομιλεις μαζι της γιατι δεν εχει λογο. Δεν φτανει στα αυτια και στα ματια του αλλου.

Και τωρα η εκτελεση του Cohen. Ο Cohen δεν τραγουδα. Αφηγειται. Εδω οι λεξεις δεν ειναι αξεσουαρ αλλα - μιλανε οι ιδιες. Τραγουδανε λεγοντας τον εαυτο τους. Ο λογος ειναι σκηνικος: Ακους και ακουγοντας βλεπεις τα λεγομενα.

Αυτη η γλωσσα ειναι η γλωσσα της συνομιλιας: Η σκηνη που στηνεται απο τα λεγομενα μπορει να γινει τοπος κατοικησης, συν-κατοικησης των συνομιλουντων, εκτελεστη και ακροατη. 

Νικος Ξυλουρης, Χριστοδουλος Χαλαρης

Ο Νικος Ξυλουρης, οσο γνωριζω, ηχογραφησε αποσπασματα του "Ερωτοκριτου" καταρχην το 1970. Τεσσερα χρονια αργοτερα εκανε μιαν αλλη ηχογραφηση, σε ενορχηστρωση του Χριστοδουλου Χαλαρη.

Ηκουσες Αρετουσα μου τα θλιβερα μαντατα

Ο κυρης σου με ξορισε στης ξενιτιας τη στρατα

Τεσσερις μερες μοναχα μου ‘δωκε να ανιμενω

κι αποκεις να ξενιτευτω πολλα μακρια να πιενω

Και πως θα σ' αποχωριστω και πως θα σου μακρυνω

Και πως θα ζησω διχως σου τον ξορισμον εκεινο

Κατεχω το κι ο κυρης σου γρηγορα σε παντρευει

Ρηγοπουλο αφεντοπουλο σαν εισαι εσυ γυρευει

Και δεν μπορεις να αντισταθεις στα θελουν οι γονεις σου

Νικουν τηνε την γνωμη σου κι αλλαζει η ορεξη σου

Μια χαρη αφεντρα σου ζητω κι εκεινη θελω μονο

Και μετα κεινη ολοχαρος την ζηση μου τελειωνω

Την ωρα π' αρραβωνιαστεις να βαριαναστεναξεις

Κι οντε σα νυφη στολιστεις σαν παντρεμενη αλλαξεις

Να αναδακριωσεις και να πεις Ρωτοκριτε καημενε

τα σου ‘ταξα ελησμονησα τα 'θελες μπλιο δεν ενε

Και καθε μηνα μια φορα μεσα στην καμαρα σου

Λογιαζε τα 'παθα για σε να με πονει η καρδια σου

Και πιασε και τη ζωγραφια που βρες στ' αρμαρι μεσα

Και τα τραγουδια που 'λεγα κι οπου πολυ σ' αρεσα

Και διαβαζε τα θωριε τα κι αναθυμου και μενα

Πως με ξορισανε για σε πολλα μακρια στα ξενα

Κι οντε σου πουν κι αποθανα λυπησου με και κλαψε

Και τα τραγουδια που ‘βγαλα μες την φωτια τα καψε

Η εκτελεση του 1970

Ως γνωστο ο πρωτος στιχος του "Ερωτοκριτου" μιλα για "του κυκλου τα γυρισματα". Το προτυπο τετοιων κυκλων ειναι βεβαια τα φυσικα φαινομενα - η εναλλαγη μερας και νυχτας, των φεγγαριων, των εποχων, της γεννησης και του θανατου. Χαρακτηριστικο αυτων των κυκλων ειναι, για να το πω απλα, οτι δεν μας ρωτανε.

Οι κυκλοι της φυσης αγνοουν τα ανθρωπινα, οπως αυτο: 

Ο Απριλης με τον Ερωτα χορευουν και γελουνε, 

[...] 

οποιος πεθανει σημερα χιλιες φορες πεθαινει.

Η φυση ειναι απ-ανθρωπη. Μαζι και η μουσικη που δενει οσο λιγα πραγματα τον ανθρωπο με τη φυση: Τοσο η αρχαια, οσο και η δημοτικη μουσικη, αλλα και το τραγουδι του "Ερωτοκριτου", προχωρανε με τετοιους κυκλους, δηλαδη επαναληψεις ρυθμικων και μελωδικων σχηματων που δεν παιρνουν διολου υποψη το υποκειμενικο - νοηματικο - συναισθηματικο περιεχομενο των λεγομενων. Αιφνης τα συμβαντα που εξιστορουνται στο τραγουδι, και που ειναι κυριολεκτικα γραμμενα, υπαγορευμενα απο την οδυνη, αδονται χωρις καμια συμμετοχη του τραγουδιστη, με τον ιδιο τροπο με τον οποιο δεν συμμετεχει ο ηλιος και το φεγγαρι που περναν απο πανω τους, τα ιδια καθε μερα και καθε νυχτα.

