ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ

Οι παθολογιες της μοντερνας ζωης συχνα περιγραφηκαν ως παθολογιες του πως κανεις βιωνει και διαθετει τον χρονο - τελευταια καπου ως επιταχυνση. Ο φιλοσοφος Byung-Chul Han στη μελετη του δειχνει οτι αυτες οι αναλυσεις διαλανθανουν το ιδιως προβλημα. Πολυ περισσοτερο ειναι η απολυτοποιηση της vita activa με την εμφαση στην υποκειμενικοτητα και στην πραξη, που οδηγουν σε απωλεια χρονου και κοσμου, νοηματος και διαρκειας - αρχιζοντας στους Νεοτερους Χρονους μεχρι τη σημερινη ενεργητικη κοινωνια.

Στην πραγματικοτητα η αισθηση της επιταχυνσης εμφανιζεται ως απουσα εμπειρια της διαρκειας η οποια λειπει στο μοντερνο υποκειμενο ενωπιον ενος κοσμου υποβαθμισμενου στο απλα πραγματοποιησιμο και παροντικο. Οχι στρατηγικες της επιβραδυνσης αλλα μονο μια επικαιρη αναζωογονηση μιας vita contemplativa - μιας τεχνης του να εχεις καιρο - μπορει να εξισορροπησει την vita activa και, μετα απο το τελος των μεγαλων αφηγησεων,να ξανακερδισει κοσμο και χρονο.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η σημερα υφισταμενη κριση του χρονου δεν καλειται επιταχυνση. Η εποχη της επιταχυνσης ηδη εχει περασει. Ο,τι σημερα αντιλαμβανομαστε ως επιταχυνση ειναι μονο ενα απο τα συμπτωματα του διασκορπισμου του χρονου. Η σημερινη κριση του χρονου αναγεται σε μια δυσχρονια που οδηγει σε ποικιλλες διαταραχες και παρανοησεις του χρονου. Στον χρονο λειπει ενας ρυθμος που να βαζει σε ταξη. Ετσι ξεφευγει απο το μετρο. Η δυσχρονια κανει τον χρονο τροπον τινα να σβουριζει. Η αισθηση πως η ζωη επιταχυνεται, στην πραγματικοτητα ειναι μια αντιληψη του χρονου που σβουριζει ατακτα.

Η δυσχρονια δεν ειναι το αποτελεσμα της επιτεταμενης επιταχυνσης. Υπευθυνη για την επιταχυνση ειναι προπαντων η ατομικοποιηση του χρονου. Σ' αυτην αναγεται και η αισθηση πως ο χρονος περνα πολυ πιο γοργα απο παλιοτερα. Λογω του χρονικου διασκορπισμου δεν ειναι δυνατη καμια εμπειρια της διαρκειας. Τιποτα δεν συγκρατει τον χρονο. Η ζωη δεν εμπεδωνεται πλεον στο μορφωμα της ταξης, η στις συντεταγμενες που θεσπιζουν μια διαρκεια. Φευγαλεα κι εφημερα ειναι και τα πραγματα με τα οποια κανεις ταυτιζεται. Ετσι κανει γινεται ριζικα παροδικος ο ιδιος. Η ατομικοποιηση της ζωης συμβαδιζει με μια ατομιστικη ταυτοτητα. Κανεις εχει μονο τον εαυτο του, το μικρο εγω. Κανεις τροπον τινα αδυνατιζει ως προς χωρο και χρονο, μαλιστα ως προς κοσμο, ως προς συνειναι. Η ανεχεια ως προς κοσμο ειναι δυσχρονικο φαινομενο. Κανει τον ανθρωπο να συρρικνωνεται στο μικρο του σωμα, το οποιο προσπαθει να κραταει υγιες μ' ολα τα μεσα. Αφου αλλιως δεν εχει απολυτως τιποτε. Η υγεια του ευθραυστου κορμιου του υποκαθιστα κοσμο και θεο. Τιποτα δεν διαρκει περαν του θανατου. Ετσι σημερα πεφτει σε καποιον ιδιαιτερα βαρυ να πεθανει. Και γερναει διχως να γινει γερος.

Το παρον βιβλιο παρακολουθει ιστορικα και συστηματικα τις αιτιες και τα συμπτωματα της δυσχρονιας. Ομως συλλογαται και τις δυνατοτητες μιας αναρρωσης. Εδω αναζητουνται μεν ετεροχρονιες η ουχρονιες, ομως η παρουσα μελετη δεν περιοριζεται στην ανευρεση και στην αποκατασταση αυτων των ασυνηθιστων η μη καθημερινων τοπων της διαρκειας. Πολυ περισσοτερο μεσω μιας ιστορικης ανασκοπησης εφισταται προοπτικα η προσοχη στο οτι η ζωη, μεχρι και την καθημερινοτητα, πρεπει να παρει αλλη μορφη ωστε να αποσοβηθει εκεινη η κριση του χρονου. Δεν πενθειται η εποχη της αφηγησης. Το τελος της αφηγησης, το τελος της ιστοριας δεν χρειαζεται να συνεπιφερει ενα χρονικο κενο. Πολυ περισσοτερο διανοιγει τη δυνατοτητα ενος χρονου ζωης που βγαινει διχως θεολογια και τελεολογια, που και παλι εχει μια ευωδια δικη του. Ομως προϋποθετει μια αναζωογονηση της vita contemplativa.

Η σημερινη κριση του χρονου συσχετιζεται πρωτευοντως με την απολυτοποιηση της vita activa. Αυτη οδηγει σε μια επιταγη της εργασιας η οποια υποβαθμιζει τον ανθρωπο σε animal laborans. Η υπερκινητικοτητα της καθημερινοτητας αφαιρει απο την ανθρωπινη ζωη καθε στοιχειο στοχαστικοτητας, καθε ικανοτητα να εχεις καιρο. Οδηγει σε απωλεια κοσμου και χρονου. Οι λεγομενες στρατηγικες επιβραδυνσης δεν παραμεριζουν αυτην την κριση του χρονου. Μαλιστα συγκαλυπτουν το ιδιως προβλημα. Αναγκη ειναι μια αναζωογονηση της vita contemplativa. Η κριση του χρονου θα εχει ξεπεραστει πρωτα την στιγμη που η vita activa στην κριση της προσλαβει και παλι την vita contemplativa εντος της.

ΛΑΘΟΣ ΧΡΟΝΟΣ

... ωστε στον αργο καιρο

καποια να στεκουν.

Friedrich Hölderlin

Εκπληκτικα επικαιρος ειναι ο "τελευταιος ανθρωπος" του Nietzsche. Την "υγεια", που σημερα αιρεται σε απολυτη αξια, ακομη και σε θρησκεια, την "τιμα" ηδη ο τελευταιος ανθρωπος. Επιπλεον ειναι και ηδονιστης. Ετσι εχει "τις μικρες του χαρες για τη μερα και τις μικρες του χαρες για τη νυχτα". Νοημα και αποθυμια δινουν τη θεση τους σε ηδονη και απολαυση: "›Τι ειναι αγαπη; Τι ειναι πλαση; Τι ειναι αποθυμια; Τι ειναι αστερι;‹ – ετσι ρωτα ο τελευταιος ανθρωπος και κανει ματακια." Τελικα η μακροχρονη, υγιης μα χωρις συμβαντα ζωη, του γινεται οντως αφορητη. Ετσι παιρνει ναρκωτικα και τελικα πεθαινει εναν θανατο απο ναρκωτικα: "Ποτε-ποτε λιγο φαρμακι: κανει ευχαριστα ονειρα. Και στο τελος πολυ φαρμακι για ευχαριστο θανατο." Παραδοξως η ζωη του, την οποια κοιταζει να επιμηκυνει ατελειωτα με αυστηρη υγιεινη, τελειωνει προωρα. Αντι να πεθανει, τελειωνει σε λαθος χρονο.

Οποιος δεν μπορει να πεθανει στον σωστο χρονο πρεπει να τελειωνει σε λαθος χρονο. Ο θανατος προϋποθετει οτι η ζωη συντελειται επι τουτου. Καθοτι ειναι μορφη τελειωσης. Οταν αφαιρειται απο τη ζωη καθε μορφη νοημονος συντελεσης, τοτε τελειωνει σε λαθος χρονο. Ειναι δυσκολο να πεθανεις σ' εναν κοσμο στον οποιο τελειωση και συντελεση παραμεριστηκαν απο μια προοδο διχως τελος και κατευθυνση, μια μονιμη ατελεια και ξαναξεκινημα, επομενως σ' εναν κοσμο οπου 10 η ζωη δεν συντελειται σε ενα μορφωμα σε μια ολοτητα. Ετσι η πορεια της ζωης διακοπτεται αποτομα σε λαθος χρονο.

Η επιταχυνση του σημερα οφειλεται επισης στη γενικη ανικανοτητα τελειωσης και συντελεσης. Ο χρονος χιμα προς τα μπρος και δεν φτανει σε καμια συντελεση γιατι δεν κρατειται απο καμια χρονικη βαρυτητα. Η επιταχυνση ειναι λοιπον η εκφραση της ρηξης ενος χρονικου φραγματος. Δεν υπαρχουν πια φραγματα που να κανονιζουν, να αρθρωνουν η να ρυθμιζουν τη ροη του χρονου, που να μπορουν να κρατουν και να συγκρατουν τον χρονο, που να κρατουν με το ωραιο διπλο νοημα. Εκει οπου ο χρονος χανει καθε ρυθμο, οπου διαχεεται στο αχανες ασυγκρατητος και απροσανατολιστος, χανεται και καθε σωστος η ευθετος χρονος.

Απεναντι στο τελος σε λαθος χρονο ο Ζαρατουστρα επικαλειται ενα τελειως αλλο ειδος θανατου: "Πολλοι πεθαινου πολυ αργα και καποιοι πολυ νωρις. Ακομα ξενιζει η διδαχη: >πεθανε στον σωστο χρονο!< Πεθανε στο σωστο χρονο: αυτο διδασκει ο Ζαρατουστρα. Βεβαι οποιος δεν ζει στον σωστο χρονο, πως θα γινοταν να πεθανει στον σωστο χρονο;" Οι ανθρωποι εχουν χασει ολοτελα το αισθητηριο για τον σωστο χρονο. Αυτο παραμεριζει για τον λαθος χρονο. Επισης ο θανατος ερχεται σε λαθος χρονο σαν τον κλεφτη: "Ομως το ιδιο μισητος και στον αγωνιζομενο και στον νικητη ειναι ο θανατος σας με το σαρδωνειο χαμογελο που γλιστρα μεσα σαν τον κλεφτη - και παλι ερχεται ως ο κυριος." Καθε ελευθερια ως προς τον θανατο, που θα τον συμπεριλαμβανε στη ζωη εκπεφρασμενα ειναι αδυνατη. Ο Nietzsche οραματιζεται εναν "επιτελουντα θανατο" ο οποιος, αντι να ειναι τελος σε λαθος χρονο, διαμορφωνει ενεργητικα την ιδια τη ζωη. Απεναντι σ' εκεινους τους "σκοινοποιους" [Σ.τ.μ.: Κατασκευαζαν σκοινια στριβοντας τις κλωστες (κλωσματα) μεταξυ τους. Βλ. http://www.volksen.de/volksen-historisch/alte-berufe-und-taetigkeiten/die-seildreher.htm] της πολυχρονης ζωης ο Ζαρατουστρα εκθετει τη διδαχη του για τον ελευθερο θανατο: "Τον επιτελουντα θανατο σας δειχνω, που για τους ζωντες γινεται κεντρι και ταμα." Και η "ελευθερια για τον θανατο" του Heidegger δεν λεει κατι αλλο. Απο τον θανατο αφαιρειται ο λαθος χρονος του με το οτι περιλαμβανεται στο παρον, στη ζωη ως μορφοποιουσα, επιτελουσα δυναμη. Τοσο ο ελευθερος, επιτελων θανατος του Nietzsche οσο και η ελευθερια προς τον θανατο του Heidegger οφειλονται σε μια χρονικη βαρυτητα που φροντιζουν ώστε τα παρελθοντα και τα μελλοντα να εκτεινονται στο παρον η να το περικλειουν.

Αυτη η χρονικη ενταση λυνει το παρον απο την ατερμονα και απροσανατολιστη προοδο του και το φορτιζει με σημασιοτητα. Ο σωστος χρονος, η η σωστη ωρα προκυπτει μονο στο πλαισιο μιας συσχετισης των χρονικων διαστασεων σε εναν προσανατολισμενο χρονο. Αντιθετα σ' εναν ατομικοποιημενο χρονο οι στιγμες μοιαζουν η μια με την αλλη. Τιποτα δεν διακρινει τη μια στιγμη απο την αλλη. Η καταρρευση του χρονου διασκορπιζει τον θανατο και τον καθιστα ενα τερμα. Ο θανατος βαζει στη ζωη ως απροσανατολιστα προοδευον παρον ενα τελος, και μαλιστα σε λαθος χρονο. Γι' αυτο και σημερα πεφτει σε καποιον ιδιαιτερα βαρυ να πεθανει. Τοσο ο Nietzsche οσο και ο Heidegger στρεφονται εναντια στην καταρρευση του χρονου η οποια εκχρονιζει τον θανατο και τον καθιστα τερμα σε λαθος χρονο: "Οποιος εχει εναν στοχο κι εναν κληρονομο, αυτος θελει τον θανατο στον σωστο χρονο για σκοπο και κληρονομο. Και απο σεβασμο σε σκοπο και κληρονομο δεν θα κρεμασει πια μαραμενα στεφανια στο ιερο της ζωης. Αληθεια, δεν θελω να μοιασω τους σκοινοποιους: τραβανε τα κλωσματα τους σε μακρος, οπου οι ιδιοι πηγαινουν παντοτε προς τα πισω."

