Ο εσωτερικος κοσμος, ο ψυχικος κοσμος, το μαυρο κουτι, το "ψυχικο οργανο", το "μεσα μου", τα "σωψυχα μου". Αυτη η πολυωνυμη παρομοιωση υφισταται μια ολεθρια σκληρυνση, αποτιθεται, οπως το αεριο που μετατρεπεται απευθειας σε στερεο, αποτιθεται στο χωνευτηρι της κυριολεξιας. και της υποστασιοποιησης και παρεχει εναν ου-τοπο για την ψυχιατρικη και την ψυχολογια.

Θα σας παρουσιασω μια αναθεωρημενη ομιλια απο το 2003 με τον τιτλο Η φυση του 'ψυχικου πονου': Αποπειρα να μιλησω για τον λεγομενο "ψυχικο πονο" διχως την προσφυγη στις παραπανω επιστημες και στην ατοπια τους. Οδηγο μου ειχα τον Wittgenstein.

"Ειναι παιδια πολλων ανθρωπων τα λογια μας", εγραφε ο Γιωργος Σεφερης. Ενας απο τους ανθρωπους, που καποιες φορες τα λογια μου ειναι παιδια του, καποτε ενδεχομενως και νοθα, ειναι ο Wittgenstein. Δεν θα μιλησω λοιπον για τον Wittgenstein, αλλα θα αφησω αυτον να μιλησει - δια στοματος μου.

Λεμε "ψυχικος" πονος σε αντιδιαστολη προς το "σωματικος" πονος. Τι διαφερει ο πονος στο δοντι απο τον πονο στην ειδηση πως η γυναικα μου με απατα; Και στις δυο περιπτωσεις ειναι η ιδια λεξη: "Ποναω!".

Η διαφορα θα φανει οταν καποιος με ρωτησει "Που πονας;". Στην πρωτη περιπτωση θα πω "Ποναω στο δοντι" και θα μου πει "Πηγαινε στον οδοντιατρο". Στην δευτερη περιπτωση θα πω "Ποναω στην ψυχη" και θα μου πει "Πηγαινε στον ψυχολογο". Κι αν με ρωτησει "Γιατι πονας;", στην πρωτη περιπτωση θα πω κατι σαν "Γιατι η τερηδονα εφτασε στο νευρο", στη δευτερη περιπτωση θα πω κατι σαν "Γιατι αυτο δεν το περιμενα απ' τη γυναικα μου".

Ας προσεξουμε: Οι ερωτησεις του και οι απαντησεις μου δεν αναφερονται στο "Ποναω!". Αναφερονται στο "που" ποναω και στο "γιατι" ποναω. Οι οροι "σωματικος πονος", "ψυχικος πονος" δινουν την εντυπωση πως χαρακτηριζουν δυο ειδη πονου. Ομως χαρακτηριζουν δυο ειδη αφορμης, εντοπισμου και αντιμετωπισης του πονου. Δεν αφορουν το "Ποναω!".

Ο ιδιος ο πονος μενει απροσιτος στις ερωτησεις του ειδους "που;", "πως;", "ποτε;", "γιατι;" κτλ. O ορος "ψυχικος" ειναι μια ορισμενη απαντηση στα "που;", "πως;", "ποτε;", "γιατι;" του πονου, ο ορος "σωματικος" ειναι μια αλλη απαντηση. Η αντιδιαστολη "σωματικου" και "ψυχικου" δεν ειναι αντιδιαστολη πονου και πονου!

Τι ειναι τοτε ο πονος; Δεν θα βιαστουμε ν' αναζητησουμε απαντηση. Θα προσεξουμε την ερωτηση, διοτι αυτη εχει προκαταλαβει την απαντηση. Πως την εχει προκαταλαβει; Εχει προεξοφλησει οτι ο πονος ειναι ενα "τι", ενα κατι, ενα πραγμα. Εχει καταστησει τον πονο αντικειμενο.

