อริยสัจ ๔

อริยสัจ ๔ มี ๓ รอบ ๑๒ อาการ >

อริยสัจ ๔ คือ ความจริงอันประเสริฐ ๔ ประการ

๑.ทุกข์(ทุกข์อริยสัจ)-คือ ความไม่สบายกาย ไม่สบายใจ

๒.สมุทัย(ทุกขสมุทัยอริยสัจ)-คือ เหตุให้ทุกข์เกิด

๓.นิโรธ(ทุกขนิโรธอริยสัจ)-คือ ความดับทุกข์

๔.มรรค(ทุกขนิโรธคามมินีปฏิปทา)-คือ ข้อปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์

แต่ละอริยสัจ เป็นไปในรอบ ๓ คือ

๑.สัจจญาณ-กำหนดรู้ความจริง

๒.กิจญาณ-กำหนดรู้กิจที่ควรทำ

๓.กตญาณ-กำหนดรู้ว่า ได้ทำกิจเสร็จแล้ว

ดังนั้น อริยสัจ ๔ X ๓ รอบ = ๑๒ อาการ

๑) ทุกขอริยสัจ โดย ๓ รอบ คือ

▪ สัจจญาณ-ในทุกขอริยสัจ คือ ญาณรู้ว่า "ความเกิดก็เป็นทุกข์ ความแก่ก็เป็นทุกข์" เป็นต้น โดยย่อ อุปาทานขันธ์ ๕ เป็นทุกข์ โดยการอ่านการ(ศึกษาธรรมจากพ่อแม่ครูอาจารย์)

▪ กิจจญาณ-ในทุกขอริยสัจ คือ ญาณรู้ว่า "ความเกิดก็เป็นทุกข์ "เป็นต้น โดยย่ออุปาทานขันธ์ ๕ เป็นทุกข์ ทุกขอริยสัจนี้ เป็นธรรมที่ควรกำหนดรู้ (โดยการทำวิปัสสนาพิจารณาให้เห็นจริง)

▪ กตญาณ-ในทุกขอริยสัจ คือ ญาณรู้ว่า "ความเกิดก็เป็นทุกข์"เป็นต้น โดยย่ออุปาทานขันธ์ ๕ เป็นทุกข์ ทุกขอริยสัจนี้ เป็นธรรมที่ควรกำหนดรู้ ก็ได้กำหนดรู้แล้ว(โดยทำวิปัสสนาพิจารณา เกิดปัญญาปัจจัตตังผุดขึ้นในตนแล้วไม่มีวันลืม)

๒) สมุทัยอริยสัจ โดย ๓ รอบ คือ

▪ สัจจญาณ-ในสมุทัยอริยสัจ ญาณรู้ว่า "ตัณหาอันทำให้เกิดชาติใหม่อีก ประกอบด้วยความกำหนัด มีปกติเพลิดเพลินในอารมณ์นั้นๆ เป็นเหตุให้เกิดทุกข์"

ตัณหา มี ๓ คือ

๑ กามตัณหา-คือ ตัณหาในกาม ความอยากในกามคุณ ๕ คือ รูป เสียง กลิ่น รสและโผฏฐัพพะ

๒ ภวตัณหา-คือ ความอยากได้ อยากมี อยากเป็น ตัณหาในภพ ประกอบด้วยสัสสตทิฏฐิ ความเห็นผิดว่า"เที่ยง"ตัณหาในฌาน ในรูปภพ อรูปภพ

๓ วิภวตัณหา- คือ ความไม่อยากได้ อยากไม่มี ไม่อยากเป็น ตัณหาประกอบด้วยอุจเฉททิฏฐิ คือ ความเห็นผิดว่า"ขาดสูญ" (เกิดจากการอ่าน การศึกษา)

▪ กิจจญาณ-ในสมุทัยอริยสัจ คือ ญาณรู้ว่า "ตัณหาทั้ง ๓ นี้ เป็นสมุทัยอริยสัจ เป็นธรรมที่ควรละเสีย"(เกิดจากการพิจารณา)