Ο Nietzsche επικαλειται εμφατικα "κληρονομο" και "σκοπο". Προφανως δεν εχει συνειδηση ολων των επιπτωσεων του θανατου του θεου. Στα επακολουθα φαινομενα του ανηκει τελικα και το τελος της ιστοριας, δηλαδη το τελος "κληρονομου" και "σκοπου". Ο θεος δρα ως σταθεροποιητης του χρονου. Φροντιζει για ενα διαρκες, αεναο παρον. Ετσι ο θανατος του στιγμοποιει τον ιδιο τον χρονο, του αφαιρει καθε θεολογικη, τελεολογικη, ιστορικη εκταση. Το παρον συρρικνωνεται και γινεται μια φευγαλεα χρονικη στιγμη. Το παρον δεν σερνει μαζι του καμια μακρια ουρα των παρελθοντων και των μελλοντων. Μετα τον θανατο του θεου, εμπρος στο τελος της ιστοριας που πλησιαζει, ο Nietzsche αναλαμβανει την δυσκολη προσπαθεια να αποκαταστησει τη διασταση του χρονου. Η ιδεα της "αεναης επανακαμψης του ιδιου" δεν ειναι μονο η εκφραση ενος amor fati. Ειναι ακριβως η προσπαθεια να αποκατασταθει η μοιρα, μαλιστα ο χρονος της μοιρας.

Ο "Κανεις" του Heidegger συνεχιζει τον "τελευταιο ανθρωπο" του Nietzsche. Τα χαρακτηριστικα που αποδιδει στον "Κανενα" ισχυουν ολοτελα και για τον τελευταιο ανθρωπο. Ο Nietzsche τον χαρακτηριζει ως εξης: "Ο καθενας θελει τα ιδια, καθενας ειναι ιδιος: οποιος νιωθει αλλιως παει εθελοντικα στο τρελοκομειο." Ο "Κανεις" του Heidegger ειναι επισης χρονικο φαινομενο. Η καταρρευση του χρονου συμβαδιζει με μια αυξανομενη μαζικοποιηση και ομοιομορφια. Η αυθεντικη υπαρξη, το ατομο με εμφατικη εννοια εμποδιζει την απροσκοπτη λειτουργια του "Κανενος", δηλ. της μαζας. Η επιταχυνση της διαδικασιας της ζωης εμποδιζει να διαμορφωθουν αποκλινουσες μορφες, να διαφοροποιηθουν τα πραγματα, να αναπτυξουν αυτονομες μορφες. d.h. der Masse. Προς τουτο λειπει απο τον χρονο η ωριμοτητα. Σ' αυτην την οπτκη ο "τελευταιος ανθρωπος" του Nietzsche ελαχιστα διαφερει απο τον "Κανενα" του Heidegger.

Απεναντι στην καταρρευση του χρονου σε απλη διαδοχη στιγμιαιου παροντος και ο Heidegger επικαλειται "κληρονομια" και "παραδοση". Καθε το "καλο" ειναι "κληρονομια". Η "αυθεντικη υπαρξη" προϋποθετει την "παραδοση μιας κληρονομιας". Αυτη ειναι η "επαναληψη" που "αποκρινεται στη δυνατοτητα της υπαρξασας υπαρξης […]". "Κληρονομια" και "παραδοση" πρεπει να θεσπισουν μια ιστορικη συνεχεια. Εμπρος στη γοργη διαδοχη του "νεου" γινεται επικληση του "παλαιου". Το "Ειναι και χρονος" του Heidegger ειναι μια προσπαθεια, εμπρος στο τελος της ιστοριας που πλησιαζει, αυτη να ανασυσταθει, και μαλιστα σε κενη μορφη, μια ιστορια επομενως η οποια χωρις περιεχομενα διατρανωνει μονο τη δυναμη της χρονικης μορφης της.

Σημερα τα πραγματα που εξαρτωνται απο τον χρονο παλιωνουν πολυ γρηγοροτερα απο παλιοτερα. Γινονται στα γρηγορα παρελθοντα κι ετσι αποσυρονται απο την προσοχη. Το παρον συρρικνωνεται στην αιχμη της επικαιροτητας. Αυτη δεν εχει πλεον διαρκεια. Εμπρος στην κυριαρχια ενος στιγμιαιου ανιστορικου παροντος ο Heidegger ζητα ηδη μια "αποπαροντικοποιηση του σημερα". Το αιτιο της συρρικνωσης του παροντος, η της διαρκειας που χανεται δεν ειναι, οπως λανθασμενα πιστευουν, η επιταχυνση. Η σχεση μεταξυ του χαμου της διαρκειας και της επιταχυνσης ειναι πολυ πιο περιπλοκη. Ο χρονος χιμα προς τα μπρος σαν χιονοστιβαδα ακριβως επειδη δεν εχει πλεον εντος του κανενα κρατημα. Εκεινα τα σημεια του παροντος, μεταξυ των οποιων δεν υφισταται πλεον καμια ελκτικη δυναμη, εκλυουν την ορμη του χρονου, την απροσανατολιστη επιταχυνση των διαδικασιων η οποια, λογω της ελλειψης κατευθυνσης, δεν ειναι πλεον επιταχυνση. Η επιταχυνση με την ακριβη εννοια προϋποθετει κατευθυνομενες τροχιες.

Η ιδια η αληθεια ειναι χρονικο φαινομενο. Ειναι αντανακλαση του διαρκουντος, αεναου παροντος. Η ορμη του χρονου, το συρρικνουμενο, φευγαλεο παρον την υποσκαπτει. Επισης η εμπειρια εγκειται σε μια χρονικη εκταση, σε μια διαπλοκη χρονικων οριζοντων. Για το υποκειμενο της εμπειριας τα παρελθοντα δεν εχουν απλα εξαφανιστει η απορριφθει. Πολυ περισσοτερο παραμενουν συστατικα του παροντος του, της αυτοκατανοησης του. Ο αποχωρισμος δεν κανει την παρουσια των περασμενων αχνοτερη. Μπορει μαλιστα και να την εμβαθυνει. Το εκλιπον δεν εχει αποκοπει τελειως απο το παρον της εμπειριας. Πολυ περισσοτερο μενει διαπεπλεγμενο μ' αυτην. Και το υποκειμενο της εμπειριας πρεπει να μενει ανοιχο για το αιφνιδιο και αβεβαιο του μελλοντος. Διαφορετικα παγιωνεται σε εργατη ο οποιος απλα απεργαζεται τον χρονο. Δεν αλλαζει. Οι αλλαγες αποσταθεροποιουν την εργασιακη διαδικασια. Αντιθετα το υποκειμενο της εμπειριας ποτε δεν ειναι ομοιο με τον εαυτο του. Κατοικει τη μεταβαση μεταξυ των παρελθοντων και των μελλοντων. Η εμπειρια περιλαμβανει ενα ευρυ χρονικο διαστημα. Ειναι πολυ εντονα χρονικη, σε αντιθεση με το βιωμα που ειναι στιγμιαιο, χρονικα φτωχο. Η γνωση ειναι το ιδιο εντονα χρονικη οπως η εμπειρια. Αντλει τη δυναμη της τοσο απο τα περασμενα οσο και απο τα μελλοντα. Πρωτα μεσα απο αυτην τη διαπλοκη χρονικων οριζοντων η γνωση γινεται επιγνωση. Αυτη η χρονικη συμπυκνωση διακρινει την επιγνωση και απο την πληροφορια, η οποια ειναι τροπον τινα κενη χρονου η αχρονη με στερητικη εννοια. Λογω αυτης της χρονικης ουδετεροτητας οι πληροφοριες μπορουν να αποθηκευονται και να ανακαλουνται κατα βουληση. Οταν απο τα πραγματα αφαιρειται η μνημη, γινονται πληροφοριες, η και ειδη εμποριου. Απωθουνται σ' εναν χρονικα κενο, ανιστορικο χωρο. Της αποθηκευσης της πληροφοριας προηγειται η αποσβεση της μνημης του ιστορικου χρονου. Οπου ο χρονος καταρρεει σε απλη διαδοχη στιγμιαιου παροντος, χανει και καθε διαλεκτικη ενταση. Η ιδια η διαλεκτικη ειναι ενα πολυ εντονα χρονικο συμβαν. Η διαλεκτικη κινηση οφειλεται σε μια περιπλοκη διαπλοκη χρονικων οριζοντων, δηλαδη σ' ενα οχι-ακομη του ηδη. Αυτο που ειναι στο εκαστοτε παρον αφανως παρον την αποσπα εξω απο τον εαυτο της και την κανει να περιερχεται σε κινηση. Η διαλεκτικη ωστικη δυναμη προκυπτει απο την χρονικη ενταση αναμεσα σ' ενα Ηδη κι ενα Οχι-Ακομα, μεταξυ ενος περασμενου κι ενος μελλοντος. Σε μια διαλεκτικη διαδικασια το παρον ειναι γεματο ενταση, ενω στο παρον σημερα καθε ενταση λειπει.

Το παρον που εχει αναχθει στην αιχμη της επικαιροτητας, στο επιπεδο της πραξης επιτεινει τον λαθος χρονο. Υποσχεση, δεσμευση η πιστη π.χ. ειναι γνησια χρονικες πρακτικες. Δενουν το μελλον καθως συνεχιζουν το παρον στο μελλον και το συμπλεκουν. Ετσι παραγουν μια χρονικη συνεχεια που δρα σταθεροποιητικα. Αυτη προστατευει το μελλον απο τη βιαιοτητα του λαθος χρονου. Εκει που η πρακτικη μιας μακροπροθεσμης αυτοδεσμευσης, η οποια θα ηταν και μια μορφη της τελειωσης, παραμεριζει στο αυξανομενο βραχυπροθεσμο, αυξανεται και ο λαθος χρονος, που στο ψυχολογικο επιπεδο αντανακλαται ως αγχος και ανησυχια. Η αυξανομενη ασυνεχεια, η ατομικοποιηση του χρονου καταλυει την εμπειρια της συνεχειας. Μ' αυτο ο κοσμος γινεται λαθος χρονος.

Η αντιθετικη εικονα του πληρους χρονου ειναι ο χρονος που εκτεινεται περα σε μια κενη διαρκεια χωρις αρχη και τελος. Η κενη διαρκεια δεν αντιτιθεται στον χρονο που χιμα προς τα εμπρος, αλλα γειτονευει μ' αυτον. Ειναι τροπον τινα μια αλαλη μορφη, η το αρνητικο της επιταχυνομενης δρασης, ο χρονος που θα υπολειπονταν οταν δεν θα ειχε πια τιποτα να κανεις η να φτιαξεις, επομενως χρονικη μορφη της κενης δρασης. Τοσο η κενη διαρκεια οσο και ο χρονος που χιμα προς τα εμπρος ειναι επακολουθα του εκχρονισμου. Η ανησυχια της επιταχυνομενης δρασης επεκτεινεται στον υπνο. Τη νυχτα συνεχιζεται ως κενη διαρκεια της αϋπνιας: "Ξαγρυπνη νυχτα: γι' αυτην υπαρχει μια φορμουλα, βασανιστικες ωρες χωρις προοπτικη τελους και χαραυγης, στη ματαιη προσπαθεια να ξεχασεις την κενη διαρκεια. Ομως αναστατωση φερνουν οι ξαγρυπνες νυχτες οπου ο χρονος συσφιγγεται και γλιστρα μεσα απο τα δακτυλα [...] Ομως αυτο που φανερωνεται σε μια τετοια συστολη των ωρων ειναι η αντιθετικη εικονα του πληρους χρονου. Οταν σ' αυτον η δυναμη της εμπειριας σπαζει τα μαγια της διαρκειας και συγκεντρωνει παρελθοντα και μελλοντα στο παρον, τοτε στη βιασυνη της ξαγρυπνης νυχτας η διαρκεια φερνει ανυποφορη φρικη." Η εκφραση του Adorno "βιασυνη της ξαγρυπνης νυχτας" δεν ειναι παραδοξη γιατι η βιασυνη και η κενη διαρκεια εχουν την ιδια πηγη. Η βιασυνη της μερας κατακυριαρχει τη νυχτα με κενη μορφη. Ο χρονος, απο τον οποιο πλεον υφαρπαχθηκαν καθε κρατημα, καθε συγκρατουσα βαρυτητα, ρεει ασταματητα. Αυτη η ορμη του χρονου προς τα εμπρος, αυτος ο χρονος που κυλα και φευγει ασυγκρατητα μεταβαλλει τη νυχτα σε κενη διαρκεια. Καταμεσις στην εκθεση στην κενη διαρκεια κανενας υπνος δεν ειναι δυνατος.

Η κενη διαρκεια ειναι αναρθρος, απροσανατολιστος χρονος. Σ' αυτον δεν υπαρχει ουτε ενα πριν ουτε ενα μετα με νοημα, ουτε μνημη ουτε προσμονη. Εμπρος στην απεραντοσυνη του χρονου ο βραχυς ανθρωπινος βιος ειναι ενα τιποτα. Ο θανατος ειναι μια βια που τερματιζει τη ζωη σε λαθος χρονο. Κανεις τελειωνει προωρα σε λαθος χρονο. Ο θανατος δεν θα ητανε βια πλεον αν ηταν μια τελειωση που θα προεκυπτε απο τη ζωη, απο τον χρονο της ζωης. Μονον αυτη η τελειωση καθιστα δυνατο να ζει κανεις τη ζωη μεσα απο αυτην την ιδια μεχρι τελους, να πεθαινει στον σωστο χρονο. Μονο χρονικες μορφες της τελειωσης παραγουν εναντια στην κακη απεραντοσυνη μια διρκεια, εναν νοημονα, πληρη χρονο. Και ο υπνος, ο καλος υπνος θα ηταν τελικα μια μορφη της τελειωσης.

