Ενα Ξενο

Οι ημερομηνιες μας [0:07/32:00] 

Θα ξεκινησω με μια παραινεση. Αφορα μικρες, η μεγαλυτερες εμπειριες που εντυπωθηκαν, "εγραψαν", οπως λεμε. Τις περισσοτερες φορες ειναι μικρες: Μια τυχαια κουβεντα καποιου τυχαιου ανθρωπου, η και γνωστου, δυο λογια απο τραγουδι, μια πενια, μια εικονα, μια μυρωδια, μια σκηνη στην τηλεοραση, ενα καποιο βλεμμα ανθρωπου η ζωου. Στιχος απο ενα ποιημα, μια δευτερευουσα προταση σ' ενα κειμενο, μια καποια αισθηση της στιγμης, μια σκεψη, ενα ονειρο. Κοινο στοιχειο τετοιων εμπειριων ειναι το οτι μενουν εξω απο την εμφανη διαδρομη της ιστοριας μας.  Αναδελφες: δεν δενουν στην συνεχεια των νοηματων, μεσα απο τα οποια εννοουμε τον κοσμο και τον εαυτο μας και την ζωη μας. Κατι σαν βραχονησιδες στο πελαγο. Η, σαν την μορφη του Alfred Hitchcock που περνα φευγαλεα σε πολλες απο τις ταινιες του.

Μιλησα για παραινεση. Θα σας καλουσα να αγαπησετε αυτες τις στιγμες σας, αν δεν το κανετε ηδη. Ξαναρχονται ποτε-ποτε στην καθημερινοτητα σας απροσκλητες.  Και μερικες φορες γινονται οδοσηματα που οδωνουν μια συναντηση. Αναφερθηκα σ' αυτο παλιοτερα. Οχι μονο στην καθημερινοτητα και στην εργασια μου αλλα, οπως και τωρα, συνιστουν τον κοκκο, γυρω απο τον οποιο, αν τυχει, θα κρυσταλλωσει ενας λογος. Τοτε οι βραχονησιδες μεταλλασσονται σε πλωτα νησια και, με μια εκφραση του Paul Celan, καποτε, ισως, φτανουν σε "ακτη καρδιας".

Τετοιες ημερομηνιες ειναι βεβαια καθε φορα ολοτελα δικη μας υποθεση. Ομως οσο πιο ολοτελα ειναι αυτο το "ολοτελα", παραδοξως τοσο περισσοτερο βρισκουν θεση στον κοινο κοσμο. Μαλιστα διανοιγουν κοινο κοσμο. Και τουτο ενδεχομενως δεν αφορα μονο ποιηματα, στα οποια αναφερεται ο Celan, στην ομιλια του  Ο Μεσημβρινος:

Ισως το νεο στα ποιηματα που γραφονται σημερα ειναι ακριβως αυτο: πως εδω επιχειρειται περισσοτερο ρητα απο ποτε να μεινουν επιμνημονα των ημερομηνιων τους;

Ομως δεν επιγραφομαστε ολοι μας μεσα απο τετοιες ημερομηνιες; Και ποιες ημερομηνιες καταγραφουμε στον εαυτο μας;

Μα βεβαια το ποιημα μιλα! Παραμενει επιμνημον των ημερομηνιων του, ομως – μιλα. Σιγουρα, μιλα παντα μονο για δικη του, ολοτελα δικη του υποθεση.

Μα σκεφτομαι [...] πως απ’ ανεκαθεν ανηκει στις ελπιδες του ποιηματος, ακριβως μ’ αυτον τον τροπο να μιλα και για ξενη [...], ακριβως μ’ αυτον τον τροπο να μιλα για υποθεση ενος Αλλου – ποιος ξερει, ισως για υποθεση ενος τελειως Αλλου. 

Ενα Ανωνυμο [4:31/32:00] 

Μια τετοια στιγμη λοιπον, και πλεον μπαινω στο θεμα μας, ηταν αυτη που παραθετω στα βιογραφικα της ιστοσελιδας μου: 

Καποια φορα που χρειαστηκε να συνταξω ενα βιογραφικο, ξεκινησα με την φραση "Ο Κωστας Γεμενετζης γεννηθηκε το 1944..." και κατευθειαν μου ηρθε να συνεχισω: "...και πεθανε...".