▪กตญาณ-เป็นสมุทัยอริยสัจ คือ ญาณรู้ว่า"ตัณหาทั้ง ๓ นี้เป็นสมุทัยอริยสัจ เป็นธรรมที่ควรละเสีย ก็ได้ละเสียแล้ว"......(เกิดจากจากการพิจารณาเกิดปัญญาปัจจัตตังผุดขึ้นไม่มีวันลืม)

๓) ทุกขนิโรธอริยสัจ

▪ สัจจญาณ - ศึกษาเข้าใจถึงความดับทุกข์ ความเกิดเป็นทุกข์

▪ กิจจญาณ - ได้ปฏิบัติวิปัสสนาดับความเกิดแล้ว

▪ กตญาณ - รู้ด้วยปัญญาเป็นปัจจัตตังว่าดับความเกิดได้แล้ว

๔) ทุกขนิโรธคามมินีปฏิปทา

▪ สัจจญาณ - ได้อบรมศึกษา เรียนรู้รับทราบเกี่ยวกับมรรคมีองค์ ๘ หรือย่อลงมาคือ ศีล สมาธิ และปัญญา

▪ กิจจญาณ - ได้ดำเนินการตามมรรคมีองค์ ๘

▪ กตญาณ - รู้ว่าจบงานที่จะกระทำในมรรคมีองค์ ๘ อีกแล้วด้วยปัญญาปัจจัตตัง

การหมุนธรรมจักร ๓ รอบ แสดงธรรม ๑๒ ออกมาให้เห็น ดังนี้.-

๓ รอบมี (ใช้ปัญญา ๓)

- รอบศึกษา(สุตตมยปัญญ)

- รอบปฏิบัติ(จินตามยปัญญา)

- รอบบรรลุผล(ภาวนามยปัญญ)

๑.ทุกข์อริยสัจ....

▪หมุนรอบแรก -แสดงลักษณ์ นี่คือทุกข์ ลักษณะบังคับ

▪หมุนรอบที่ ๒-เตือนให้บำเพ็ญ นี่คือทุกข์ เธอจงรับรู้ไว้

▪หมุนรอบที่ ๓-ยืนยันว่าบรรลุได้ นี่คือทุกข์ ฉันทราบแล้ว

๒.สมุทัยอริยสัจ

▪หมุนรอบแรก-แสดงลักษณ์ นี่คือสมุทัย ยั่วความรู้สึก

▪หมุนรอบที่ ๒-เตือนให้บำเพ็ญ นี่คือสมุทัย เธอจงตัดขาด

▪หมุนรอบที่ ๓-ยืนยันว่าบรรลุได้ นี่คือสมุทัย ฉันตัดขาดแล้ว

๓.นิโรธอริยสัจ

▪หมุนรอบแรก-แสดงลักษณ์ นี่คือ นิโรธ ลักษณะบรรลุได้

▪หมุนรอบที่ ๒-เตือนให้บำเพ็ญ นี่คือ นิโรธ เธอจงบรรลุให้ได้

▪หมุนรอบที่ ๓-ยืนยันว่าบรรลุได้ นี่คือ นิโรธ ฉันบรรลุแล้ว

๔.มรรคอริยสัจ

▪หมุนรอบแรก-แสดงลักษณ์ นี่คือ มรรค ลักษณะบำเพ็ญได้

▪หมุนรอบที่ ๒-เตือนให้บำเพ็ญ นี่คือ มรรค เธอควรบำเพ็ญ

▪หมุนรอบที่ ๓-ยืนยันว่าบรรลุได้ นี่คือ มรรค ฉันบำเพ็ญแล้ว

เป็นอันจบสิ้นสมบูรณ์ฯ

"เจริญปัญญา ๓ ในอริยสัจ ๔ สู่เส้นทางพ้นทุกข์"

อริยสัจ ๔ คือ ปฏิจจสมุปบาท

ปฏิจจสมุปบาท ก็คือ อริยสัจ ๔ นั่นเอง

.