Το "Αναζητωντας τον χαμενο χρονο" του Proust αρχιζει χαρακτηριστικα με τα λογια: "Longtemps, je me suis couchι de bonneheure" (Για πολλα χρονια κοιμομουν νωρις). Η μεταφραση εξαφανιζει το "bonne heure" ολοτελα. Προκειται για μια μακροπνοη λεξη για τον χρονο και την ευτυχια (bonheur). Η bonne heure, ο καλος χρονος ειναι η αντιθετικη μορφη της κακης απεραντοσυνης, της κενης, επομενως κακης διαρκειας στην οποια κανενας υπνος δεν ειναι δυνατος. Η σχαση του χρονου, η ριζικη ασυνεχεια του χρονου, που δεν επιτρεπει και καμια θυμηση, οδηγει στη βασανιστικη αϋπνια. Αντιθετα οι πρωτες παραγραφοι του μυθιστορηματος παρουσιαζουν μια ευτυχισμενη εμπειρια συνεχειας. Σκηνοθετειται μια αναλαφρη αιωρηση μεταξυ υπνου, ονειρου και παλι ξυπνηματος μεσα στην γλυκια ρευστοτητα μνημονικων και αισθητηριακων εικονων, ενα ελευθερο περα-δωθε μεταξυ παρελθοντος και παροντος, μεταξυ σταθερης ταξης και παιχνιδιαρικης συγχυσης. Κανενα σχισμα του χρονου δεν κατακρημνιζει τον πρωταγωνιστη σε κενη διαρκεια. Πολυ περισσοτερο ο κοιμωμενος ειναι παικτης, οδοιπορος κι επισης κυριος του χρονου: "Ο κοιμωμενος εκτεινει σ' εναν κυκλο τριγυρω του το περασμα των ωρων, την ταξη των ετων και των κοσμων." Περιστασιακα συμβαινουν βεβαια και συγχυσεις και ερεθισμοι. Μα δεν τελειωνουν καταστροφικα. Παντα σπευδει προς βοηθεια ο "καλος αγγελος της βεβαιοτητας": "[…] οταν ξυπνουσα μεσα στη νυχτα δεν ηξερα που βρισκομουν, την πρωτη στιγμη ουτε καν ποιος ημουν, […] ομως κατοπιν μου ερχοταν σε βοηθεια η μνημη […] τροπον τινα αφ' υψηλου για να με συρει εξω απο το τιποτα, απο το οποιο εγω δεν θα τα ειχα καταφερει να βγω ο ιδιος. Σ' ενα δευτερολεπτο διατρεχα αιωνες πολιτισμου, και απο θολες εικονες απο γκαζολαμπες και πουκαμισες μ' ανοιχτο γιακα συγκροτουνταν αργα-αργα το εγω μου στα γνησια στοιχεια του και παλι απ' την αρχη" Αντι για αδιαφορους, ανωνυμους θορυβους απεξω, η για το εκκωφαντικο τικ-τακ του ρολογιου που θα ηταν πολυ τυπικο για την αϋπνια, για την κενη διαρκεια, εισδυει στο αυτι κατι κλαγγωδες. Επισης η σκοτεινια της νυχτας εμφανιζεται με χρωματα και ζωντανη σαν καλειδοσκοπιο: "Ξανακοιμηθηκα, και κατοπιν ξυπνουσα μερικες φορες μονο για δευτερολεπτα, αρκετα για ν' ακουσω ενα τριξιμο στα καδρονια η ν' ανοιξω τα ματια στο καλειδοσκοπιο του σκοταδιου και χαρη σε μια συντομη συνειδητη στιγμη ν' απολαυσω τον υπνο ομορφα […]."

Ειναι πλανη να πιστευει κανεις πως η επιταχυνση της διαδικασιας της ζωης σημερα αναγεται στο αγχος του θανατου. Η επιχειρηματολογια ειναι καπου αυτη: "Δειχτηκε πως η επιταχυνση παριστανει μια ευλογη στρατηγικη απαντησης στο προβλημα του περιορισμενου χρονου ζωης, τουτεστιν στην αποκλιση μεταξυ χρονου του κοσμου και χρονου της ζωης σε εναν κοσμικο πολιτισμο, για τον οποιο η μεγιστη απολαυση επιλογων στον κοσμο και η πληρεστερη αναπτυξη των ιδιων καταβολων - και μ' αυτά το ιδανικο της γεματης ζωης - εχουν γινει υποδειγμα επιτυχημενης ζωης. Οποιος ζει δυο φορες πιο γρηγορα, μπορει να πραγματωσει δυο φορες περισσοτερες δυνατοτητες στον κοσμο κι ετσι τροπον τινα να ζησει δυο ζωες σε μια∙ οποιος γινεται απειρα γρηγορος, ο χρονος ζωης του δυνητικα προσεγγιζει και παλι τον δυνητικα απεριοριστο οριζοντα του χρονου του κοσμου, των δυνατοτητων στον κοσμο καθοσον μπορει να πραγματωσει πληθος δυνατοτητων ζωης μεσα στην εκταση μιας και μονο ζωης επανω στη γη κι επομενως δεν χρειαζεται πια να φοβαται τον θανατο ως εκμηδενιστη των επιλογων." Οποιος ζει δυο φορες πιο γρηγορα, μπορει να απολαυσει δυο φορες περισσοτερες επιλογες στον κοσμο. Η επιταχυνση της ζωης το πολλαπλασιαζει και το φερνει πιο κοντα στον στοχο μιας γεματης ζωης. Όμως αυτος ο λογαριασμος είναι απλοϊκος.Εγκειται στη συγχυση αναμεσα στην εκπληρωση και στο απλο γεμισμα. Η εκπληρωμενη ζωη δεν εξηγειται με τη θεωρια των συνολων. Δεν είναι αποτελεσμα της πληθωρας των δυνατοτητων ζωης. Επισης η αφηγηση δεν προκυπτει αυτοματα από την απλη αριθμηση η απαριθμηση γεγονοτων. Πολύ περισσοτερο προϋποθετει μια ιδιαιτερη συνθεση, στην οποια οφειλεται το νοημα. Μια μακρα απαριθμηση γεγονοτων δεν δινει καμια ενδιαφερουσα αφηγηση. Ετσι και μια πολύ συντομη ζωη μπορει να φτασει το ιδανικο μιας πληρους ζωης. Αυτή η θεση περι επιταχυνσης δεν αναγνωριζει το βασικο προβλημα, ότι σημερα από τη ζωη εχει χαθει η δυνατοτητα να συντελειται με νοημα. Ακριβως σ' αυτό αναγονται ο πυρετος και η νευρικοτητα που χαρακτηριζουν σημερα τη ζωη. Κανεις ξεκινα συνεχως από την αρχη, χοροπηδα απο τη μια "δυνατοτητα ζωης" στην αλλη ακριβως γιατι δεν μπορει να συντελεσει τη μια δυνατοτητα. Καμια ιστορια, καμια ολοτητα με νοημα δεν εκπληρωνει τη ζωη. Ο λογος για την επιταχυνση της ζωης προς μεγιστοποιηση της είναι παραπλανητικος. Στο προσεκτικοτερο ματι η επιταχυνση αποκαλυπτεται ως νευρικη ανησυχια που κανει τη ζωη τροπον τινα να σβουριζει απο τη μια δυνατοτητα στην άλλη. Δεν φτανει ποτε στον ησυχασμο, δηλ. στη συντελεση.

Ένα επιπλεον προβλημα σημερα ως προς τον θανατο συνισταται σε μια ριζικη απομονωση, η ατομικοποιηση της ζωης που την κανει να γινεται ακομα πιο περατη. Η ζωη χανει ολο και περισσοτερο σε ευρος, που θα της εδινε διαρκεια. Περιεχει λιγο κοσμο μεσα της. Αυτή η ατομικοποιηση της ζωης την κανει ριζικα θνητη. Είναι προπαντων αυτή η ιδιαιτερη θνητοτητα που προκαλει γενικη ανησυχια και πυρετωδη δραση. Επιπολαια ιδωμενη, αυτη η νευρικοτητα μπορει να προκαλεσει την εντυπωση οτι ολα επιταχυνονται. Ομως στην πραγματικοτητα δεν προκειται για πραγματικη επιταχυνση της ζωης. Η ζωη εχει γινει μονο πιο πυρετωδης, πιο θολη και πιο ασκοπη. Λογω του διασκορπισμου του ο χρονος δεν αναπτυσσει πλεον καμια κανονιστικη δυναμη. Ετσι στη ζωη δεν προκυπτουν σημαδιακες, η αποφασιστικες τομες. Ο χρονος της ζωης δεν διαρθρωνεται πια από περιοδους, τελειωματα, ουδους και μεταβασεις. Πολύ περισσοτερο τρεχει κανεις απο το ενα παρον στο αλλο. Ετσι κανεις γερνα χωρις να γινεται γερος. Τελικα αποβιωνει σε λαθος χρονο. Ακριβως γι' αυτο ο θανατος είναι σημερα δυσκολοτερος παρα ποτε.

ΧΡΟΝΟΣ ΧΩΡΙΣ ΕΥΩΔΙΑ

Καθως ουτ' ενα αθανατο

πια δεν φανταζει στον ουρανο ...

Friedrich Hölderlin

Ο μυθικος κοσμος ειναι ολο σημασια. Οι θεοι δεν ειναι αλλο απο αιωνιους φορεις σημασιων. Κανουν τον κοσμο να εχει σημασια, ναι, να εχει νοημα. Αφηγουνται πως αλληλεχονται πραγματα και συμβαντα. Η αφηγημενη αλληλουχια θεσπιζει νοημα. Η αφηγηση κανει κοσμο απο το τιποτα. Πληρης θεων θα πει πληρης απο σημασια, πληρης απο αφηγηση. Ο κοσμος ειναι αναγνωσιμος οπως μια εικονα. Χρειαζεται μονο ν' αφησεις το βλεμμα σου να πλανηθει περα-δωθε για να διαβασεις επανω του το νοημα, τη νοημονα ταξη. Ολα εχουν τη θεση τους, δηλ. τη σημασια τους μεσα σε μια ακλονητα συναρμοσμενη ταξη (κοσμος). Αν ενα πραγμα απομακρυνθει απο τη θεση του, τοτε επαναφερεται σ' αυτην. Το κανονιζει ο χρονος. Ο χρονος ειναι ταξη. Ο χρονος ειναι δικαιοσυνη. Αν ενας ανθρωπος διασαλευσει τα πραγματα αυτοβουλα, τοτε χανεται. Ο χρονος εξιλεωνει με τον χαμο του. Ετσι αποκαθιστα την αιωνια ταξη. Ειναι δικαιος (δικη). Τα συμβαντα βρισκονται σε μια σταθερη σχεση, σε μια νοημονα διασυνδεση. Κανενα συμβαν δεν επιτρεπεται να αποσπαστει απ' αυτην. Εδω δεν συμβαινουν κινησεις που θα οδηγουσαν σε αλλαγη της ισχυουσας ταξης. Σ' αυτον τον κοσμο της αεναης επαναστροφης, η επιταχυνση δεν θα ειχε απολυτως κανενα νοημα. Νοημα εχει μονο η αιωνια επαναληψη του ιδιου, μαλιστα η αναπαραγωγη αυτου που ηταν, της αιωνιας αληθειας. Ετσι ο προιστορικος ανθρωπος ζει σ' ενα διαρκες παρον.

Ο ιστορικος κοσμος στεκει κατω απο τελειως αλλες προυποθεσεις. Δεν προκειται απλα για μια ολοκληρωμενη εικονα, η οποια θα φανερωνε στον θεατη μια αιωνια υποσταση, μια αναλλοιωτη ταξη. Τα συμβαντα δεν συντασσονται πλεον σε μια ακινητη επιφανεια αλλα σε μια προοδευουσα γραμμη. Ο χρονος, που συνδεει τα συμβαντα κι ετσι διανοιγει σημασιες, προχωρει γραμμικα. Δεν ειναι η αεναη επαναστροφη του αυτου, που κανει τον χρονο σημαντικο, αλλα η δυνατοτητα της αλλαγης. Ολα ειναι μια διαδικασια, η οποια σημαινει ειτε προοδο ειτε παρακμη. Ο ιστορικος χρονος διανοιγει μια σημασια καθοσον εχει κατευθυνση. Η γραμμη του χρονου προχωρει σε μια ορισμενη κατευθυνση, εχει μια συνταξη.

Ο ιστορικος χρονος δεν γνωριζει κανενα διαρκες παρον. Τα πραγματα δεν εμμενουν σε καποια αμετακινητη ταξη. Ο χρονος δεν παει προς τα πισω αλλα προς τα εμπρος, δεν επαναλαμβανει αλλα προσλαμβανει. Παρελθον και μελλον διιστανται. Τον χρονο δεν τον καθιστα σημαντικο η ταυτοσημια του αλλα η διαφορα του, που ειναι αλλαγη, διαδικασια, εξελιξη. Το παρον αφεαυτου δεν εχει καμια υποσταση. Ειναι μονον μεταβατικο σημειο. Τιπιτα δεν ειναι. Ολα γινονται. Η επαναληψη του αυτου παραμεριζει στο γεγονος. Κινησεις και αλλαγες δεν φερνουν αταξια αλλα θεσπιζουν μια νεα ταξη. Η χρονικη σημασια εκπηγαζει απο το μελλον. Αυτος ο προσανατολισμος στο μελλον παραγει μια χρονικη ρουφηχτρα προς τα εμπρος, η οποια μπορει να επιδρα και επιταχυντικα.

Ο ιστορικος χρονος ειναι χρονος γραμμικος. Ομως παιρνει πολυ διαφορετικες μορφες ως προς την προοδο η την εμφανιση. Ο εσχατολογικος χρονος αποκλινει πολυ απο εκεινη τη μορφη του ιστορικου χρονου που υποσχεται μια προοδο. Ο εσχατολογικος χρονος ως υστατος χρονος αναφερεται στο τελος του κοσμου. Το εσχατον εισαγει το τελος του χρονου, το τελος της ιδιας της ιστοριας. Κι ενα στοιχειο ερριμενου χαρακτηριζει τη σχεση του ανθρωπου με το μελλον. Ο εσχατολογικος χρονος δεν επιτρεπει καμια ενεργεια, κανενα σχεδιο. Ο ανθρωπος δεν ειναι ελευθερος. Υποκειται στον θεο. Δεν προβαλλεται στο μελλον. Δεν κανει προβολη του δικου του χρονου. Πολυ περισσοτερο εχει ριφθει στο τελος, στο οριστικο τελος του κοσμου και του χρονου. Δεν ειναι το υποκειμενο της ιστοριας. Αυτο ειναι πολυ περισσοτερο ο θεος, που κανονιζει.

Επισης η εννοια της "επαναστασης" ["Revolution"] εχει καταρχην τελειως αλλη σημασια. Ειναι μεν διαδικασια. Ομως δεν ειναι ελευθερη απο την επιστροφη και την επαναληψη. Πρωταρχικα η revolutio παραπεμπει στην τροχια των αστρων. Εφαρμοσμενη στην ιστορια, σημαινει οτι οι οι μορφες κυριαρχιας, οι οποιες ως προς τον αριθμο τους ειναι περιορισμενες, επαναλαμβανονται με κυκλοτερη μορφη. Οι αλλαγες που συμβαινουν στην πορεια της ιστοριας, προσδενονται σε μια κυκλικη τροχια.

...