Η διασκευη του 1974

Η διασκευη του Χαλαρη εχει κατι απο οπερα. Η μουσικη εχει γινει μαλακη, σαν το ελαφρο ελληνικο τραγουδι. Υπαρχουν συναισθηματικα φορτισμενες λεξεις και φρασεις που εκτελουνται εμφατικα. Υπαρχει η "παθητικα φορτισμενη δηλωση". Τα γυρισματα του κυκλου εχουν θαμπωσει. Δεν μιλα ο ηλιος και το φεγγαρι αλλα η ανθρωπινη εσωτερικοτητα με τις εγνοιες και με τα παθη της.

Thomas Quasthoff

Ο βαρυτονος Thomas Quasthoff σε μια masterclass επανω στο τραγουδι του Schubert Nacht und Träume (Νυχτα και ονειρα). Απομαγνητοφωνηση του βιντεο: 

Μπορειτε να μου τραγουδησετε "... heil'ge Nacht ... du SInkest nieder" [(ιερη νυχτα) πεφτεις]; Μπορειτε να πειτε το S νωριτερα; Φερνετε το S κατευθειαν στον χτυπο. Το προβλημα ειναι, αν κανετε το S στον χτυπο, τι θα κανετε με το φωνηεν; … Οχι, σωστα κανατε, ομως παντα με στεναχωρει λιγο το οτι αν τα κανετε μαζι, πραγματι δεν εχετε αρκετο χρονο για το I. Ναι, "du S^Inkest nieder", αντι για "du ^SInkest ..." Αποκτα περισσοτερο νοημα. 

"Αποκτα περισσοτερο νοημα" θα πει, περισσοτερο απο το μουσικα "σωστο", οτι τωρα μονον βλεπεις την ιερη νυχτα να πεφτει!

Μερος 2ο

Φλερυ Νταντωνακη

Σε μια συνέντευξη στον Αγγελο Κουτσουκη:

… πρέπει να ξέρει κανείς την ερμηνεία, τη βαθύτερη ερμηνεία των λέξεων.

Τι εννοει η Νταντωνακη με "ερμηνεια των λεξεων";

- Μαντουβαλα αγαπη γλυκια μου….

Προσεξτε πως το α με το οποιο κλεινει η "Μαντουβαλα" και το α με το οποιο αρχιζει η "αγαπη" αδονται σε συζευξη, μεταβαινουν δηλαδη αναλαφρα το ενα στο αλλο, σχεδον σαν να ηταν μια λεξη: "Μαντουβαλ{αα}γαπη...". Τι μας λεει αυτη η ερμηνεια των λεξεων; Μας λεει οτι για τον ερωτευμενο η Μαντουβαλα δεν υφισταται ως εξατομικευμενο υποκειμενο, στο οποιο προσκολλαται η ιδιοτητα της αγαπημενης. Στην Μαντουβαλα, σε πρωτο χρονο, στην οψη της, βλεπει την αγαπη. Ειναι μια εμπειρια πολυ πρωτογενεστερη απο αυτην που μας υποβαλλει το συστημα της γραμματικης, υποκειμενο - ρημα - αντικειμενο, οπου η αγαπη για την Μαντουβαλα αρθρωνεται με την συνδεση τριων μερων: εγω, το υποκειμενο, - αγαπω - την Μαντουβαλα, το αντικειμενο της αγαπης μου. Συμφωνα με την παραπανω, ηδη απο την γραμματικη υπαγορευομενη παρασταση, αποδιδει το τραγουδι ο Στελιος Καζαντζιδης.

- Αντιλαλουνε τα βουνα 

Η εμφαση οχι στο κλαμα αλλα στο αντι- του αντιλαληματος. Δεν ειναι οποιο κλαμα, που γινεται τραγουδι. Το ιδιαιτερο του, που το κανει ποιητικο, δηλαδη ωδικο, ειναι οτι το κλαμα δεν παραμενει ατομικη υποθεση. Αυτο κλαμα τα βουνα το επαναλαμβανουν αντιλαλωντας το. Συγ-κινουνται. Ενα θαυμα! Γι' αυτο και στην ερμηνεια της Νταντωνακη το αντι… αποδιδεται με μια σχεδον κοσμογονικη διασταση. 

Ο ιδιος ο Τσιτσανης, που το εγραψε, χανει αυτην την κοσμικη διασταση του δειλινου κλαματος. Το αντιλαλημα προσπερνιεται για να φτασει η κορυφωση στο σαν κλαιω εγω… Εδω το αντιλαλημα των βουνων υπηρετει και επαυξανει το ανθρωπινο κλαμα.

- Κείνο το πρωί του είπα καλημέρα

Το "καλημερα" εκφερεται με πιο αργο ρυθμο, και με εναν τροπο οπου δεν ξεχωριζει το "καλημερα" απο την ανατολη του ηλιου. Το "καλημερα" λεγεται ως αντιλαλημα της ανατολης. Ειναι η ιδια η ανατολη που συμβαινει, δηλωνεται, αρθρωνεται δια στοματος του τραγουδιστη.