“ เรื่องปฏิจจสมุปบาทนั้นคือเรื่องอริยสัจโดยพิสดาร ที่ว่าอย่างนี้ไม่ใช่ว่าเอาเอง ก็มีพระพุทธภาษิตตรัสไว้ ที่พระองค์ตรัสว่า เราจะแสดงอริยสัจแก่พวกเธอ คอยฟังให้ดี แล้วก็ตรัสออกมาในรูปของปฏิจจสมุปบาท อย่างนี้ก็มีเหมือนกัน แต่โดยทั่วไปท่านก็ตรัสในรูปของอริยสัจ ๔ อย่างเล็ก อย่างอริยสัจเล็กนี้, ก็มีเหมือนกันที่ตรัสอริยสัจ ๔ อย่างปฏิจจสมุปบาท

.

ฉะนั้น เราจึงเห็นกันว่า เป็นการสะดวกที่จะจัดเรื่องอริยสัจให้เป็น ๒ ขนาด เรียกว่าเรื่อง อริยสัจเล็ก แล้วก็เรื่อง อริยสัจใหญ่ เนื้อตัวมันตรงกันแท้ แต่คำอธิบายหรือคำชี้แจงนี้มันมากกว่ากัน นี่คือข้อที่ว่า ถ้าเราไม่รู้ถึงข้อเท็จจริงปลีกย่อยเหล่านี้ เราก็จะเถียงกันเรื่อย.

.

เรื่องปฏิจจสมุปบาทนี้ก็คืออริยสัจ คุณอย่าลืมว่าเรื่องปฏิจจสมุปบาทนี้คือเรื่องอริยสัจ เป็นเรื่องอริยสัจใหญ่ แล้วมันเข้าใจยากกว่าเรื่องอริยสัจเล็ก ฉะนั้น เรื่องปฏิจจสมุปบาทมันจึงยังคาราคาซังอยู่ในรูปของปรัชญาเสมอไป พอฝรั่งมาแตะต้องเรื่องนี้เข้า ก็รู้สึกเป็นปรัชญาเต็มร้อยเปอร์เซ็นต์ ก็เลยหาว่าพุทธศาสนาเป็นปรัชญาเสีย ไม่ใช่ศาสนา หรือไม่ใช่วิทยาศาสตร์ด้วยซ้ำไป ขอให้เข้าใจข้อนี้ไว้ด้วย เพราะต่อไปจะต้องเผชิญหน้ากับพวกชาวต่างประเทศอะไรเหล่านี้.

.

เรื่องปฏิจจสมุปบาทนี้แล้วยิ่งสำคัญในข้อที่ว่า ถ้ายังไม่รู้ ไม่ถึง ก็เป็นเรื่องปรัชญาอย่างขนาดหนัก แต่ถ้าเขาถึงแล้ว เป็นอรหันต์แล้ว เรื่องปฏิจจสมุปบาทก็กลายเป็นเรื่องเปิดเผยชัดเจน เป็นเรื่องวิทยาศาสตร์ขึ้นมาทันที เหมือนกับเราเห็นอะไรรู้อะไรอยู่เฉพาะหน้า นี่คือข้อที่ลำบากในการศึกษา.”

.