[23]

Ο μυθικος χρονος κειται οπως μια εικονα. Αντιθετα ο ιστορικος χρονος εχει τη μορφη γραμμης η οποια κατευθυνεται, καποτε και σαν βολιδα, προς εναν στοχο. Αν απο τη γραμμη χαθει η αφηγηματικη, η τελεολογικη ενταση, τοτε κατακερματιζεται σε στιγμες που πεταγονται περα-δωθε χωρις κατευθυση. Το τελος της ιστοριας ατομικοποιει τον χρονο και τον κανει χρονο στιγμων. Καποτε ο μυθος παραμερισε για την ιστορια. Η στατικη εικονα εγινε προοδευουσα γραμμη. Πλεον η ιστορια παραμεριζει για τις πληροφοριες. Αυτες δεν εχουν κανενα αφηγηματικο μηκος η ευρος. Δεν εχουν ουτε επικεντρο ουτε κατευθυνση. Κατα καποιον τροπο χυμουν επανω μας. Η ιστορια ξεκαθαριζει, ξεδιαλεγει, καναλιζαρει τον συρφετο των γεγονοτων, τα βαζεισε μια αφηγηματικη-γραμμικη τροχια. Αν αυτη χαθει, ακολουθει ενα θεριεμα πληροφοριων και γενονοτων που πεταγονται περα-δωθε χωρις κατευθυση. Οι πληροφοριες δεν ευωδιαζουν. Ως προς αυτο ειναι που διαφερουν απο την ιστορια. Σε αντιθεση με τη θεση του Baudrillard, η πληροφορια δεν σχετιζεται με την ιστορια οπως ολο και τελειοτερη προσομοιωση προς το πρωτοτυπο η την προελευση. Πολυ περισσοτερο η πληροφορια παριστανει ενα νεο παραδειγμα. Σ' αυτην ενυπαρχει μια τελειως αλλη χρονικοτητα. Ειναι φαινομενο του ατομικοποιημενου χρονου, δηλαδη του στιγμιαιου χρονου.

(ΤΑΧΥΤΗΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ)

[...]

(ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΕΜΒΑΤΗΡΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΒΟΜΒΟΥ)

[...]

(ΠΑΡΑΔΟΞΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΑΡΟΝΤΟΣ)

[...]

(ΕΥΩΔΑΤΟΣ ΚΡΥΣΤΑΛΛΟΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ)

[...]

(ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ)

[...]

ΕΥΩΔΑΤΟ ΡΟΛΟΪ: ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΑΡΕΚΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΚΙΝΑ

Ανθη δεσποζουν κοκκινα μες απ' το βαζο

Θυμιαμα ανεβαινει στροφουδερα.

Ουτ' ερωτησεις ουτ' απαντησεις,

το Ruyi ξεχασμενο στο πατωμα.

Ο Dian αφησε τον ηχο της κιθαρας του να χαθει,

Ο Zhao σταματησε να παιζει τις χορδες:

Σ' ολα αυτα ειναι μια μελωδια

να την τραγουδησεις και να την χορεψεις.

Su Dongpo

Στην Κινα μεχρι τα τελη του 19ου αιωνα χρησιμοποιουνταν ενα ρολοϊ θυμιαματος που ονομαζονταν hsiang yin (κατα λεξη: σφραγιδα ευωδιας). Μεχρι τα μεσα του 20ου αιωνα οι Ευρωπαιοι το θεωρουσαν ενα συνηθισμενο θυμιατο. Προφανως η ιδεα μιας μετρησης του χρονου με θυμιαμα τους ηταν ξενη, ισως η ιδια η παρασταση πως ο χρονος θα μπορουσε να παρει τη μορφη ευωδιας. Αυτο το ρολοϊ λεγεται "σφραγιδα ευωδιας" γιατι το καυσιμο μερος του απο θυμιαμα παριστανει ενα μορφωμα σαν σφραγιδα. Για μια τετοια σφραγιδα ευωδιας ο Tso Kuei αναφερει: "Engraved into wood, patterns in the form of seal script characters are revealed when the incense in them is burned at drinking parties or before images of Buddha." Η σφραγιδα θυμιαματος ειναι μια φιγουρα απο εναν μακρυ σπαγκο, ετσι που η σπιθα να μπορει να τον περναει τελειως. Ενα ιχναριο, που συχνα περιεχει ενα πατρον γραφης, γεμιζει με τριμμενο θυμιαμα. Οταν ανασηκωνεται, προκυπτει μια εικονα γραφης απο θυμιαμα. Αποτελειται ειτε απο ενα μοναδικο σημειο, συχνα fu (ευτυχια), η απο περισσοτερα σημεια που ολα μαζι μπορουν να σχηματιζουν ενα kôan. How many lives before I obtain my flowers. Αυτα λεει ενα αινιγματικο kôan σε μια σφραγιδα-θυμιατο. Ενα λουλουδι στο μεσο της σφραγιδας αντικαθιστα τη λεξη "my flowers". Η ιδια η σφραγιδα ειναι σχηματισμενη σαν λουλουδι της δαμασκηνιας. Η σπιθα τροπον τινα αντιγραφει το kôan των λουλουδιων διαπερνωντας, δηλ. καιγοντας ολη την σφραγιδα σημειο προς σημειο.

Hsiang yin ονομαζεται βασικα ολη η κατασκευη του ρολογιου απο θυμιαμα, η οποια αποτελειται απο πολλα μερη. Η σφραγιδα ευωδιας απο θυμιαμα καιει μεσα σ' ενα πλουσια διακοσμημενο κουτι και προστατευεται απο τον αερα με ενα καπακι, με τα ανοιγματα να εχουν επισης σχηματα σημειων γραφης η αλλων συμβολων. Στο κουτι συχνα ειναι χαραγμενα κειμενα φιλοσοφικου η ποιητικου περιεχομενου. Ετσι ολο το ρολοϊ ειναι στεφανωμενο απο ευωδιαστες λεξεις και εικονες. Ηδη ολη η σημασιακη πληθωρα των χαραγμενων στιχων αναδυει μια ευωδια. Ενα hsiang yin, το καπακι του οποιου εχει ενα ανοιγμα σε σχημα λουλουδιου, φερει στα πλευρικα του τοιχωματα το ακολουθο ποιημα:

You see the flowers

You listen to the bamboo

And your heart will be at peace.

Your problems will be cleared away.

The ground burns

Fragrant music

You will have ...

Το θυμιαμα ως μεσον της μετρησης του χρονου διαφερει απο πολλες αποψεις απο το νερο η την αμμο. Ο χρονος που ευωδιαζει δεν κυλα και δεν διαρρεει. Και τιποτα δεν αδειαζει. Πολυ περισσοτερο η ευωδια του θυμιαματος γεμιζει τον χωρο. Μαλιστα χωροποιει τον χρονο, κι ετσι του δινει την επιφαση μιας διαρκειας. Βεβαια η θρακα κανει το θυμιαμα να μεταπιπτει αδιαλειπτα σε σταχτη. Ομως η σταχτη δεν καταντα σκονη. Πολυ περισσοτερο διατηρει τη μορφη της γραφης. Ετσι η σφραγιδα απο θυμιαμα, ακομα και ως σταχτη, δεν χανει τιποτε απο σημασια. Η παροδικοτητα, για την οποια ενδεχομενως προειδοποιει η θρακα που προχωρει ασταματητα, υποχωρει εμπρος στην αισθηση μιας διαρκειας.

Το hsiang yin ευωδιαζει πραγματικα. Η ευωδια του θυμιαματος επιτεινει την ευωδια του χρονου. Σε τουτο εγκειται το ραφινατο αυτου του κινεζικου ρολογιου. Το hsiang yin δειχνει την ωρα στην ευωδιαστη ρευστοτητα του χρονου, που ουτε κυλαει ουτε διαρρεει.

I sit at peace - burning an incense seal,

Which fills the room with scent of pine and cedar.

When all the burning stops, a clear image is seen,

Of the green moss upon the epigraph's carved words.

Το θυμιαμα γεμιζει τον χωρο με την ευωδια του πευκου και του κεδρου. Ο ευωδιαστος χωρος ησυχαζει κι ευχαριστει τον ποιητη. Ουτε κι η σταχτη δεν προειδοποιει για την παροδικοτητα. Μαλιστα αυτη ειναι τα "πρασινα βρυα" που κανουν την γραφη αναγλυφη. Ακινητος στεκει ο χρονος στις ευωδιες του πευκου και του κεδρου. Στην "καθαρη εικονα" τροπον τινα σταματα να κινειται. Οντας πλαισιωμενη σε μια φιγουρα, δεν διαρρεει. Κρατειται, μαλιστα παρακρατειται απο την ευωδια, απο τον αργοσυρτο χρονο της. Και τα συννεφα του καπνου, που ανεβαινουν απο το θυμιαμα, γινονται αντιληπτα παραστατικα. Ο Ting Yün γραφει:

Butterflies appear as if in a dream,

Twisting and reeling about like dragons,

Like birds, like the phoenix,

Like worms in spring, like snakes in the fall.

Η πληθωρα απο τις φιγουρες κανει τον χρονο να καθιζανει σαν να γινεται ζωγραφια. Ο χρονος γινεται χωρος. Επισης η χωρικη γειτνιαση ανοιξης και φθινοπωρου συγκρατει τον χρονο. Προκυπτει μια νεκρη φυση [Stilleben - κατα λεξη: ακινητη ζωη] του χρονου.

Στον ποιητη Ch'iao Chi το συννεφο του καπνου εμφανιζεται σαν παλια γραφη που του μεταδιδει μια βαθια αισθηση της διαρκειας.

Like billowing silks, sinuous, cloud-tipped

Smoke has written ancient script,

From the last of the incense ash to burn.

There lingered warmth in my precious urn,

While moonlight had already died

In the garden pool outside.

Προκειται για ενα ποιημα για τη διαρκεια. Ενω το φεγγος του φεγγαριου στη λιμνουλα του κηπου εχει σβησει εδω και πολυ, η σταχτη δεν εχει κρυωσει ολοτελα. Το σκευος του θυμιατου ακτινοβολει ακομη θερμοτητα. Η θερμοτητα κραταει. Αυτος ο αργοσυρτος χρονος κανει τον ποιητη ευτυχισμενο.

Ο κινεζος ποιητης Hsieh Chin (1260-1368) γραφει για τον καπνο της ευωδατης σφραγιδας που ανεβαινει:

Smoke from an incense seal marks the passing

Of a fragrant afternoon.

Εδώ ο ποιητης δεν λυπαται που ένα ωραιο απογευμα περασε γιατι κάθε χρονος εχει μια δικη του ευωδια. Γιατι να λυπηθεις το περασμα του απογευματος; Την ευωδια του απογευματος ακολουθει το ευοσμο βραδυ. Και η νυχτα αναδυει τη δικη της ευωδια. Αυτές οι ευωδιες του χρονου δεν είναι αφηγηματικες αλλα στοχαστικες. Δεν είναι μερη μιας ακολουθιας. Πολύ περισσοτερο ησυχαζουν στον εαυτο τους.

Εκατο λουλουδια την ανοιξη, φθινοπωρο το φεγγαρι -

Το καλοκαιρι ενας δροσερος ανεμος, τον χειμωνα χιονι

Όταν το πνευμα δεν το σημαδευει τιποτε αχρηστο,

Τουτο είναι πραγματι για τον ανθρωπο μια καλη ωρα

Προσβαση στην καλη ωρα εχει εκεινο το πνευμα το οποιο εκκενωνεται από το "αχρηστο". Ακριβως η κενοτητα του πνευματος, που το ελευθερωνει από την ΟΡΕΞΙΝ, εμβαθυνει τον χρονο. Αυτό το βαθος συνδεει την κάθε χρονικη στιγμη με το ολο Είναι, με την ευωδιαστη του αφθαρσια. Είναι η ιδια η ΟΡΕΞΙΣ που κανει τον χρονο ριζικα παροδικο καθως αφηνει το πνευμα να γκρεμιζεται προς τα μπρος. Οταν μενει ακινητο, όταν ησυχαζει στον εαυτο του, προκυπτει η καλη ωρα.

(ΚΥΚΛΙΟΣ ΧΟΡΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ)

[...]

(Η ΟΣΜΗ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ ΤΗΣ ΒΑΛΑΝΙΔΙΑΣ)

[...]

Η ΒΑΘΙΑ ΠΛΗΞΗ

Όταν ξεχνουσαμε τι μερα ειχαμε σημερα:

Αυτα ήταν χρονια.

Αυτό ήταν ο χρόνος.

Όταν τα όνειρα μας δίνανε στο χέρι

τα πόμολα,

το ενα για την πυλη της κολασης,

τ' αλλο γι' αυτην τ' ουρανου:

Αυτα ήταν χρονια.

Αυτό ήταν ο χρόνος.

Peter Handke

Καταμεσις στην επανασταση, καταμεσις στα δραματικα γεγονοτα που εξελισσονται ραγδαια, ο Danton του Büchner πεφτει σε μια βαθια πληξη: "CAMILLE. Γρηγορα, Danton, δεν εχουμε χρονο να χασουμε! DANTON (ντυνεται). Μα ο χρονος μας χανει. Αυτο ειναι πολυ βαρετο, παντα πρωτα να βαζεις το πουκαμισο και κατοπιν το παντελονι και το βραδυ να σερνεσαι στο κρεβατι και το πρωι παλι εξω απ' αυτο και παντα να βαζεις το ενα ποδι μπροστα απ' τ' αλλο· εδω δεν υπαρχει διαφυγη, δεν μπορεις να δεις πως να γινει αλλιωτικα". Ο χρόνος της επαναστασης, ως υποκειμενο της οποιας προβαλλει ο αποφασιστικα δρων ανθρωπος, στοιχειωνεται παραδοξως απο μια βαθια πληξη. Προφανως η αποφασιστικοτητα του ελευθερου υποκειμενου της δρασης δεν απελευθερωνει εντονες ενεργειες μιας δεσμευσης που θα καθιστουσαν δυνατη την εμπειρια ενος χρονου γεματου. Ετσι και ο Camille νοσταλγει παλιοτερες εποχες: "Οι γενικες σταθερες ιδεες που βαφτιζει κανεις κοινη λογικη, ειναι αφορητα πληκτικες. Ο πιο ευτυχισμενος ανθρωπος ηταν αυτος που μπορουσε να βαυκαλιζεται πως ειναι θεος, πατερας, γιος και αγιο πνευμα."