Ηδη παιδι μου γεννηθηκε μια απορια με το ονομα μου. Ο κοσμος μου αποτεινονταν και με προσφωνουσε "Κωστα...", "Κωστακη...", "Γεμενετζη...". Καποια στιγμη λοιπον αναρωτηθηκα: Περιεχομαι, περα για περα, στο ονομα μου; Η απαντηση μου ηταν σαφης: Οχι! Αυτοι που μου μιλουν, αποτεινονται σ' εμενα. Και, αν το "Κωστας" δεν καλυπτει το "εμενα", εχει η αντ-ωνυμια "εμενα" ενα ονομα, αντι του οποιου λεγεται; Η απαντηση μου ηταν και παλι σαφης: Οχι!

Θα ηταν λοιπον ενα ανωνυμο που διηθει την υπαρξη μου; Που με συνοδευει, αγευστο, αοσμο, ανυποπτο; Ενα πρωτο σημαδι οτι αυτη μου η εμπειρια δεν ηταν παραληρημα ηρθε οταν, πολυ αργοτερα, επεσα σε μια φραση του Søren Kierkegaard: 

Χωνεις το δαχτυλο στο χωμα για να μυρισεις σε ποια χωρα εισαι, χωνω το δαχτυλο στην υπαρξη - μυριζει το τιποτα. 

Αυτο το τιποτα θα ηταν λοιπον το  καταδικο μου; Η, εγω θα ημουν  καταδικος του; Αυτο δικο μου; Εγω δικος του; Στεκουν καν τετοιες εκφρασεις; Πως μπορει να με αφορα αυτο το εγγυτατο, και συναμα το πλεον ξενο; Στην προετοιμασια αυτης της ομιλιας θυμηθηκα την πρωτη φορα που οι γονεις μου, μου ανακοινωσαν το επωνυμο μου. Και θυμηθηκα οτι μεγαλυτερη εντυπωση απο το συγκεκριμενο, μου εκανε το οτι ειχα καν, οτι οριζομουν απο ενα επωνυμο. Και θυμηθηκα κι εκεινη την βουβη απορια, την αδιορατη αισθηση οτι κατι αφηνα πισω, οτι κατι με αφηνε πισω.

Μια εμπειρια ακομα: Οπως μιλαμε για φυσικο θανατο, μπορουμε να μιλησουμε και για φυσικο ξυπνημα - εκει που καποια στιγμη τα ματια ανοιγουν απο μονα τους και βγαινεις απο το κρεβατι ακολουθωντας στα καλεσματα  της ημερας. Πολυ συχνα τα πραγματα δεν πανε ετσι. Ειναι η βια απο τον ηχο του ξυπνητηριου. Σε ποιον ασκειται αυτη η βια; Οχι σε εμενα, οπως με γνωριζω απο την καθημερινοτητα μου. Αυτος που βιαζεται ειναι ενας αλλος. Βιαζεται καθοσον συρεται στον κοσμο. Καθοσον συρεται… Διοτι αυτος ο Αλλος δεν ανηκει στον κοσμο. Τον γνωριζω μονο καθως φευγει κατατρεγμενος, διωγμενος απο το ξυπνητηρι. Και οχι μονο απο το ξυπνητηρι. Ηδη απο το ανοιγμα των ματιων που ξυπνανε. Οπως τα ξωτικα που τρεπονται σε φυγη τρομαγμενα απο το φως της ημερας. 

Ειναι μια απεραντη γαληνη, την οποια αυτος κατοικει, μεσα στην οποια ειναι αποσυρμενος, χαμενος. Αυτος ειναι ενας ξενος στον κοσμο. Ακομα και η προσωπικη αντωνυμια, και το εκαστοτε γενος της, χανονται. Οχι ενας ξενος, οχι μια ξενη. Ενα ξενο. Αυτο το ξενο, ο χαμος μεσα σ' αυτο το ξενο, η αφομοιωση σ' αυτο το ξενο ειναι που λειπει στην αϋπνια και την κανει μαρτυριο. Απεναντι σ' αυτο το ξενο ειναι που συντελειται το εγκλημα με τον ηχο απο το ξυπνητηρι. Το πληγμα απο το αδυσωπητο της επερχομενης μερας. Το ξυπνημα: ψυχοβγαλτης.