พุทธทาสภิกขุ

ที่มา : ธรรมบรรยายหัวข้อเรื่อง “จตุราริยสัจ คือหลักวิชายอดสุดของธรรมศาสตรา” บรรยายเมื่อ วันที่ ๒๑ พฤษภาคม ๒๕๑๖ จากหนังสือชุดธรรมโฆษณ์ เล่มชื่อว่า "ธรรมศาสตรา เล่ม ๑" หัวข้อเรื่องที่ ๑๓

---------------------------------

เรื่องปฏิจจสมุปบาท คือ เรื่องอริยสัจ

“ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! ธรรมอันเราแสดงแล้วว่า “เหล่านี้ คืออริยสัจทั้ง ๔” ดังนี้ เป็นธรรมอันสมณพราหมณ์ผู้รู้ทั้งหลายข่มขี่ไม่ได้ ทำให้เราเศร้าหมองไม่ได้ ติเตียนไม่ได้ คัดง้างไม่ได้. ข้อนี้ เป็นธรรมที่เรากล่าวแล้วอย่างนี้ เราอาศัยซึ่งอะไรเล่า จึงกล่าวแล้วอย่างนี้ ? ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! เพราะอาศัยซึ่งธาตุทั้งหลาย ๖ ประการ การก้าวลงสู่ครรภ์ ย่อมมี; เมื่อการก้าวลงสู่ครรภ์ มีอยู่, นามรูป ย่อมมี; เพราะ มีนามรูปเป็นปัจจัย จึงมีสฬายตนะ; เพราะมีสฬายตนะเป็นปัจจัย จึงมีผัสสะ; เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ! เราย่อมบัญญัติว่า “นี้ เป็นความทุกข์” ดังนี้; ว่า “นี้ เป็นทุกขสมุทัย” ดังนี้; ว่า “นี้ เป็น ทุกขนิโรธ”ดังนี้; ว่า “นี้ เป็นทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา” ดังนี้; แก่สัตว์ผู้สามารถเสวยเวทนาอยู่.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ! ทุกขอริยสัจ เป็นอย่างไรเล่า ? แม้ความเกิด ก็เป็นทุกข์, แม้ความแก่ก็เป็นทุกข์, แม้ความตายก็เป็นทุกข์, แม้โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย ก็เป็นทุกข์, การประสบกับสิ่งไม่เป็นที่รัก เป็นทุกข์, ความพลัดพรากจากสิ่งเป็นที่รัก เป็นทุกข์, ปรารถนาสิ่งใดแล้วไม่ได้สิ่งนั้น นั่นก็ เป็นทุกข์ : กล่าวโดยย่อ ปัญจุปาทานขันธ์ทั้งหลาย เป็นทุกข์, ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ! นี้เรากล่าวว่า ทุกขอริยสัจ.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ! ทุกขสมุทยอริยสัจ เป็นอย่างไรเล่า ? เพราะมี อวิชชาเป็นปัจจัย จึงมีสังขารทั้งหลาย; เพราะมีสังขารเป็นปัจจัย จึงมีวิญญาณ; เพราะมีวิญญาณเป็นปัจจัย จึงมีนามรูป; เพราะมีนามรูปเป็นปัจจัย จึงมีสฬายตนะ; เพราะมีสฬายตนะเป็นปัจจัย จึงมีผัสสะ; เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา; เพราะมีเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา; เพราะมีตัณหาเป็นปัจจัย จึงมีอุปาทาน; เพราะมีอุปาทานเป็นปัจจัย จึงมีภพ; เพราะมีภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ; เพราะมีชาติ เป็นปัจจัย, ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถ้วน :ความเกิดขึ้นพร้อมแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมี ด้วยอาการอย่างนี้. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ! นี้เรากล่าวว่าทุกขสมุทยอริยสัจ.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ! ทุกขนิโรธอริยสัจ เป็นอย่างไรเล่า ? เพราะความจางคลายดับไปโดยไม่เหลือแห่งอวิชชานั้นนั่นเทียว, จึงมีความดับแห่งสังขาร ; เพราะมีความดับแห่งสังขาร จึงมีความดับแห่งวิญญาณ ; เพราะมีความดับแห่งวิญญาณ จึงมีความดับแห่งนามรูป; เพราะมีความดับแห่งนามรูป จึงมีความดับแห่งสฬายตนะ; เพราะมีความดับแห่งสฬายตนะ จึงมีความดับแห่งผัสสะ ; เพราะมีความดับแห่งผัสสะ จึงมีความดับแห่งเวทนา; เพราะมีความดับแห่งเวทนา จึงมีความดับแห่งตัณหา; เพราะมีความดับแห่งตัณหา จึงมีความดับแห่งอุปาทาน ;เพราะมีความดับแห่งอุปาทาน จึงมีความดับแห่งภพ; เพราะมีความดับแห่งภพจึงมีความดับแห่งชาติ; เพราะมีความดับแห่งชาตินั่นแล ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงดับสิ้น : ความดับลงแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมมีด้วยอาการอย่างนี้. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ! นี้เรากล่าวว่า ทุกขนิโรธอริยสัจ.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ! ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทาอริยสัจ เป็นอย่างไรเล่า ? มรรคอันประเสริฐ ประกอบด้วยองค์ ๘ ประการนี้นั่นเอง, กล่าวคือ สัมมาทิฏฐิ สัมมาสังกัปปะ สัมมาวาจา สัมมากัมมันตะ สัมมาอาชีวะ สัมมาวายามะ สัมมาสติ สัมมาสมาธิ. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ! นี้เรากล่าวว่า ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทาอริยสัจ.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ! ธรรมอันเราแสดงแล้วว่า “เหล่านี้ คืออริยสัจทั้ง ๔ ” ดังนี้ เป็นธรรมอันสมณพราหมณ์ผู้รู้ทั้งหลายข่มขี่ไม่ได้ ทำให้เศร้าหมองไม่ได้ติเตียนไม่ได้ คัดง้างไม่ได้ ดังนี้อันใด อันเรากล่าวแล้ว ; ข้อนั้นเรากล่าวหมายถึง ข้อความนี้, ดังนี้ แล.”