Δεν ειναι καταρχην μια εποχη χωρις γεγονοτα που προκαλει τη βαθια πληξη. Ακριβως η εποχη της ιστοριας και της επαναστασης, που ειναι πλουσια σε γεγονοτα, που ομως εχει εκπεσει απο την κατασταση της διαρκειας και της επαναληψης, ειναι ευπαθης στην πληξη. Εδω η καθε παραμικρη επαναληψη γινεται αντιληπτη ως μονοτονια. Η πληξη δεν ειναι η αντιθετικη εικονα της αποφασιστικης πραξης. Πολυ περισσοτερο αλληλοκαθοριζονται. Ακριβως η αποφασιστικοτητα για ενεργητικη πραξη βαθαίνει την πληξη. Ετσι ο επαναστατης Danton αισθανεται καταμεσις στην εντονη δραση εγκαταλειμενος απο τον χρονο. Η αληθινη χρονικη πιεση δεν εγκειται στο οτι κανεις χανει χρονο, αλλα στο οτι "ο χρονος μας χανει". Ο ιδιος ο χρονος κενωνεται. Η, δεν εκπορευεται απ' αυτον καμια βαρυτητα η οποια δενει και περισυλλεγει. Τελικα η πληξη αναγεται στον κενο χρονο. Ο χρονος δεν σε γεμιζει πια. Η ελευθερια του υποκειμενου της πραξης δεν παραγει απο μονη της καμια χρονικη βαρυτητα. Οπου η παρορμηση του προς την πραξη δεν οδηγει στην κατοχη ενος νεου αντικειμενου, προκυπτει ενα κενο μεσοδιαστημα που φερνει πληξη. Ο γεματος χρονος δεν πρεπει να ειναι πλουσιος σε γεγονοτα και αλλαγες. Ειναι χρονος της διαρκειας. Εδω η επαναληψη δεν γινεται αντιληπτη ως αυτη τουτη. Πρωτα μετα την καταρρευση της διαρκειας γινεται θεμα και προβλημα. Ετσι καθε καθημερινη μορφη της επαναληψης ταλανιζει τον επαναστατη Danton.

Ο Heidegger στην παραδοση του απο το 1929/30 επερωτα εκεινη την θεμελιακη διαθεση η οποια καθοριζει το σημερα", η οποια "μας δια-θετει εκ θεμελιων". Καταρχην θεωρει οτι μπορει να διαπιστωσει εναν ζηλο και μια προσπαθεια για εναν νεο αυτοκαθορισμο. Ο "σημερινος ανθρωπος", λεει, παλευει να αποδωσει στον εαυτο του εναν ρολο, να εφευρει για τον εαυτο του μια σημασια, μια αξια. Ακριβως σ' αυτην την υπερπροσπαθεια, να εφευρει για τον εαυτο του μια σημασια, ο Heidegger διαβλεπει ενα σημαδι βαθιας πληξης: "Γιατι δεν βρισκουμε για μας πλεον καμια σημασια, δηλ. καμια ουσιακη δυνατοτητα του Ειναι; [...] Μηπως τελικα μας συμβαινει ετσι, οτι μια βαθια πληξη σερνεται περα-δωθε στις αβυσσους του Dasein σαν σιωπηλη ομιχλη;" Ο Heidegger ερμηνευει τη βαθια πληξη ως το εποχικο σημαδι του σημερα. Την αναγει στο οτι αποσυρεται το συνολο ον. Αυτη η ολοκληρωτικη αποσυρση του οντος αφηνει πισω της μια "συνολη κενοτητα". Το Dasein δεν βρισκει καμια σχεση προς το ον με νοημα. Το καταβαλλει μια ολοκληρωτικη αδιαφορια. Τιποτα δεν δεσμευει την προσοχη του. Ολες οι "δυνατοτητες της δρασης" αποσυρονται απ' αυτο. Σε τουτο συνισταται η "συνολη κατασταση αναγκης". Εκει οπου αποσυρεται το συνολο ον, κενωνεται και ο χρονος. Η πληξη αλλαζει ριζικα την αντιληψη του χρονου: "Ολα τα οντα, μας αποσυρονται χωρις εξαιρεση, ολα, προς τα οποια βλεπουμε [...], απο καθε αποψη, ολα τα οντα τα οποια αναβλεπουμε ως υπαρξαντα και γενομενα και παρελθοντα [...], ολα τα οντα στα οποια προσβλεπουμε ως μελλοντα [...]." Οι τρεις αποψεις του οντος, μεταφρασμενες χρονικα, ειναι: παρελθον (αναβλεπω), παρον (βλεπω) και μελλον (προσβλεπω). Στη βαθια πληξη το Dasein δεν βρισκεται σε καμια χρονικη αναφορα προς το ον. Νοημα ομως ειναι αναφορα. Ετσι η βαθια πληξη γινεται εμπειρατη ως καθολικη κενοτητα νοηματος. Αναγεται στην κενοτητα του χρονου. Οπου δεν ειναι δυνατο κανενα χρονικο βλεμμα στο ον, προκυπτει ενας αμορφος, η μαζικοποιημενος χρονος. Αδυνατη μενει καθε χρονικη αρθρωση, η οποια θα εκανε τον χρονο να εμφανιζεται με νοημα.

Η απαγορευση του συνολου οντος, λεει ο Heidegger, είναι συγχρονως "αγορευση", λογος. Η καταβυθιση ολων των "δυνατοτητων της δρασης" στη βαθια πληξη αφηνει να αχνοφαινονται εκεινες οι "δυνατοτητες της πραξης", "τις οποιες το Dasein θα μπορουσε να εχει, οι οποιες ομως ακριβως σ' αυτο το 'πληττω' μενουν εξωκοιλες". Η "αγορευση" στην απαγορευση συμβαινει ως "κληση", η οποια προσκαλει το Dasein να αναλαβει τον εαυτο του εκπεφρασμενα: "Ομως η απελευθερωση του Dasein συμβαινει καθε φορα και μονον οταν αυτο αποφασιζει τον εαυτο του [...]" Καθοσον ομως το Dasein ανευρισκεται εν μεσω του οντος, [...] μπορει να αποφασισει τον εαυτο του [...] μονον οταν αποφασιζει την πραξη εδω και τωρα για [...] επιλεγμενες ουσιακες δυνατοτητες του εαυτου του. Ομως αυτη η αποφαση του Dasein για τον εαυτο του [...] ειναι η στιγμη" Η λυτρωτικη στιγμη ειναι το "στιγμα της αποφασιστικοτητας", το στιγμα του Dasein του αποφασισμενου για την "πραξη εδω και τωρα". Ο Heidegger, σ' αυτην την ηρωικη αποφασιστικοτητα για την πραξη, στην οποια το Dasein αναλαμβανει επι τουτου τον εαυτο του, εχει εμπιστοσυνη πως ειναι αρκετα δυνατη για να σπασει τα μαγια της βαθιας πληξης. Στην παραδοση του απο το 1929/30 ο Heidegger εικαζει πως μονο η αποφασιστικοτητα για την πραξη μπορει να παραμερισει την κενοτητα του Ειναι, μαλιστα την κενοτητα του χρονου. Δεν φτανει ακομη στην γνωση πως ακριβως η εμφαση στην πραξη, η αποφασιστικοτητα για την ενεργητικη πραξη, μαλιστα η ελευθερια του initium ειναι υπευθυνη για την κενοτητα του χρονου, δηλαδη για το οτι ο χρονος δεν θεσπιζει πλεον καμια ολοκληρωμενη διαρκεια.

Στην παραδοση του απο το 1929/30 ο Heidegger παραπεμπει μεν στο οτι στα Αλεμαννικα "εχω χρονο" σημαινει "εχω νοσταλγια", οτι επομενως η βαθια πληξη ειναι η ροπη της πατριδας. Ομως σ' αυτην την παραδοση ο Heidegger δεν υπεισερχεται περισσοτερο στην εικαζομενη γειτονια μεταξυ πληξης και πατριδας. Και δεν αναγνωριζει ακομη πως η υποκειμενικοτητα του για την πραξη αποφασισμενου Dasein δεν μπορει να θεσπισει καμια πατριδα, οτι σημαινει ακριβως το τελος της πατριδας.

30 χρονια αργοτερα ο Heidegger προσεχει και παλι την εγγυτητα μεταξυ βαθιας πληξης και νοσταλγιας: "Αυτη (δηλ. η πατριδα) ειναι ακομη, και μας αφορα, ομως ως η ζητουμενη. Διοτι ενδεχομενως ειναι η σχεδον αγνοημενη ουσιακη διαθεση της βαθιας πληξης η οποια μας ωθει σ' ολο αυτο το 'να περνα η ωρα' που μας προσφερουν καθημερινα το ξενικο, το ερεθιστικο, το μαγευτικο, εν μεσω του ανοικειου. Και ακομη περισσοτερο: Ενδεχομενως αυτη η βαθια πληξη - στη μορφη της μανιας να περνα η ωρα - ειναι η ληθια, ανομολογητη, απωθημενη και ομως αναποφευκτη ροπη προς την πατριδα: η λανθανουσα νοσταλγια" Ο χρονος χανει σε διαρκεια, σε βραδυτητα και βραδυπορεια. Καθως δεν δεσμευει την προσοχη διαρκως, προκυπτουν κενα μεσοδιαστηματα που πρεπει να γεφυρωθουν με το δραστικο και το ερεθιστικο. Έτσι η πληξη συμβαδιζει με τη "μανια για το εκπληκτικο, αυτο που παρασυρει παντα αμεσα και διαφορετικα, και με το καταπληκτικο". Η ολοκληρωμενη διαρκεια παραμεριζει εμπρος στην "ανησυχια της κινητικοτητας που παντα εφευρισκει κατι". Ο Heidegger δεν αντιπαραβαλλει πλεον τη βαθια πληξη και την αποφασιστικοτητα για την πραξη. Τωρα καταλαβαινει οτι η "στιγμη της αποφασιστικοτητας" ειναι υπερβολικα μυωπικη για το αργο και αργοσυρτο, για το ευωδατο μακρος του χρονου, οτι ακριβως η υπερθετικη υποκειμενικοτητα ειναι αυτη πρωτα που προκαλει τη βαθια πληξη, οτι τα μαγια της πληξης μπορει να τα σπασει οχι το πλεον σε εαυτο αλλα το πλεον σε κοσμο, οχι το πλεον σε δραση αλλα το πλεον σε διαγειν.

Η πληξη κυριαρχει το ολο και μεγαλυτερο χασμα μεταξυ υποκειμενου και κοσμου, μεταξυ ελευθεριας και γεγονοτητας, μεταξυ πραξης και Ειναι. Το για τη πραξη αποφασισμενο Dasein δεν γνωριζει πλεον την αισθηση του να περιβαλλεται, η του να προσλαμβανεται. Στην "αιχμη" της "στιγμης" ως χρονου του εαυτου λειπει το ευρος και το μακρος της "πατριδας", ο χωρος για κατοικηση και διαγειν. Η "πατριδα" του Heidegger χαρακτηριζει τον τοπο ο οποιος ειναι προτερος του υποκειμενου της πραξης, στον οποιο κανεις εξ-οικειωνεται, ο οποιος για τον ενεργητικα πραττοντα εαυτο ειναι ηδη εκει. Ακριβως η αποφασιστικοτητα για πραξη κανει το Dasein να εξολισθησει απο τον τοπο ο οποιος προτιθεται της υποκειμενικοτητας. Η βαθια πληξη ανατρεχει σ' αυτην την απωλεια.

Στον οψιμο Heidegger η εμφαση της πραξης ανακαλειται για χαρη μιας τελειως αλλης σχεσης με τον κοσμο, η οποια καλειται "αφεση". Η αφεση ειναι μια αντιθετικη κινηση, μαλιστα μια "αντιθετικη ησυχια" προς την αποφασιστικοτητα για πραξη. Η αφεση "μας παρεχει τη δυνατοτητα να διαμενουμε στον κοσμο κατα εναν τελειως αλλο τροπο". Επισης εννοιες οπως "διστακτικοτητα", "αιδως", η "συγκρατημος" ειναι αποστροφες εναντια στην εμφαση της πραξης. Υπευθυνη για τη βαθια πληξη ειναι τελικα η ζωη που κυριαρχειται ολοτελα απο την αποφασιστικοτητα για πραξη. Ειναι η αλλη οψη της υπερθετικης ενεργητικοτητας, της vita activa, στην οποια λειπει καθε μορφη στοχαστικοτητας. Ο καταναγκαστικος ακτιβισμος διατηρει την πληξη στη ζωη. Τα μαγια της βαθιας πληξης θα σπασουν τελειως οταν η vita activa, στο κριτικο της τελος, αφομοιωσει την vita contemplativa και τεθει παλι στην υπηρεσια της.

[87]

VITA CONTEMPLATIVA

Ι. ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ

Εχουμ' ενα κρεβατι, εχουμ' ενα παιδι, γυναικα μου!

Εχουμε και δουλεια, και οι δυο μαλιστα,

κι εχουμε τον ηλιο και βροχη και αγερα.

Μας λειπει μονο μια λεπτομερια

για να 'μαστε λευτεροι σαν τα πουλια: μονο ο χρονος.

Richard Dehmel, Der Arbeitsmann

Ο Heidegger στην αρχη μιας παραδοσης για τον Αριστοτελη πρεπει να ειπε: "Ο Αριστοτελης γεννηθηκε, εργαστηκε και πεθανε." Ειναι αξιο αποριας που ο Heidegger χαρακτηριζει τη ζωη του Αριστοτελη ως εργασια. Βασικα θα επρεπε να γνωριζει πως η ζωη ενος φιλοσοφου ως ΒΙΟΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ ηταν καθε αλλο παρα εργασια. Συμφωνα με τον Αριστοτελη το φιλοσοφειν ως ΘΕΩΡΕΙΝ οφειλεται στη ΣΧΟΛΉ. Η ελληνικη ΣΧΟΛΉ δεν εχει τιποτε να κανει με 'ανεση' η 'ελευθερο χρονο' με τη σημερινη εννοια. Ειναι μια κατασταση ελευθεριας που ειναι διχως καταναγκασμο και αναγκαιοτητες, χωρις κοπο και εγνοια. Αντιθετα η εργασια κανει καποιον ανελευθερο γιατι βρισκεται υπο το κρατος των αναγκων της ζωης. Σε αντιθεση με τη σχολή δεν μενει στον εαυτο της γιατι πρεπει να παραγει το χρησιμο και το αναγκαιο.