- Καπου στο βαθος της νυχτας αστραφτεις εσυ … 

Το "καπου στο βαθος της νυχτας" λεγεται σχεδον εν παροδω. Και μετα ερχεται το "αστραφτεις εσυ". Η φωνη γινεται πιο σιγανη, σαν συνεσταλμενη, σαν  να μην θελει να ταραξει, να παρεμβει, να μολυνει το Συμβαν αυτης της εμφανισης. Ο προσφωνουμενος εμφανιζεται ἐναργής, λεει ο Ομηρος. Το ἐναργής συγγενευει με τον αργυρο και γι' αυτο χαρακτηριζει την παρουσια που διατρεχεται απο μια λαμψη - οχι την πληθωρικη του χρυσου, του ηλιου, αλλα το αποκοσμο, το υφασμενο απο οδυνη φεγγος της σεληνης. "Καπου στο βαθος της νυχτας αστραφτεις εσυ …" 

- ,,, εφυγες και κλαιει ο ανεμος…

Προσεξτε ποσο καθετα, ποσο αποτομα κοβεται το "εφυγες". Η συλλαβη "-γες" αποδιδεται στακκατο. Ετσι δεν ερμηνευεται μια λεξη αλλα αδεται η εμπειρια του, η εμπειρια του ποτε-πια. Αυτο το "εφυγες" δεν επιτρεπει κανενα παζαρι, καμια παρηγορια, κανενα παραμυθιασμα. Ειναι το γυμνο, αδηριτο τελος. Οπως με το αντιλαλημα των βουνων, και εδω ο τονος πεφτει στον κοσμολογικο νομο του τελους. Το κλαμα του ανεμου και των κυματων ακολουθει. Αντιθετα, στην ερμηνεια του Μπιθικωτση το πρωτο, το τελος του "εφυγες", αυτο το πρωτο, προσπερναται καθοδον προς το κρεσεντο του κλαματος.

- Fool on the Hill

Day after day, alone on a hill

The man with the foolish grin is sitting perfectly still

Nobody wants to know him

They can see that he's just a fool

But he never gives an answer

But the fool on the hill

Sees the sun going down

And the eyes in his head

See the world spinning round

Η ερμηνεια των Beatles

Οπως και προηγουμενως στους Pixies, το μπασο δινει εναν ρυθμο που διατρεχει το τραγουδι. Ο ρυθμος αυτος σε παρασερνει μακρια απο τον λογο του. Κουνας το κεφαλι στον ρυθμο και τα λογια μπαινουν στο περιθωριο. Ακομα: Καθε αραδα χωριζεται απο την επομενη με μια σαφη και εντονη παυση. Η αφηγηση χανεται. Μοιαζει με απαγγελια παιδιου του δημοτικου που δεν πολυκαταλαβαινει αυτα που διαβαζει.

Τωρα το περιεχομενο. Στο Nobody wants to know him / They can see that he's just a fool / But he never gives an answer, οπου γινεται λογος για την κατοικηση του "αγαθου του λοφου" (μεταφραση της Φλερυς Νταντωνακη) μεσα στον τραχυ, στον χυδαιο κοσμο, αυτη η κακουχια του υπογραμμιζεται μουσικα με τις συγκοπες. 

Μουσικη υπογραμμιση συμβαινει και στην δευτερη στροφη, που ειναι και το ρεφραιν του τραγουδιου. Εδω ο ρυθμος απελευθερωνεται, η φωνη του McCartney ντουμπλαρεται, και η ερμηνεια αποκτα εναν σχεδον θριαμβικο τονο, που μας διαδηλωνει το μεγαλειο του "αγαθου του λοφου".

Ποιο ειναι το ζητημα; Εκει που η μουσικη αναλαμβανει, υιοθετει, σφετεριζεται, υποκλεπτει τα νοηματα του λογου, αυτα χανονται απο εμας. Ο "τονικος ογκος", και μαλιστα "παθητικα φορτισμενος" (Θρασυβουλος Γεωργιαδης), μας στομωνει. Ειναι οπως η τσιριδα στην αρχαια τραγωδια που παραλυει καθε δικη μας δονηση απο τα δρωμενα.

Νταντωνακη

Η ερμηνεια της Φλερυς Νταντωνακη ειναι ολοτελα διαφορετικη. Η φωνη δεν ειναι διαπεραστικη, ειναι μαλακη και αγαπητικη για τον "αγαθο του λοφου", οι ανασες ειναι αδιορατες, λειπουν οι τονισμοι και τα κρεσεντα. Το κειμενο τραγουδιεται διατηρωντας την συνεχεια του, ειναι αφηγηση και μας επιτρεπει να το ακουσουμε - και βεβαια να το ακουσουμε, κατα εναν μαγικο τροπο, πολυ ευκρινεστερα απο μια απαγγελια του.

Εδω, οπως και στις περισσοτερες ερμηνειες της Νταντωνακη, οπως εκτεθηκε παραπανω, και οπως συμβαινει με ολους τους πρωτοπλαστους της μουσικης, η γλωσσα αποθεωνεται. Η γλωσσα εχει γιορτη.