.

สูตรที่ ๑ มหาวรรค ติก. อํ. ๒๐/๒๒๗/๕๐๑, ตรัสแก่ภิกษุทั้งหลาย

สำนวนแปล พุทธทาสภิกขุ จากหนังสือ “ปฏิจจสมุปบาทจากพระโอษฐ์” หน้า ๘๑-๘๓

.

[ หมายเหตุผู้รวบรวม : พุทธทาสภิกขุ ]

ผู้ศึกษาพึงสังเกตว่า คนทั่วไปล้วนแต่เข้าใจว่า อริยสัจ กับ ปฏิจจสมุปบาท เป็นคนละเรื่องกัน โดยเนื้อแท้แล้ว เรื่องปฏิจจสมุปบาทเป็นเรื่องอริยสัจที่สมบูรณ์ ดังที่พระองค์ตรัสไว้ในสูตรนี้ โดยทรงแจกทุกขสมุทัยและทุกขนิโรธ ออกไปอย่างละเอียด หรือสมบูรณ์ที่สุด โดยนัยแห่งปฏิจจสมุปบาท : แทนที่จะกล่าวสั้น ๆ ว่าทุกขสมุทัยคือตัณหาสั้น ๆ ลุ่น ๆ ก็แสดงโดยละเอียดว่า ตัณหาคืออะไร เกิดมาจากอะไร และทำให้เกิดทุกข์ได้อย่างไร ถึง ๑๑ ระยะ คือสายแห่งปฏิจจสมุปบาทฝ่ายสมุทยวาร สาย หนึ่ง; แทนที่จะกล่าวสั้น ๆ ลุ่น ๆ ว่า ทุกขนิโรธ คือการดับตัณหาเสีย ก็ตรัสอย่างละเอียด ถึง ๑๑ ระยะ อย่างเดียวกัน เป็นปฏิจจสมุปบาทฝ่ายนิโรธวาร; ดังนั้นจึงเห็นได้ว่า การตรัสอย่างนี้ เป็นอริยสัจโดยสมบูรณ์. เราควรเรียกอริยสัจที่แสดงด้วยปฏิจจสุมปบาทว่า “อริยสัจใหญ่”, และเรียกอริยสัจที่รู้กันอยู่ทั่ว ๆ ไปว่า “อริยสัจเล็ก” กันแล้วกระมัง.