Ο Αριστοτελης χωριζει τη ζωη σε δυο περιοχες, δηλαδη στην Α-ΣΧΟΛΙΑ ως απασχοληση και στη ΣΧΟΛΉ, τουτεστιν στην αν-ησυχια και στην ησυχια. Η εργασια ως αν-ησυχια, ως αν-ελευθερια πρεπει να υποτασσεται στη σχολή. Επισης ως προς τις δραστηριοτητες (ΠΡΑΚΤΑ) ο Αριστοτελης τοποθετει το ωραιο και το ευγενες εξω απο τα χρησιμα και τα αναγκαια, εξω απο την εργασια. Μονο η αναγκη εξαναγκαζει στην εργασια, η οποια γι' αυτο ειναι και αναγκαια. Αντιθετα η σχολή διανοιγει εναν χωρο ελευθεριας περαν των αναγκων της ζωης διχως εξαναγκασμο και εγνοιες. Συμφωνα με τον Αριστοτελη η ουσια της ανθρωπινης υπαρξης δεν θα ηταν η μεριμνα αλλα η σχολή. Η στοχαστικη ησυχια εχει απολυτη προτεραιοτητα. Ολες οι δραστηριοτητες πρεπει χαριν αυτης της ησυχιας να ακολουθουν και να εκβαλλουν παλι σ' αυτην.

Ο Αριστοτελης διακρινει τρεις τροπους ζωης (ΒΙΟΙ) του ελευθερου ανθρωπου: τη ζωη που επιδιωκει την ΗΔΟΝΗ, τη ζωη που παραγει στη πολιτεια ωραιες, ευγενεις πραξεις (ΒΙΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ) και τη ζωη που αφιερωνεται στη στοχαστικη θεωρηση της αληθειας (ΒΙΟΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ). Ολες τους ειναι ελευθερες απο τις αναγκες και τους εξαναγκασμους της ζωης. Η ζωη, η οποια επιδιωκει την αποκτηση χρηματων, απορριπτεται λογω του καταναγκαστικου χαρακτηρα της. Επισης ο ΒΙΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ δεν ισχυει για την οργανωση της συμβιωσης γιατι αυτη ανηκει στα αναγκαια και στα χρησιμα πραγματα. Πολυ περισσοτερο επιδιωκει την τιμη και την αρετη. Επισης πραγματα οπως σχεδιο και ζωγραφικη τα μαθαινει κανεις γιατι ενισχυουν την ικανοτητα της θεασης της σωματικης ωραιοτητας. Η υψιστη ευτυχια εκπηγαζει απο τη στοχαστικη διαμονη στο ωραιο, η οποια αλλοτε ονομαζονταν ΘΕΩΡΙΑ. Το νοημα του χρονου της ειναι η διαρκεια. Στρεφεται προς τα πραγματα που ειναι αφθαρτα και αμεταβλητα, που ησυχαζουν ολοτελα στον εαυτο τους. Ουτε η αρετη ουτε η ευφυια, αλλα μονο η στοχαστικη επαφεση στην αληθεια φερνει τον ανθρωπο στη γειτονευση με τους θεους.

Η εργασια ειναι δεμενη στις αναγκες της ζωης. Δεν ειναι αυτοσκοπος αλλα μεσο, μαλιστα αναγκαιο μεσο προς το ζην. Ετσι δεν ειναι αξια ενος ελευθερου ανθρωπου. Αν η ανεχεια εξαναγκαζε εναν ανδρα στην εργασια, τοτε θα επρεπε ακομη και να το κρυψει οτι εργαζεται. Η εργασια τον κανει ανελευθερο. Η σχολή ειναι μια κατασταση αποδεσμευμενη απο καθε ανεχεια, καθε καταναγκασμο. Σ' αυτην πρωτα ειναι ο ανθρωπος ανθρωπος. Η κατανοηση της σχολής απο τους αρχαιους εγκειται σε ενα πλανο υπαρξης που για τους σημερινους ανθρωπους, τον κοσμο τον ολοτελα απορροφημενο απο την εργασια, απο την αποτελεσματικοτητα και την παραγωγικοτητα, ειναι απροσιτο, ακατανοητο μαλιστα. Ο αρχαιος πολιτισμος της σχολής, στην προοπτικη, παραπεμπει στο ότι ειναι δυνατος ενας κοσμος τελειως αλλος απο τον τωρινο, ενας κοσμος στον οποιο το βασικο στοιχειο της ανθρωπινης υπαρξης δεν θα καλουνταν, οπως στον Heidegger, μεριμνα.

Η εννοια της εργασιας, στην οποια βασιζεται η ρηση του Heidegger για τη ζωη του Αριστοτελη, προεκυψε πρωτα υστεροτερα. Εδραζεται στο προτεσταντικο πλανο ζωης. Για τον Αριστοτελη ειναι ολοτελα ξενο. Βασικα ο Heidegger θα επρεπε να ειχε πει: "Ο Αριστοτελης γεννηθηκε, δεν εργαστηκε και πεθανε."

Η σχολή ως ΣΧΟΛΉ βρισκεται περαν εργασιας και αδρανειας. Ειναι μια ιδιαιτερη ικανοτητα στην οποια κανεις πρεπει να εκπαιδευτει επι τουτου. Δεν ειναι πραξη της 'χαλαρωσης' η της 'αποδρασης'. Ακριβως η νοηση ως ΘΕΩΡΕΙΝ, ως στοχαστικη θεωρηση της αληθειας, εγκειται στη σχολή. Ετσι ο Αυγουστινος διακρινει την σχολή (otium) απο την παθητικη αδρανεια: "Στη σχολή δεν πρεπει να προξενει χαρα καποια τεμπελικη ανακουφιση αλλα η αναζητηση, η η αποκαλυψη της αληθειας". Στην "αξιεπαινη σχολή" ανηκει η "εφεση στη γνωση της αληθειας". Η ανικανοτητα για σχολή ειναι ακριβως ενα σημαδι της αδρανειας. Η σχολή δεν γειτονευει με την αδρανη απραξια αλλα ειναι αντιθετη της. Δεν εξυπηρετει το σκορπισμα αλλα την περισυλλογη. Το να εχεις καιρο προϋποθετει μια περισυλλογη των αισθησεων.

Στον Μεσαιωνα η vita contemplativa κρατει ακομα την προτεραιοτητα της απεναντι στην vita activa. Ετσι γραφει ο Θωμας Ακινατης: "Vita contemplativa simpliciter melior est quam activa." Η γνωστη ρηση ora et labora δεν διατυπωνει καμια αναβαθμιση της εργασιας απεναντι στην στοχαστικοτητα. Στον Μεσαιωνα η vita activa ειναι ακομα τελειως διαποτισμενη απο την vita contemplativa. Η εργασια αποκτα το νοημα της απο την στοχαστικοτητα. Με προσευχες ξεκινα η μερα. Και αυτες την τελειωνουν. Ρυθμοποιουν τον χρονο. Οι μερες γιορτης αποκτουν μια τελειως αλλη σημασια. Δεν ειναι μερες αργιας. Ως χρονος της προσευχης και της σχολής εχουν μια δικη τους σημασια. Το μεσαιωνικο ημερολογιο δεν εξυπηρετει μονο την αριθμηση των ημερων. Πολυ περισσοτερο στο εδαφος της υπαρχει μια αφηγηση, στην οποια οι μερες των γιορτων διαμορφωνουν αφηγηματικους σταθμους. Ειναι σταθερα σημεια στη ροη του χρονου που τον δενουν αφηγηματικα ωστε να μην ξεγλιστρα. Διαμορφωνουν χρονικα τμηματα που επιμεριζουν τον χρονο και τον ρυθμιζουν. Λειτουργουν οπως τα τμηματα μιας αφηγησης. Κανουν τον χρονο, την παροδο του να εμφανιζεται με νοημα. Μ' ενα τμημα μιας αφηγησης τελειωνει μια αφηγηματικη φαση. Το προσωρινο τελειωμα ετοιμαζει την επομενη φαση της αφηγησης. Τα χρονικα τμηματα ειναι νοημονες μεταβασεις μιας συνολικης αφηγηματικης εκτασης. Ο χρονος της ελπιδας, ο χρονος της χαρας και ο χρονος του αποχωρισμου υπεισερχονται ο ενας στον αλλο.

Στον υστερο Μεσαιωνα αρχιζει να αλλαζει η σταση απεναντι στην εργασια. Στο "Utopia" καπου ο Thomas Morus οραματιζεται εναν κοσμο οπου ολοι εργαζονται. Το κοινωνικο - επαναστατικο πλανο του για την κοινωνια προβλεπει μια δικαιη κατανομη της εργασιας. Ο καθενας εχει να εργαζεται μονο 6 ωρες. Στον χρονο τον ελευθερο απο εργασια οι "Ουτοπιοι" αφιερωνονται στη σχολή και στην στοχαστικοτητα. Παντως εδω η εργασια καθαυτη δεν αναβαθμιζεται. Πρωτα στη διαρκεια της Μεταρρυθμισης η εργασια αποκτα μια σημασια που ξεπερνα κατα πολυ τη βιοτικη αναγκη. Τιθεται σε ενα θεολογικο πλαισιο που την κατακυρωνει και την αναβαθμιζει. Στον Λουθηρο η εργασια ως επαγγελμα συνδεεται με το καλεσμα του θεου στους ανθρωπους. Με τον Καλβινισμο η εργασια αποκτα μια λυτρωτικα οικονομικη σημασια. Ενας καλβινιστης ειναι αβεβαιος ως προς το ερωτημα αν ειναι εκλεκτος η απορριφθεις. Ετσι κυριαρχει στην πραξη ενα αγχος, μια μονιμη εγνοια στο ατομο που ειναι ολοτελα πεταμενο στον εαυτο του. Μονο η επιτυχια στην εργασια ερμηνευεται ως σημειο οτι εγινε εκλεκτος. Η εγνοια της λυτρωσης τον κανει εργαζομενο. Η ακαταπαυστη εργασια δεν μπορει μεν να επιφερει τη λυτρωση. Ομως ειναι το μονο μεσον να διασφαλισει το οτι ειναι εκλεκτος κι ετσι να αποδομησει το αγχος.

Στον Καλβινισμο αναπτυσσεται μια εμφαση στην πραξη, μια αποφασιστικοτητα για την δραση: "Η θρησκευτικη αρετη μπορει να διασφαλισει την κατασταση της χαρης της ειτε αισθανομενη ως δοχειο ειτε ως εργαλειο θειας δυναμης. Στην πρωτη περιπτωση η θρησκευτικη του ζωη τεινει προς εναν πολιτισμο μυστικιστικης αισθησης, στην τελευταια προς ασκητικη πραξη." Ο καλβινιστης αποκτα τη βεβαιοτητα της λυτρωσης του ενεργωντας αποφασιστικα. Αυτον που επιζητει τη λυτρωση, δεν τον φερνει κοντυτερα στον σκοπο του η vita contemplativa αλλα η vita activa. Πρωτα η αποφασιστικοτητα για την πραξη, η απολυτοποιηση κανει την vita contemplativa να εμφανιζεται απορριπτεα ως απραγης στοχαστικοτητα.

Η ενδοκοσμικη ασκητικοτητα του Προτεσταντισμου συνδεει την εργασια με τη λυτρωση. Η εργασια πληθαινει τη δοξα του θεου. Γινεται σκοπος ζωης. Ο Max Weber παραθετει τον πιετιστη Zinzendorf (1700-1760): "Κανεις δεν εργαζεται μονο για να ζει, αλλα ζει για χαρη της εργασιας, κι οταν κανεις δεν εχει πλεον να εργαστει, τοτε υποφερει η αποκοιμαται." Η σπαταλη χρονου ειναι το βαρυτερο απ' ολα τα αμαρτηματα. Επισης καταδικαζεται ο αδικαιολογητα μακρυς υπνος. Οικονομια του χρονου και οικονομια της λυτρωσης διαπερνουν η μια την αλλη. Ο καλβινιστης Baxter γραφει: "Keep up a highesteem of time and be every day more careful that you lose none of your time, then you are that you lose none of your gold and silver. And if vain recreation, dressings, feastings, idle talk, unprofitable company, or sleep, be any of them temptations to rob you of any of your time, accordingly heighten your watchfulness." Ο Max Weber βλεπει στην προτεσταντικη ασκητικοτητα προδιαμορφωμενο το πνευμα του καπιταλισμου. Εκφραζεται επισης ως καταναγκαστικη συσσωρευση που οδηγει στη δημιουργια κεφαλαιου. Απορριπτεα ειναι η επαναπαυση στην κυριοτητα και η απολαυση του πλουτου. Μονο με μια αδιαλειπτη επιδιωξη μεγαλυτερου κερδους κανει κανεις τον εαυτο του αρεστο στον θεο: "Η ενδοκοσμικη προτεσταντικη ασκητικοτητα εδρασε λοιπον με πληρη ορμη εναντια στην ακριτη απολαυση της περιουσιας, περιορισε την καταναλωση, ειδικα την καταναλωση ειδων πολυτελειας. Αντιθετα αποφορτισε ως προς το ψυχολογικο αποτελεσμα την αποκτηση αγαθων απο τις αναστολες της παραδοσιακης ηθικης, σπαζει τα δεσμα της επιδιωξης κερδους καθως οχι μονο το νομιμοποιησε, αλλα το θεωρησε κατευθειαν ως θελημα θεου."

Η εγκοσμιοποιηση δεν εξαφανιζει την οικονομια της λυτρωσης. Αυτη επιβιωνει στον συγχρονο καπιταλισμο. Μονο η υλικη απληστια δεν εξηγει την σχεδον παραλογη αποκτηση χρηματων. Στο εδαφος της καταναγκαστικης συσσωρευσης βρισκεται μια επιδιωξη λυτρωσης. Κανεις επενδυει και πονταρει στη λυτρωση. Οπου το περιεχομενο της ειναι πολυμορφο. Παραλληλα με την επιθυμια, μεσω ατερμονης συσσωρευσης του χρηματος ως χρονου που επηξε, να εχει κανεις στη διαθεση του απειρα περισσοτερο χρονο απο τον περιορισμενο χρονο της δικης ζωης, η επιδιωξη της δυναμης παραγει την ορμη της αυξησης και της συσσωρευσης. Η αυξηση της περιουσιας ως κεφαλαιου κανει να αυξανει και η ικανοτητα. Και για τον Marx το χρημα ειναι παντοδυναμο καθοσον δρα απογεγονοποιωντας, καθοσον αιρει το γειωμενο για χαρη μιας απογειωσης. Προκαλει μια γενικη αρση του γεγονικα δεδομενου. Ετσι αιρει ακομα και το πανασχημο: "Αυτο που μεσω του χρηματος ειναι για μενα, αυτο που μπορω να πληρωσω, δηλ. μπορει το χρημα να αγορασει, αυτο ειμαι εγω ο ιδιος, ο κατοχος του χρηματος. Οσο μεγαλη ειναι η δυναμη του χρηματος, αλλο τοσο μεγαλη ειναι η δυναμη μου. Οι ιδιοτητες του χρηματος ειναι δικες μου - του κατοχου του - ιδιοτητες και ουσιαστικες δυναμεις. Αυτο που ειμαι και δυναμαι δεν καθοριζεται λοιπον διολου απο την ατομικοτητα μου. Ειμαι πανασχημος, ομως μπορω να μου αγορασω την ωραιοτερη γυναικα. Αρα δεν ειμαι πανασχημος γιατι η επιδραση της ασχημιας, η απωθητικη της δυναμη, εκμηδενιζεται απο το χρημα."