Και δεν ειναι ο πονος ενα κατι; Δεν μιλαμε για τον πονο; Π.χ. ο πονοδοντος ειναι αντικειμενο της οδοντιατρικης, ο ψυχικος πονος ειναι αντικειμενο της ψυχολογιας. Ομως αυτες οι επιστημες ασχολουνται με το που, το πως και το γιατι του πονου, οχι με το "Ποναω!". Και οταν μιλουν για "τον πονο", ειναι χρησεις της λεξης επι χαρτου, διοτι εδω ο πονος δεν λεγεται στην κατασταση στην οποια λεω "Ποναω!". Ο πονος εκλαμβανεται ως πραγμα, αποκομμενος απο την κατασταση στην οποια ανηκει. Η λεξη του ειναι πλεον αδειανο κελυφος.

Βεβαια για τον πονο δεν κανει λογο μονο η ιατρικη, αλλα πρωτα ο ανθρωπος που τον ζει. Μπορω, οταν ποναω, να πω "ο πονος ειναι αβασταχτος, σαν σουβλια". Ομως αυτο που λεω ειναι οτι ποναω αβασταχτα, σαν να με σουβλιζουν. Οταν ο πονος εκλαμβανεται ως πραγμα, ανοιγει ο δρομος για την καταχωρηση του ως αισθηση, ως συναισθημα κτλ. Επειδη ο πονος δεν ειναι πραγμα, οι φρασεις "νιωθω πονο", "αισθανομαι πονο", δεν εχουν νοημα διοτι δεν λενε τιποτα περισσοτερο απο το "Ποναω!".

Η ερωτηση "Τι ειναι ο πονος;" δεν ειναι λοιπον σε θεση να μας διαφωτισει για τον πονο διοτι θα εκανε λογο για ενα πραγμα, και ο πονος δεν ειναι πραγμα. Ο πονος δεν ειναι ενα "τι", δεν ειναι ενα κατι, ομως δεν ειναι και τιποτα.

Ερχεται λοιπον καποιος και μας λεει: "Η γυναικα μου με απατα!" Το λεει μεσα σε λυγμους και κραυγες, σε συγχυση, μπορει να κανει πραγματα οπως να μεθυσει, να την δειρει, να φυγει απ' το σπιτι του, η να την διωξει κτλ. Κι ας υποθεσουμε οτι μας λεει ακομα: "Τα 'χω χαμενα! Τι εχω παθει;" Κι εμεις του απανταμε: "Πονας!" Τι συμβαινει σ' αυτην την απαντηση;

Μια ψυχολογικη εξηγηση ειναι: O ανθρωπος απωθησε τον πονο και κατεφυγε σε ενα, οπως λεμε, "acting out", σε μια "εκδραματιση" με λυγμους, κραυγες, απονενοημενες ενεργειες. Οταν του εξηγουμε οτι ποναει, κανουμε τον απωθημενο του πονο συνειδητο.

Εδω η ψυχολογικη εξηγηση εχει διασπασει αυτο που του συμβαινει: Το εχει διαχωρισει αφενος στην εικονα της γυναικας του που τον απατα, "ερεθισμα", και αφετερου στις δικες του εκδηλωσεις, "αντιδραση", και αναμεσα στο ερεθισμα και στην αντιδραση εχει παρεμβαλει εναν "εσωτερικο κοσμο", εναν "ψυχισμο" οπου ο ανθρωπος αισθανθηκε τον πονο, αποφασισε λιγοτερο η περισσοτερο ασυνειδητα να μην τον νιωσει αλλα να τον απωθησει και στη συνεχεια να τον "εκδραματισει". Χωρισμος του φαινομενου σε ερεθισμα και αντιδραση και γεφυρωμα του χασματος με την ενεργοποιηση διεργασιων που συνδεουν τα χωρισμενα, παν χερι χερι.