-----------------------------------

“ พระผู้มีพระภาคตรัสว่า ภิกษุทั้งหลาย..ฯ...

อนึ่ง เรากล่าวไว้แล้วเช่นนี้แลว่า ธรรมที่เราแสดงไว้ว่า “อริยสัจ ๔ ประการนี้” ใครๆข่มไม่ได้ ไม่มัวหมอง ไม่ถูกตำหนิ ไม่ถูกสมณพราหมณ์ผู้รู้แจ้งคัดค้าน

เพราะอาศัยอะไร เราจึงกล่าวไว้เช่นนั้น เพราะถือมั่นธาตุ ๖ ประการ สัตว์จึงก้าวลงสู่ครรภ์ เมื่อมีการก้าวลงสู่ครรภ์ นามรูปจึงมี เพราะนามรูปเป็นปัจจัย สฬายตนะจึงมี เพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย ผัสสะจึงมี เพราะผัสสะเป็นปัจจัย เวทนาจึงมี ก็เราบัญญัติไว้ว่า “นี้ทุกข์ นี้ทุกขสมุทัย นี้ทุกขนิโรธ และ นี้ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา” แก่บุคคลผู้เสวยอารมณ์อยู่

“ทุกขอริยสัจ” เป็นอย่างไร

คือ แม้ชาติ(ความเกิด)ก็เป็นทุกข์ แม้ชรา(ความแก่)ก็เป็นทุกข์ แม้มรณะ(ความตาย)ก็เป็นทุกข์ แม้โสกะ(ความโศก) แม้ปริเทวะ(ความคร่ำครวญ) ทุกข์(ความทุกข์กาย) โทมนัส(ความทุกข์ใจ) อุปายาส(ความคับแค้นใจ)ก็เป็นทุกข์ ความประสบกับสิ่งที่ไม่เป็นที่รักก็เป็นทุกข์ ความพลัดพรากจากสิ่งอันเป็นที่รักก็เป็นทุกข์ ปรารถนาสิ่งใดไม่ได้สิ่งนั้นก็เป็นทุกข์ โดยย่อ อุปาทานขันธ์ ๕ เป็นทุกข์ นี้เรียกว่า “ทุกขอริยสัจ”

“ทุกขสมุทัยอริยสัจ” เป็นอย่างไร

คือ เพราะอวิชชาเป็นปัจจัย สังขารจึงมี

เพราะสังขารเป็นปัจจัย วิญญาณจึงมี

เพราะวิญญาณเป็นปัจจัย นามรูปจึงมี

เพราะนามรูปเป็นปัจจัย สฬายตนะจึงมี

เพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย ผัสสะจึงมี

เพราะผัสสะเป็นปัจจัย เวทนาจึงมี

เพราะเวทนาเป็นปัจจัย ตัณหาจึงมี

เพราะตัณหาเป็นปัจจัย อุปาทานจึงมี

เพราะอุปาทานเป็นปัจจัย ภพจึงมี

เพราะภพเป็นปัจจัย ชาติจึงมี

เพราะชาติเป็นปัจจัย ชรา มรณะ โสกะ ปริเทวะ ทุกข์ โทมนัส อุปายาสจึงมี

กองทุกข์ทั้งมวลนี้มีความเกิดขึ้นด้วยอาการอย่างนี้ นี้เรียกว่า “ทุกขสมุทัยอริยสัจ”