Η λεξη "Industrie" προερχεται αρχικα απο τη λατινικη εκφραση industria, που σημαινει "ζηλος". Η αγγλικη λεξη "industry" εχει και σημερα τη σημασια του "ζηλου" και της "κινητικοτητας". "Industrial School" για παραδειγμα θα πει αναμορφωτηριο. Η βιομηχανοποιηση [Industrialisation] δεν σημαινει μονο τη μηχανοποιηση του κοσμου, αλλα και μια πειθαρχηση του ανθρωπου. Δεν εγκαθιστα μονο μηχανηματα αλλα και διαθεσιμοτητες που εχουν να τελειοποιησουν την ανθρωπινη συμπεριφορα μεχρι και το σωματικο απο την αποψη οικονομιας χρονου και εργασιας. Ειναι χαρακτηριστικο οτι ενα εγχειριδιο του Philipp Peter Guden απο το ετος 1768 φερει τον τιτλο: "Πολιτικη (Polizey) της Industrie, η εγχειριδιο περι των μεσων ενθαρρυνσης του ζηλου των κατοικων".

Η βιομηχανοποιηση ως μηχανοποιηση φερνει τον ανθρωπινο χρονο κοντα στον χρονο των μηχανων. Η βιομηχανικη διαθεσιμοτητα ειναι μια επιταγη της οικονομιας του χρονου, η οποια εχει να διαμορφωσει τον ανθρωπο συμφωνα με τον ρυθμο των μηχανων. Προσομοιαζει την ανθρωπινη ζωη με τη διαδικασια μηχανικων διεργασιων, τη λειτουργια. Η ζωη που κυριαρχειται απο την εργασια ειναι μια vita activa που εχει αποκοπει απο την vita contemplativa ολοτελα. Οταν ο ανθρωπος χανει καθε στοχαστικη ικανοτητα, τοτε βουλιαζει στο animal laborans. Η ζωη που γινεται ομοια με τη διαδικασια της μηχανικης εργασιας, γνωριζει μονο παυσεις, το μεσοδιαστημα το ελευθερο εργασιας, στο οποιο κανεις συνερχεται απο την εργασια για να ειναι και παλι ολοτελα διαθεσιμος για την εργασιακη διαδικασια. Ετσι ουτε η "χαλαρωση" ουτε η "αποδραση" δεν παριστουν αντιβαρο στην εργασια. Ειναι προσδεδεμενες στην εργασιακη διαδικασια καθοσον εξυπηρετουν προπαντων την επανακτηση της ικανοτητας για εργασια.

Η λεγομενη κοινωνια του ελευθερου χρονου και της καταναλωσης δεν φερνει καμια ουσιαστικη αλλαγη ως προς την εργασια. Δεν ειναι ελευθερη απο την επιταγη της εργασιας. Οπου το καταναγκαστικο δεν εκπηγαζει πλεον απο την βιοτικη αναγκη αλλα απο την εργασια καθαυτη. Ειναι πλανη η εικασια της Hannah Arendt πως το τελος της κοινωνιας της εργασιας συνισταται στην απελευθερωση του ανθρωπου απο τα "δεσμα" της βιοτικης αναγκης. Στην πραγματικοτητα η κοινωνια της εργασιας ειναι μια κοινωνια στην οποια η εργασια, λυμενη απο τη βιοτικη αναγκη, ανεξαρτοποιειται ως αυτοσκοπος και τιθεται απολυτα. Η εργασια γινεται ολοκληρωτικη σε τετοιον βαθμο που εξω απο την εργασια απομενει μονο εκεινος ο χρονος που κανεις χρειαζεται να σκοτωσει. Το ολοκληρωτικο της εργασιας απωθει αλλες μορφες και πλανα ζωης. Εξαναγκαζει το ιδιο το πνευμα στην εργασια. Η 'πνευματικη εργασια' ειναι μια φορμουλα καταπιεσης. Θα ηταν αντιφαση, το πνευμα που εργαζεται.

Η κοινωνια της καταναλωσης και του ελευθερου χρονου καταδεικνυει μια ιδιαιτερη χρονικοτητα. Ο περισσιος χρονος, που οφειλεται σε μια μαζικη αυξηση της παραγωγης, γεμιζει με τα συμβαντα και τα βιωματα που ειναι φευγαλεα και βραχυβια. Καθως τιποτα δεν δενει τον χρονο επι μακρον, δημιουργειται η εντυπωση πως ο χρονος παρερχεται πολυ γοργα, η πως ολα επιταχυνονται. Καταναλωτισμος και διαρκεια ειναι αντιφατικα. Τα καταναλωτικα αγαθα δεν διαρκουν. Η φθορα ειναι εγγεγραμμενη σ' αυτα ως το συστατικο στοιχειο τους. Οπου ο κυκλος εμφανισης και φθορας των πραγματων γινεται ολο και συντομοτερος. Η καπιταλιστικη επιταγη της προοδου συνεπαγεται το οτι τα πραγματα παραγονται και αναλωνονται με ολο και γρηγοροτερο ρυθμο. Ο καταναγκασμος στην καταναλωση ειναι στο συστημα της παραγωγης εγγενης. Η οικονομικη προοδος εξαρταται απο μια γοργη αναλωση και αποσυρση των πραγματων. Η οικονομια που εχει στηθει επανω στην προοδο θα παρελυε ολοτελα αν οι ανθρωποι αρχιζαν ξαφνικα να φειδονται των πραγματων, να τα προστατευουν απο τη φθορα, να τα βοηθανε να διαρκεσουν.

Στην καταναλωτικη κοινωνια κανεις ξεμαθαινει να εχει καιρο. Τα καταναλωτικα αντικειμενα δεν επιτρεπουν κανεναν στοχαστικο καιρο. Το γρηγοροτερο δυνατο αναλωνονται και καταβροχθιζονται ωστε να δημιουργηθει χωρος για νεα προϊοντα και αναγκες. Ο στοχαστικος καιρος προϋποθετει πραγματα που διαρκουν. Ομως ο καταναγκασμος της καταναλωσης καταργει τη διαρκεια. Ουτε και η λεγομενη επιβραδυνση δεν θεσπιζει διαρκεια. Οσο αφορα την καταναλωτικη σταση, το ‘slow food’ δεν διαφερει ουσιαστικα απο το ‘fast food’. Τα πραγματα ουτως η αλλως καταβροχθιζονται. Απο μονη της η ελαττωμενη ταχυτητα δεν μεταβαλλει το ειναι των πραγματων. Το βασικο προβλημα ειναι οτι το διαρκουν, το μακρυ και αργο απειλουνται με εξαφανιση η απομακρυνονται απο τη ζωη. Μορφες της vita contemplativa ειναι επισης τροποι του ειναι οπως "διστακτικοτητα", "αφεση", "αιδως", "αναμονη" η "συγκρατημος", τους οποιους ο οψιμος Heidegger αντιπαραθετει στην "ανοησια της απλως εργασιας". Ολοι εγκεινται σε μια εμπειρια της διαρκειας. Ομως ο χρονος της εργασιας, μαλιστα ο χρονος ως εργασια ειναι διχως διαρκεια. Αυτη αναλωνει τον χρονο με το να παραγει. Ομως το μακρυ και αργο διαφευγουν της αναλωσης και καταναλωσης. Θεσπιζουν διαρκεια. Η vita contemplativa ειναι πρακτικη της διαρκειας. Θεσπιζει εναν αλλον χρονο διακοπτοντας τον χρονο της εργασιας.

(2. ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΚΥΡΙΟΥ ΚΑΙ ΔΟΥΛΟΥ)

[...]

(3. VITA ACTIVA, Η ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ)

[...]

4. Η VITA CONTEMPLATIVA, Η ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΤΟΧΑΣΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ

Ολοι εσεις, που σας ειναι αγαπητη η αγρια

εργασια και το γοργο, το νεο, το ξενο, -

ο εαυτος σας, σας πεφτει βαρυς, ο ζηλος σας

ειναι φυγη και θεληση να ξεχασετε τον ιδιο

τον εαυτο σας. Αν πιστευατε στη ζωη

περισσοτερο θα ριχνοσασταν λιγοτερο

στη στιγμη. Μα για να περιμενετε

δεν εχετε αρκετο περιεχομενο -

κι ουτε για τεμπελια καν!

Friedrich Nietzsche

Η νοηση, παρατηρει η Arendt στο "Vita activa", υπηρξε προνομιο των λιγων. Ομως ακριβως γι' αυτο οι λιγοι ουτε και σημερα εγιναν λιγοτεροι. Αυτη η εικασια παντως δεν ειναι τελειως επιτυχης. Ισως ειναι ενα ιδιαιτερο σημαδι του σημερα οτι οι νοητες, που ειναι λιγοι ουτως η αλλως, εχουν γινει ακομα λιγοτεροι. Ενδεχομενως η νοηση ζημιωθηκε πολυ απο το οτι η vita contemplativa ολο και περισσοτερο απωθηθηκε στο περιθωριο για χαρη της vita activa, απο το οτι η νοηση δεν αντεχει την υπερενεργητικη ανησυχια, τον πυρετο και την ενταση του σημερα, απο το οτι η νοηση λογω μιας αυξανομενης πιεσης χρονου αναπαραγει τα ιδια μονο. Ηδη ο Nietzsche παραπονεθηκε οτι η εποχη του ειναι φτωχη σε μεγαλους νοητες. Αναγει αυτην την φτωχεια ακριβως σε "μια υποχωρηση και καποτε υποτιμηση της vita contemplativa", στο οτι "εργασια και ζηλος - που κατα τα αλλα ανηκουν στην ακολουθια της μεγαλης θεας Υγεια - στο μεταξυ λυσσομαναν σαν αρρωστια". Επειδη λειπει ο χρονος και η ησυχια για τη νοηση, αποκλινουσες αποψεις αποφευγονται. Αρχιζουν να τις μισουν. Η γενικη ανησυχια δεν επιτρεπει στη νοηση να εμβαθυνει, να ξανοιχτει και να τολμησει, ν' ανυψωθει σε κατι πραγματικα αλλο. Δεν υπαγορευει η νοηση την εποχη, αλλα η εποχη τη νοηση. Ετσι γινεται προσωρινη και εφημερη. Δεν επικοινωνει πια με το διαρκουν. Ομως ο Nietzsche πιστευει πως "μια τεραστια επιστροφη του πνευματος του διαλογισμου" θα κανει εκεινον τον θρηνο να σωπασει.

Η νοηση με την εμφατικη εννοια δεν επιταχυνεται κατα βουληση. Κατα τουτο διαφερει απο τον υπολογισμο η απο την απλως διανοητικη δραστηριοτητα. Οχι σπανια ειναι φτιασιδωμενη. Γι' αυτο και ο Kant αποκαλεσε την οξεια και λεπτεπιλεπτη διανοια "ενα ειδος πολυτελειας των μυαλων". Η διανοητικη δραστηριοτητα γνωριζει μονο αναγκες και αναγκαιοτητα, ομως καμια πολυτελεια, η οποια ειναι αποκλιση απο το αναγκαιο, μαλιστα απο το ευθυ. Στη νοηση η οποια αιρεται υπερανω του υπολογισμου εγκατοικει ενας ιδιαιτερος χρονος και μια ιδιαιτερη χωρικοτητα. Δεν προχωρει γραμμικα. Ελευθερη ειναι η νοηση γιατι ο τοπος και ο χρονος της δεν ειναι υπολογισιμοι. Οχι σπανια προχωρει ασυνεχως. Αντιθετα ο υπολογισμος ακολουθει γραμμικη τροχια. Ετσι μπορει να εντοπιστει ακριβως, και βασικα να επιταχυνεται κατα βουληση. Ουτε και κοιταζει τριγυρω. Μια παρακαμψη η ενα βημα πισω δεν εχει κανενα νοημα. Μονο καθυστερουν το βημα του υπολογισμου, που ειναι απλο βημα εργασιας. Σημερα η ιδια η νοηση προσομοιαζεται στην εργασια. Ομως το animal laborans δεν ειναι σε θεση να σκεφτεται. Για τη νοηση με εμφατικη εννοια, δηλαδη για τη νοημονα [sinnende] νοηση, χρειαζεται κατι που δεν ειναι εργασια. Αρχικα Sinnen (αρχαια γερμανικα sinnan) σημαινει ταξιδευω. Απροβλεπτο η ασυνεχες ειναι το δρομολογιο του. Η υπολογιστικη νοηση δεν ειναι καθοδον.

Χωρις ησυχια ο ανθρωπος δεν ειναι σε θεση να δει το ησυχαζον. Η απολυτοποιηση της vita activa εξοβελιζει απο τη ζωη καθε τι που δεν ειναι ενεργεια, δεν ειναι δραστηριοτητα. Η γενικη πιεση χρονου εκμηδενιζει την παρακαμψη και το εμμεσο. Ετσι ο κοσμος γινεται φτωχος σε μορφες. Καθε μορφη, καθε φιγουρα ειναι παρακαμψη. Αμεσο ειναι μονο το απογυμνωμενο αμορφο. Αν κανεις παρει απο τη γλωσσα το εμμεσο, τοτε αυτη προσεγγιζει την κραυγη η τη διαταγη. Επισης η φιλικοτητα και η ευγενεια εγκεινται στο παρακαμπτηριο και εμμεσο. Αντιθετα η βια ειναι στραμμενη στο αμεσο. Οταν απο το περπατημα λειπει καθε τι το αργοσυρτο, καθε συγκρατημος, τοτε παγιωνεται σ' ενα μαρς. Υπο την πιεση του χρονου και το αμφιθυμικο, το αξεδιακριτο, το μετεωρο, το περιπλοκο η το απορητικο υποχωρουν προς μια χονδροειδη σαφηνεια. Ο Nietzsche παρατηρει πως η βιαση της εργασιας κανει να χανεται και το "αυτι και το ματι για τη μελωδια των κινησεων". Η ιδια η μελωδια ειναι μια παρακαμπτηριος. Αμεσο ειναι μονο το μονοτονο. Μια μελωδια διακρινει και τη νοηση. Η νοηση, στην οποια λειπει καθε τι το παρακαμπτηριο, φτωχαινει γινομενη υπολογισμος.