… ενα ξενο επι γης [10:02/32:00] 

Ενας αινιγματικος στιχος του αυστριακου ποιητη Georg Trakl λεει:

Ειναι η ψυχη ενα ξενο επι γης. 

Ο στιχος ειναι κεντρικο σημειο αναφορας στην ομιλια του Martin Heidegger Die Sprache im Gedicht (Η γλωσσα στην ποιηση). Εκει ο Heidegger προχωρα με μια τουλαχιστον αμφιλεγομενη ετυμολογικη ερμηνεια της γερμανικης λεξης για το ξενο (fremd), την οποια αποδιδει ως "καθοδον προς…". Ετσι επαναδιατυπωνει τον στιχο σε: "Η ψυχη αναζητα την γη". Στο κειμενο του Heidegger το "ξενο" χαρακτηριζει την ψυχη η οποια, ως ξενη στην γη, την αναζητα. Ομως ο στιχος δεν λεει οτι η ψυχη ειναι 'ξενη' επι γης, αλλα "ενα ξενο". Ο στιχος κορυφωνεται στο "ενα ξενο" - κατι που ειναι ιδιαιτερα εμφανες στο γερμανικο πρωτοτυπο. Ειναι η ψυχη αυτη που, εισερχομενη στο πεδιο του ξενου, εξαλλασσεται, ξενωνεται, ξε-ψυχει. Γινεται αντ-ωνυμια του Ξενου.

10 χρονια αργοτερα ο Heidegger μιλησε καλυτερα για την ιδιαιτερη γερμανικη εκφραση του "Ειναι" που συναντησαμε στο "Ειναι η ψυχη ενα ξενο επι γης". Ηταν σε ενα σεμιναριο επανω στην ομιλια του απο το 1962 Χρονος και Ειναι (Zeit und Sein). Εκει δεν αναφερει μεν αυτον τον στιχο, μα αλλους, και παλι του Georg Trakl. Απο το ποιημα "Ψαλμος": 

Ειν' ενα φως που τοχει σβυσει ο ανεμος.

Ειν' ενας κυλικας που παραταει τ' απομεσημερο ενας μεθυσμενος.

Ειν' ενας αμπελωνας καμενος και μαυρος, με τρυπες γεματες αραχνες.

Ειν' ενας χωρος που τον εχρισαν με γαλα.

[μεταφραση Ελενας Νουσια]

Και απο το "De profundis": 

Ειν' ενας θερισμενος αγρος οπου πεφτει μια μαυρη βροχη.

Ειν' ενα δεντρο που στεκεται ολομοναχο.

Ειν' ενας σφυριχτος αγερας που τριγυριζει αδειανα καλυβια

…

Ειν' ενα φως πουσβησε μες στο στομα μου.

[μεταφραση Ελενας Νουσια]

Αυτο το "Ειναι", λεει ο Heidegger στο σεμιναριο, ονομαζει ενα "αποκοσμο" (ein Unheimliches), "το δαιμονικο" (das Dämonische).

Kaspar Hauser [13:14/32:00] 

"Ειναι η ψυχη ενα ξενο επι γης". Τουτο το ξενο δεν υποκειται στους ορους αυτου του κοσμου: δεν συλλαμβανεται σε ενα ονομα, σε μια παρασταση, δεν υποκειται σε γενεση και φθορα. Αν η υπαρξη χαρακτηριζεται ως εν-τω-κοσμω-Ειναι, δηλαδη ως εγκοσμια, το "ξενο επι γης" ειναι αποκοσμο. Δαιμονικο. Στην ποιηση του Trakl το "ξενο επι γης" απανταται, πως θα γινοταν αλλιως, με προσωπεια. Ενα τετοιο ειναι ο Kaspar Hauser. Ηταν υπαρκτο προσωπο. Η επι γης ιστορια του ειναι πολυ συνοπτικα η εξης: 