“ทุกขนิโรธอริยสัจ” เป็นอย่างไร

คือ เพราะอวิชชาสำรอกดับไป สังขารจึงดับ

เพราะสังขารดับ วิญญาณจึงดับ

เพราะวิญญาณดับ นามรูปจึงดับ

เพราะนามรูปดับ สฬายตนะจึงดับ

เพราะสฬายตนะดับผัสสะจึงดับ

เพราะผัสสะดับ เวทนาจึงดับ

เพราะเวทนาดับ ตัณหาจึงดับ

เพราะตัณหาดับ อุปาทานจึงดับ

เพราะอุปาทานดับ ภพจึงดับ

เพราะภพดับ ชาติจึงดับ

เพราะชาติดับ ชรา มรณะ โสกะ ปริเทวะ ทุกข์ โทมนัส อุปายาสจึงดับ

กองทุกข์ทั้งมวลนี้ย่อมมีความดับด้วยอาการอย่างนี้ นี้เรียกว่า “ทุกขนิโรธอริยสัจ”

“ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทาอริยสัจ” เป็นอย่างไร

คือ อริยมรรคมีองค์ ๘ นี้ ได้แก่

๑. สัมมาทิฏฐิ (เห็นชอบ)

๒. สัมมาสังกัปปะ (ดำริชอบ)

๓. สัมมาวาจา (เจรจาชอบ)

๔. สัมมากัมมันตะ (กระทำชอบ)

๕. สัมมาอาชีวะ (เลี้ยงชีพชอบ)

๖. สัมมาวายามะ (พยายามชอบ)

๗. สัมมาสติ (ระลึกชอบ)

๘. สัมมาสมาธิ (ตั้งจิตมั่นชอบ)

นี้เรียกว่า “ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทาอริยสัจ”

เพราะอาศัยคำที่เรากล่าวไว้ว่า ธรรมที่เราแสดงไว้ว่า “อริยสัจ ๔ ประการนี้” ใคร ๆ ข่มไม่ได้ ไม่มัวหมอง ไม่ถูกตำหนิ ไม่ถูกสมณพราหมณ์ผู้รู้แจ้งคัดค้าน เราจึงกล่าวไว้เช่นนั้น

ติตถายตนสูตรที่ ๑

พระไตรปิฎก ฉบับมหาจุฬาฯ (ภาษาไทย ๑)

สุตตันตปิฎก อังคุตตรนิกาย เอก-ทุก-ติกนิบาต

เล่มที่ ๒๐ ข้อที่ ๖๒ หน้า ๒๓๘

## ท. ส. ปัญญาวุฑโฒ - รวบรวม. ##

ปัญญา คือ อริยมรรค ข้อ 1,2

ศีล คือ อริยมรรค ข้อ 3,4,5

สมาธิ คือ อริยมรรค ข้อ 6,7,8

ปัญญา, ศีล, สมาธิ​ อาศัยซึ่งกันและกัน​ พัฒนา​ไปเรื่อยๆจนปัญญา​เต็มรอบ เกิดสัมมาทิฏฐิ​ที่รู้แจ้งอริยสัจ ๔​ และเข้าถึงนิพพาน​

การพัฒนาการของจิตเมื่อปฏิบัติตามอริยมรรคมีองค์ 8 หรือ ไตรสิกขา แล้วท่านสามารถที่จะไปถึงจุดหมายปลายทางหรือจุดสูงสุดของมนุษยชาติคือ "นิพพาน" ได้

"นิพพาน" เป็นจุดหมายปลายทางสูงสุดเป็นความเร้นลับของธรรมชาติที่มนุษย์จะหลุดพ้นจากวงจรแห่งความทุกข์ได้ พระพุทธองค์ทรงค้นพบแนวทางและวิธีปฏิบัติแล้วนำมาสั่งสอนเรา ผู้ที่มีศรัทธามาฝึกฝน ปฏิบัติธรรม รักษาศีลให้บริสุทธิ์ ฝึกสมาธิ เจริญปัญญาสม่ำเสมอ ก็สามารถที่จะพัฒนาจิต ให้สูงขึ้นตามลำดับตั้งแต่ระยะแรก คือ ปิติ ปราโมทย์ไปจนถึงขั้นสุดท้ายคือ นิพพาน ดังนี้คือ