Ουσιαστικο μεριδιο στη μοντερνα καταναγκαστικη επιταχυνση εχει η vita activa, η οποια απο τους Νεοτερους Χρονους και εκτοτε γινεται εντονοτερη εις βαρος της στοχαστικης ζωης. Και η υποβαθμιση του ανθρωπου σε animal laborans μπορει να ερμηνευτει ως επακολουθο φαινομενο αυτης της νεοτερικης εξελιξης. Η εμφαση της εργασιας και αυτη της πραξης εγκεινται αμφοτερες στη νεοτερικη-μοντερνα προτεραιοτητα της vita activa. Ομως η Arendt λανθασμενα κανει σαφη διακριση αναμεσα στην εργασια και την πραξη, καθως ερμηνευει την πρωτη ως παθητικη συμμετοχη στη βιοτικη διαδικασια του ειδους. Η εννοια της πραξης της Arendt δεν εχει καμια δυναμη επικλησης που θα μπορουσε να σπασει τα μαγια της εργασιας που υποβιβαζει τον ανθρωπο σε animal laborans, καθως η εμφατικη εννοια της πραξης εκπηγαζει απο εκεινη την προτεραιοτητα της vita activa, στην οποια αναγεται και η απολυτοποιηση της εργασιας. Οπως τονιστηκε πολλες φορες η αποφασιστικοτητα για την πραξη και αυτη για την εργασια εχουν την ιδια γενεαλογικη ριζα. Μονο η αναζωογονηση της vita contemplativa θα ηταν σε θεση να ελευθερωσει τον ανθρωπο απο τον καταναγκασμο της εργασιας. Ακομα το animal laborans συγγενευει με το animal rationale. Αφου η απλη διανοητικη δραστηριοτητα ειναι η εργασια. Ομως ο ανθρωπος ειναι περισσοτερο απο animal ακριβως επειδη κατεχει ενα στοχαστικο δυναμικο που τον καθιστα ικανο να επικοινωνει με το διαρκουν, το οποιο παντως δεν ειναι μια κατηγορια [γενος] μεταξυ αλλων.

Ειναι ενδιαφερον οτι ο Heidegger δεν δινει σχεδον καμια προσοχη στην vita contemplativa. Γι' αυτον σημαινει μονο τη διανοουμενη μοναστικη ζωη σε αντιθεση με την vita activa ως κοσμικη δραστηρια ζωη. Ο Heidegger μειωνει την στοχαστικοτητα στο ορθολογικο της στοιχειο, που θε πει στην ταξινομουσα, δηλ. αναλυτικη θεωρηση. Κατοπιν την συνδεει με το ΘΕΩΡΕΙΝ [Betrachtung]. Συλλαμβανει το Betrachtung απο το λατινικο tractare που σημαινει επεξεργαζομαι η χειριζομαι. Trachten θα πει κατα τον Heidegger "εργαζομαι στην κατευθυνση προς κατι, το ακολουθω, το διωκω ωστε να το διασφαλισω". Επομενως η στοχαστικοτητα ως Betrachtung ειναι η "διωκουσα και διασφαλιζουσα απεργασια του πραγματικου", μια "κατα τροπον δεινο επεμβαινουσα απεργασια του πραγματικου". Αρα ειναι εργασια. Ο Heidegger, παρολη τη συναφεια του με τον μυστικισμο, δεν υπεισερχεται στη μυστικη διασταση της contemplatio, οπου αυτη, ως παραμονη παρα τον θεο αναβλεποντας αγαπητικα προς αυτον, δεν εχει εκεινη την αναφορικοτητα του επιμερισμου και της διασφαλισης που της προσαπτει. Ακριβως στην unio mystica χωρισμοι και περιφραξεις αιρονται εντελως.

Συμφωνα με τον Θωμα Ακινατη η vita contemplativa παριστανει μια μορφη ζωης που κανει τους ανθρωπους πιο ολοκληρωμενους: "In vita contemplativa quaeritur contemplatio veritatis inquantum est perfectio hominis." Η ζωη φτωχαινει γινομενη εργασια, απλο επιτηδευμα, οταν χανει καθε στοχαστικο στοιχειο. Το στοχαστικο, που εχει χρονο, διακοπτει εκεινον τον χρονο που ειναι εργασια: "werc und gewerbe inder zit und bloz sin des selben". Η vita contemplativa εξυψωνει τον ιδιο τον χρονο. Αντιθετα με τη διαπιστωση της Arendt, στην χριστιανικη παραδοση δεν συμβαινει καμια μονοπλευρη αναβαθμιση της vita contemplativa. Πολυ περισσοτερο στον Meister Eckhart επιδιωκεται μια μεσολαβηση αναμεσα στην vita activa και την vita contemplativa. Ετσι γραφει και ο Γρηγοριος: "Κανεις πρεπει να ξερει: Οταν ενα καλο προγραμμα ζωης απαιτει να περασεις απο την πρακτικη στη θεωρητικη ζωη, τοτε συχνα ειναι χρησιμο η ψυχη να επιστρεφει απο τη θεωρητικη ζωη στην πρακτικη με τροπο ωστε η φλογα της θεασης που αναψε στην καρδια να χαριζει στην πραξη ολη της την πληροτητα. Ετσι η πρακτικη ζωη πρεπει να μας οδηγει στη θεωρια, ομως η θεωρια να εκπορευεται απ' αυτο που εχουμε θεαθει εσωτερικα, και να μας ανακαλει στην πραξη" Η vita contemplativa χωρις πραξη ειναι τυφλη. Η vita activa χωρις στοχαστικοτητα ειναι κενη.

Η υστερη φιλοσοφια του Heidegger κυριαρχειται η ιδια απο μια στοχαστικη διαθεση.

Το "Feldweg" ["Ο χωραφοδρομος"] ειναι τροπον τινα μια via contemplativa. Σ' αυτον δεν πηγαινει κανεις καπου, αλλα διαγει στοχαστικα. Δεν ειναι τυχαιο οτι ο Heidegger αναφερει τον Meister Eckhart: "Η απλα ολων των γηγενων πραγματων, τα οποια διαγουν γυρω απο τον χωραφοδρομο, χαριζει κοσμο. Στο αγραφο της γλωσσας τους, οπως λεει ο παλαιος διδασκαλος της γραφης και της ζωης Eckehardt, ειναι ο θεος, θεος." Μιλωντας για τον "παλαιο διδασκαλο της γραφης και της ζωης" παραπεμπει στην αναγκη μιας μεσολαβησης της vita activa και της vita contemplativa. Ο Heidegger καθιστα τον "στοχασμο" η την "στοχαστικη νοηση" αντιθετικη φορμουλα ως προς την υπολογιστικη σκεψη ως εργασια. Στο "Wissenschaft und Besinnung" ["Επιστημη και στοχασμος"] γραφει: "Παντως η φτωχεια του στοχασμου είναι η υποσχεση για εναν πλουτο, ο θησαυρος του οποιου λαμπει στη λαμπροτητα εκεινου του αχρηστου που ποτε δεν μπορει να υπολογιστει." Ο στοχασμος ξεκινα οταν η νοηση στην εργασια μενει ακινητη. Πρωτα την στιγμη της ακινησιας διανυει εκεινον τον χωρο ο οποιος προτιθεται της "μορφωσης". Μονο η νοηση εχει προσβαση σ' αυτο που δεν ειναι εικονα, δεν ειναι παρασταση, που ομως δινει θεση σ' αυτα. Στην "αφεση στο αξιο ερωτηματος" επαφιεται στο αργο- και μακροσυρτο, το οποιο διαφευγει της γρηγορης συλληψης. Διευρυνει το βλεμμα καθως το αιρει υπερανω του παροντικου και του προ-χειρου, για το οποιο ισχυει η εργασια. Εκει οπου το χερι κατα τη συλληψη συγκρατειται, οπου αργοπορει, φτανει σε μια ευρυτητα. Ετσι ο Heidegger μιλα για ενα "χερι που ησυχαζει, στο οποιο περισυλλεγεται ενα αγγιγμα που παραμενει ατελειωτα μακρια απο καθε επαφη". Πρωτα στο αργοσυρτο διανοιγεται στο χερι ενας απροσμετρητος χωρος. Το αργοσυρτο χερι "εμφορειται απο μια κληση που καλει ερχομενη απο μακρια και που καλει προς ακομη μακρυτερα καθοτι προσ-φερεται μεσα απο τη σιγη. Πρωτα σ' ενα αργοσυρτο "βημα πισω" του συγκρατημου προσλαμβανεται η "σιγη", η οποια ειναι κλειστη για την γραμμικη προοδο της εργασιακης διαδικασιας. Πρωτα το "βημα πισω" δηλωνει τον βηματισμο καθαυτον. Παλι και παλι ο Heidegger επανερχεται σ' αυτην την στοχαστικη ΕΠΟΧΗ (σταματημα): "Εχω χρονο θα πει: διαρκω, μενω στασιμος, κρατουμαι και συγκρατουμαι, δηλαδη στην ησυχια. Ο Goethe γραφει σ' εναν ομορφο στιχο: 'Το βιολι κομπιαζει, ο χορευτης παιρνει τον χρονο του'" Τη στιγμη οπου ο χορευτης στην κινηση μενει ακινητος, αντιλαμβανεται τον χωρο ολοκληρο. Αυτος ο αργοσυρτος χρονος ειναι η προϋποθεση για να ξεκινησει ενας τελειως αλλος χορος.

Φειδωλο ειναι εκεινο το "χερι που ησυχαζει", που εγκρατειται απο τη βιαιη συλληψη. Η λεξη "schonen" ["φειδομαι"] αναγεται στη μεση υψηλη γερμανικη εκφραση schône, που σημαινει και "φιλικος". Το στοχαστικο εχω χρονο ειναι επισης πραξη φιλοτητας. Αφηνει πραγματα να συμβαινουν, να γινονται και συγκατατιθεται, αντι να επεμβαινει. Η δραστηρια ζωη, στην οποια λειπει καθε στοχαστικη διασταση, δεν ειναι ικανη για τη φιλοτητα της φειδους. Εκδηλωνεται ως επιταχυνομενη κατασκευη και καταστροφη. Αναλωνει τον χρονο. Και στον ελευθερο χρονο, που συνεχιζει να υποκειται στον καταναγκασμο της εργασιας, δεν εχει κανεις αλλη σχεση με τον χρονο. Τα πραγματα καταστρεφονται και ο χρονος σκοτωνεται. Το στοχαστικο εχω χρονο δινει χρονο. Διευρυνει το Ειναι, που ειναι περισσοτερο απο δραση. Η ζωη κερδιζει σε χρονο και χωρο, σε διαρκεια και ευρυτητα οταν ξανακερδιζει το στοχαστικο δυναμικο.

Οταν καθε στοχαστικο στοιχειο εξοβελιζεται απο τη ζωη, τοτε αυτη τελειωνει σε μια θανασιμη υπερδραστηριοτητα. Τοτε ο ανθρωπος πνιγεται στην ιδια του την δραση. Ειναι αναγκαια μια αναζωογονηση της vita contemplativa γιατι διανοιγει χωρους ανασας. Ισως το ιδιο το πνευμα οφειλει τη γεννηση του σ' ενα περισσευμα χρονου, σ' ενα otium, μαλιστα σε μια βραδυτητα της αναπνοης. Θα ηταν δυνατη μια αλλη ερμηνεια του ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ, που σημαινει τοσο αναπνοη οσο και πνευματικοτητα. Οποιος λαχανιαζει, ειναι χωρις πνευματικοτητα. Τον εκδημοκρατισμο της εργασιας πρεπει να ακολουθησει ενας εκδημοκρατισμος του otium, ωστε η πρωτη να μην μεταπεσει στη δουλεια ολων. Ετσι γραφει και ο Nietzsche: "Λογω ελλειψης ησυχιας ο πολιτισμος μας κατευθυνεται σε μια νεα βαρβαροτητα. Σε καμια εποχη δεν αξιζαν τοσο οι δραστηριοι, που θα πει οι ανησυχοι. Γι' αυτο στις αναγκαιες διορθωσεις στον χαρακτηρα της ανθρωποτητας, στις οποιες κανεις πρεπει να προβει, ειναι να ενδυναμωσει το στοχαστικο στοιχειο σε μεγαλο βαθμο."

ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ

Η σημερινη κριση του χρονου συσχετιζεται πρωτιστως με την απολυτοποιηση της 'vita activa'. Οδηγει σε μια επιταγη προς εργασια που υποβαθμιζει τον ανθρωπο σε εργαζομενο ζωο ('animal laborans'). Η υπερδραστηριοτητα της καθημερινοτητας αφαιρει απο την ανθρωπινη ζωη καθε δυναμη να εχει καιρο και στοχαστικοτητα. Ετσι η εμπειρια ενος πληρους χρονου γινεται αδυνατη. Για το ξεπερασμα της σημερινης κρισης του χρονου ειναι αναγκαια η αναζωογονηση της 'vita contemplativa' και η επανεκμαθηση της τεχνης του να εχεις καιρο.

"Ολοι εσεις, που σας ειναι αγαπητη η αγρια εργασια και το γοργο, το νεο, το ξενο, - ο εαυτος σας, σας πεφτει βαρυς, ο ζηλος σας ειναι φυγη και θεληση να ξεχασετε τον ιδιο τον εαυτο σας. Αν πιστευατε στη ζωη περισσοτερο θα ριχνοσασταν λιγοτερο στη στιγμη. Μα για να περιμενετε δεν εχετε αρκετο περιεχομενο - κι ουτε για τεμπελια καν!"

(Friedrich Nietzsche, Αυτα ειπε ο Ζαρατουστρα)