Ας επιστρεψουμε στον ανθρωπο που ερχεται στο ιατρειο μου και μου περιγραφει την κατασταση. Πως γνωριζω οτι ο ανθρωπος ποναει; Η θεωρια απαντα: με την "ενσυναισθηση", το "empathy": Ταυτιζομαι μαζι του, μπαινω στη θεση του και νιωθω τον πονο που ασυνειδητα νιωθει. Η θεωρια της ενσυναισθησης λεει λοιπον οτι τον πονο του τον συμπεραινω μεσα απο μια ορισμενη διαδικασια. Ειναι σαν να ειχα μεσα μου εναν αισθητηρα, εναν ανιχνευτη πονου, κι αυτος τωρα να εδειχνε "θετικο", κι ετσι να διαπιστωνα οτι ο ανθρωπος ποναει.

Ομως τον πονο του δεν τον συμπεραινω μεσα απο εσωτερικες διεργασιες. Τον βλεπω, σε πρωτο χρονο, με τα ματια μου και με το σωμα μου, ζωγραφισμενο στο προσωπο του. Τον βλεπω σ' αυτα που λεει, με τη φωνη που τα λεει το στομα του και το σωμα του. Βλεπω τον πονο, που θα πει, σε ευτυχεις στιγμες σαν αυτην, πιανω ενα πουλι στον αερα και το απιθωνω στην ανοιχτη του παλαμη, που θα πει: τον ονομαζω: "Πονας!" Και τι κανω οταν του λεω "Πονας!"; Απαντηση: Του μαθαινω μια λεξη!

Ειναι ενα απο τα θαυματα της θεραπευτικης συνομιλιας οτι λεξεις χιλιοειπωμενες μπορουν καποτε να λεγονται σαν να 'ταν η πρωτη φορα, σαν κανεις να τις ελεγε μεχρι τωρα διχως να ξερει τι λεει. Ο ανθρωπος μαθαινει τη λεξη "Ποναω!". Η λεξη αποκτα, οπως θα ελεγε ο Wittgenstein, προσωπο, χαρακτηρα: τον κοιταζει, οπως σε κοιταζει το προσωπο ενος ζωγραφικου πινακα.

Ο Wittgenstein γραφει πως η λεξη "πονος" "αντικαθιστα την κραυγη" [του πονου]. Θα ελεγα: Η λεξη "πονος" δεν αντικαθιστα ακριβως την κραυγη του πονου. Η κραυγη συνηχει παντα στο "Ποναω!", στον τονο της φωνης και στην εκφραση του, και πολλες φορες ηχει τοσο καθαροτερα οσο λιγοτερο κραυγαλεα λεγεται το "Ποναω!". Θα ελεγα, τωρα με τον Wittgenstein, οτι με την εκμαθηση της λεξης "Ποναω!" το γλωσσοπαιγνιο, δηλαδη η "μορφη ζωης" της κραυγης αποκτα μια "νεα κλειδωση".

"Η γυναικα μου με απατα. Ποναω!" Ειναι αυτο η ολη κατασταση; Oχι, διοτι σ' αυτην ανηκει και η εκπληξη μου: "Δεν το περιμενα απ' αυτην". Αυτο ειναι το καθοριστικο, οτι τωρα εχω μπροστα μου μια αλλη γυναικα απ' αυτην που νομιζα, μια απροσμενη γυναικα που με απατα. Το "Ποναω!" ανηκει σ' αυτην την εικονα της. Αυτη η εικονα αυτης της γυναικας που βρισκεται με τον αλλο, ειναι που ποναει: Η γυναικα μου δεν ειναι γυναικα μου, οπως νομιζα, κι εγω, ο αντρας της, δεν ειμαι αντρας της. Αυτη η εικονα, αν ειχα προσλαβει ντετεκτιβ, αυτες οι φωτογραφιες, αν μου το ειχε ομολογησει η ιδια, αυτα τα λογια της πονανε. Χτυπανε σαν πετριες. O πονος δεν συμβαινει σαν κατι το "ψυχικο" μεσα μου. Αυτες οι εικονες πονανε, αυτα τα λογια, αυτα τα πραγματα. Και αυτα δεν ειναι μεσα μου. Ειναι παρουσιες, εκει απεναντι, παρουσες με αλλον τροπο απο αυτον του αισθητηριακα αντιληπτου.