Αρχες του 18ου αιωνα εμφανιστηκε στους δρομους της Νυρεμβεργης ενας καπου 16χρονος νεαρος. Στον πρωτο που συναντησε, εδειξε ενα γραμμα που απευθυνονταν σε εναν αξιωματικο του ιππικου, και συμπληρωσε: "Ενας τετοιος ιππεας θελω να γινω, οπως ο πατερας μου!" Βρηκε τον αξιωματικο, αυτος τον οδηγησε στην αστυνομια, οπου υπεγραψε με το ονομα Kaspar Hauser. Εκει εδωσε την εντυπωση ενος ελαφρα καθυστερημενου. Το γραμμα ηταν γραμμενο απο εναν φτωχο μεροκαματιαρη που ελεγε οτι του αφησαν το παιδι στην πορτα του. Το μεγαλωσε, του εμαθε την γραφη, την αναγνωση και την χριστιανοσυνη, μετα ομως ηθελε να φυγει και να γινει ιππεας. Ο Kaspar Hauser κλειστηκε στην φυλακη. Γρηγορα εγινε αξιοθεατο και πολλοι τον επισκεπτονταν απο περιεργεια λογω της πνευματικης του καταστασης. Ειχε ιδιαιτερα οξυμμενα τα αισθητηρια οργανα και ατροφικους μυες. Ο ιατροδικαστης της πολης εκρινε οτι μεγαλωσε σαν ημιαγριος μεσα στα δαση. Στην συνεχεια καποιοι τον φιλοξενησαν στα σπιτια τους για να μελετησουν αυτο το αλλοκοτο φαινομενο. Ειχε εναν τροπο που σε κερδιζε, και ηταν παθιασμενος χορευτης. Λεγεται πως ειχε ενα χαρισμα στη ζωγραφικη. Καπου στα 21 του, ενας αγνωστος τον τραυματισε θανασιμα με ενα μαχαιρι. Απ' ολα αυτα τιποτα δεν ειναι απολυτα σιγουρο. Οπωσδηποτε ειχε γινει θρυλος. Στην κηδεια του προσηλθε μεγαλο πληθος. Στον ταφο του χαραχτηκε η επιγραφη:

Τι βρισκεται πισω απο την μασκα; Μηπως ακριβως - ο Αγενητος; Που διαγει επανω σ' αυτην τη γη εναν εφιαλτη; Με την μασκα κολλημενη στο πετσι του οπως το πουκαμισο του Ηρακλη;

Εναν μηνα αργοτερα ο Trakl διαβασε το ποιημα, μαζι με αλλα, σε μια βραδια που οργανωσε ο εκδοτης του. Μιλουσε, λενε, μονοτονα και υπερβολικα σιγα, τοσο που μολις κι ακουγονταν. Σαν να κραταγε το πεσμενο και μαραμενο και τραγικο φυλλο της λευκας τρυφερα μεσα στην απαλαμη του.

Τραυμα της γεννησης [26:42/32:00] 

Αν τα ποιηματα ειναι "επιμνημονα των ημερομηνιων τους", με σωστο τροπο, τοτε μπορουν να καταστουν επιμνημονα και δικων μας ημερομηνιων. Θα μπορουσε ο Αγενητος να με αφορα, ως αυτον που ψυχανεμιστηκα, πριν και περα απο το ονομα μου; Πριν απο την βαπτιση μου; Πριν απο το "Ω, ανθρωπε!"; Θα μπορουσε να αφορα εκεινον, τον οποιο τραυματιζω οταν ξυπνω; Απεναντι στον οποιο αναζητω κι εγω μια "ημιτελη εξιλεωση" με τη ζωη μου, με την δουλεια μου, με τουτο το κειμενο;

Ο Otto Rank, αυστριακος ψυχαναλυτης και για χρονια στενος συνεργατης του Freud, εξεδωσε το 1924 ενα βιβλιο με τιτλο Το τραυμα της γεννησης. Ο Freud απεσυρε μεν την εμπιστοσυνη του απο τον Rank, καθως στο βιβλιο αμφισβητουνταν καιρια σημεια της θεωριας του, ομως ο τιτλος καθιερωθηκε με τροπους πολλους και ποικιλλους. Βεβαια γινεται λογος για το "τραυμα της γεννησης" σχεδον αποκλειστικα σε ορους ιατρικης και σε ορους ψυχοπαθολογιας, ομως ανηκει στην μοιρα των καιριων λεξεων να εξαπλωνονται και να υιοθετουνται μεσα ακριβως απο τις παρερμηνειες τους - βλεπε π.χ. τα περι "αυθεντικοτητας", "ανοιχτοτητας", "ελευθεριας" στο συναφι μας.

Το ”τραυμα της γεννησης" δεν ειναι ενα περιστασιακο συμβαν που προσβαλλει καποιες ευαισθητες ψυχες και χρειαζεται να θεραπευτει, σαν το τροχαιο ατυχημα που θα συμβει σε καποιους απο τους πολλους που χρησιμοποιουνε τους δρομους. Τραυμα ειναι η ιδια η γεννηση. Τραυματικος ειναι ο ιδιος ο κοσμος.

Οι Αρχαιοι γνωριζαν καλα εκεινη την κατασταση "μεταξυ Ειναι και μη-Ειναι", αυτο το "φοβερο, ομως θεϊκο ονειρο". Σε μια επιπολαια ερευνα επεσα σε τρεις συγγραφεις που λενε σχεδον κατα λεξη το ιδιο. Ειναι ο Θεογνις ο Μεγαρευς, ο Σοφοκλης και ο Αριστοτελης. Απο τον τελευταιο ο Πλουταρχος, στο Παραμυθητικό προς Απολλώνιον, παραθετει αποσπασματα του χαμενου εργου του Εύδημος ή Περί ψυχής. Εκει ο Αριστοτελης μεταφερει μια ιστορια: Καποτε ο βασιλιας Μιδας κυνηγησε τον Σειληνο, συντροφο του Διονυσου και θεοτητα των ποταμων και της ευφορης γης, και ζητουσε απ' αυτον να μαθει τι ειναι για τους ανθρωπους το καλυτερο, κι αυτο που πρεπει να επιλεγουν. Ο Σειληνος αρνουνταν να απαντησει. Ο Μιδας, με διαφορα τεχνασματα, καταφερε να τον στριμωξει, και τοτε ο Σειληνος ειπε: 

Εφημερη σπορα εσεις, κακοδαιμονη και κακοτυχη, τι μ' αναγκαζετε να σας πω οσα καλυτερα να μην ξερατε; Αφου λιγοτερες λυπες εχει η ζωη οταν αγνοει τα δεινα της. Για τους ανθρωπους ειναι τελειως αδυνατο να συμβει το αριστο ολων και να μετεχουν στην φυση του βελτιστου, γιατι το αριστο για ολους και ολες ειναι να μην ειχαν γεννηθει. Και βεβαια το δευτερο μετα απ' αυτο, το πρωτο απ' οσα ειναι εφικτα στους ανθρωπους, ειναι, σαν εχουν γεννηθει, να πεθανουν το γρηγοροτερο. 

Αυτα τα λογια δεν χρειαζεται να τα ακουσουμε ως σταση απαισιοδοξη και εχθρικη προς την ζωη. Το κολασμενο αυτης της γης δεν χρειαζεται να ειναι εχθρος και καταρα ως μονη οπτικη. Τα λογια των Αρχαιων θα μπορουσαν να ακουστουν και ως υμνος σ' εκεινο το Αγενητο, καθως μονο επανω στη γη μπορει το Αγενητο να υμνειται. Ισως γι' αυτο στο Τραγουδι του Kaspar Hauser ο θανατος του αδεται με εναν τελετουργικο, ιεροτελεστικο χαρακτηρα:

Ασημενια σωριαστηκε η κεφαλη του Αγενητου.