Ηδη η γλωσσα μας, η λεξη "Ποναω!", μας παγιδευει στην παρασταση ενος πονου που αναφερεται σε ενα πρωτο προσωπο, σε ενα "εγω" που ποναει, σαν ο τοπος του πονου να ηταν αυτο το "εγω", σαν ο πονος να ηταν μεσα μου. Ομως αυτο που ποναει ειναι η εικονα της, η γυναικα μου που αγκαλιαζεται μ' εναν αλλο. Στην λεξη "Ποναω!" να συμπληρωνουμε ρητα η αρρητα ενα "εγω", και να το εκλαμβανουμε σαν τον τοπο στον οποιο συμβαινει ο πονος, δεν εχει κανενα νοημα.

Η ψυχολογια, ορμωμενη απο την παρανοηση οτι ποναω "εγω", "μεσα μου", δεν μιλαει για πονο αλλα για "συναισθημα πονου", οπως βεβαια δεν μιλαει για αγχος αλλα για "συναισθημα αγχους" κτλ. Αντιστοιχα η παραδοσιακη φιλοσοφια της γλωσσας κατατασσει το "ποναω" στις λεγομενες "φι-προτασεις", στις προτασεις που αναφερονται σε εσωτερικες, "συνειδησιακες καταστασεις". Ομως "Ποναω!" θα πει εξαρχης και μεχρι τελους: "(κατι) ποναει". "Ποναω στο δοντι" θα πει: "ποναει το δοντι μου". Επωδυνα μπορουν να ειναι τα πραγματα που μας αφορουν, και μονο αυτα. "Αλγεινα" τα λεει η Αντιγονη του Σοφοκλη.

Οι φιλοσοφοι ανηκουν σ' εκεινους που πρωτοι διακρινουν σημαδια μιας επερχομενης εποχης, και την εκφραζουν, δηλαδη ανοιγουν δρομους προς τις νεες μορφες. Τον 20ο αιωνα, προπαντων με το εργο των Ludwig Wittgenstein και Martin Heidegger ξεκινα το τελος της εσωτερικοτητας. Στην ψυχοθεραπεια η νεα εποχη εκδηλωνεται με την παραιτηση απο καθε αναζητηση νοηματος και απο καθε ερμηνεια. Η ακραια μορφη αυτης της εξελιξης οδηγει στο life coaching: προπονουμαι για την ζωη οπως προπονουμαι για αγωνα μπασκετ. Αυτη, η χυδαια εκδοχη της εξωτερικοτητας, ειναι πλεον κυριαρχη. Η ψυχαναλυση ακολουθησε την νεα εποχη συντηρητικα, καθως τα περι ασυνειδητου δεν εχουν μεν την παλια βαρυτητα, ωστοσο βασικα συνεχιζει να κινειται σε παρωχημενους ορους εσωτερικοτητας.

Θα ηταν ενα ζητουμενο της ψυχοθεραπειας να λυθει τοσο απο την ψυχη και τα βαθη της και την αναλυση και την ερμηνεια τους, οσο και απο το σημερινο αφασικο πλασμα το ρυθμισμενο σε μακροεντολες για το know-how της ζωης. Ζητουμενο θα ηταν μια ψυχοθεραπεια που θα πετουσε απο πανω της το πρωτο συνθετικο της, ισως και το δευτερο, και θα ανοιγονταν για ενα σερφαρισμα στις, οπως τις ονομαζει ο Jean Baudrillard, "αβυσσους της επιφανειας".