0. รู้สึกอิ่มอกอิ่มใจในธรรม (ปิติและปราโมทย์) ทุกครั้งที่ปฏิบัติธรรมฝึกสมาธิจะรู้สึกอิ่มอกอิ่มใจอาจเรียกว่าได้บุญก็ได้เป็นบุญที่เกิดจากการภาวนาทำจิตให้ผ่องใส

0. รู้สึกว่าความฟุ้งซ่านค่อยๆระงับไป (ปัสสัทธิ)

0. รู้สึกว่าจิตสงบ (สมาธิ) เมื่อจิตสงบก็ได้รับความสุขจากความสงบของจิตที่มีสมาธิ และสมาธิระดับนี้สามารถช่วยให้การทำงาน การเรียน มีประสิทธิภาพทำให้มีชีวิตที่ดีและประสบความสำเร็จในโลกปรกติได้

0. เกิดปัญญารู้โลกตามความเป็นจริง (ยถาภูตญาณทัสสนะ) คือรู้แจ้งใน อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา ไม่มีอะไรที่ต้องไปยึดว่าเป็นตัวเป็นตน จุดนี้ถ้าทำได้ก็ถือว่าเป็นอริยบุคคลขั้นต้นแล้ว เห็นเส้นทางของนิพพานแล้ว

0. ความเบื่อหน่าย (นิพพิทา) เมื่อรู้อะไรๆตามความเป็นจริงก็เริ่มเกิดความเบื่อหน่าย ซึ่งความเบื่อหน่ายนี้มีมากหรือน้อยขึ้นอยู่กับกำลังของปัญญาที่เกิดจากการรู้แจ้งในความเป็นจริงของ อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา มากน้อยลึกซึ้งแค่ไหน อันนี้ขึ้นอยู่กับสติปัญญาและความพยายามฝึกฝน

0. ความจางหรือคลายออก (วิราคะ) เมื่อเบื่อหน่ายแล้วความรู้สึกที่ยึดติดก็คลายลงไปเรื่อยๆ

0. ความหลุดออก (วิมุตติ) เมื่อความยึดติดคลายลงก็สลัดออกได้โดยง่าย "รู้โลก เบื่อโลก ออกจากโลก"

0. ความบริสุทธิ์ไม่เศร้าหมอง (วิสุทธิ) ในระดับนี้จิตไม่ยึดติดกับอะไรแล้วรู้แจ้งแทงตลอดในขันธ์ห้า มีความบริสุทธิ์อย่างแท้จริง

0. ความสงบร่มเย็น (สันติ) เกิดความสงบระงับดับเย็นของสิ่งทั้งปวง

0. นิพพาน ดับสนิทไม่เหลือ

สัจจญาณ ( ความรู้จากการศึกษา ) เป็นอุปการะแก่ กิจญาณ ( นิพพานในการปฏิบัติ )

ทั้งสัจจญาณ และ กิจจญาณ เป็นอุปการะแก่ กตญาณ ( ปัญญาขั้นปฏิเวธ ) อุปมาเหมือนการทำงานจะต้องมีความรู้เกี่ยวกับงานที่ต้องทำ คือต้องศึกษางานก่อน เมื่อมีความรู้ความเข้าใจแล้วก็ลงมือปฏิบัติให้ถูกต้อง งานนั้นก็จะบรรลุถึงความสำเร็จตามประสงค์ ข้ออุปมานี้เปรียบได้ด้วยสัจจญาณ กิจจญาณ กตญาณ อันเป็นการงานที่จะให้ถึงความพ้นทุกข์ได้สำเร็จตามกำลัง แห่งมรรคปัญญา

*** ในญาณทัสสนะอันมีวนรอบ 3 อาการ 12 นี้ พระพุทธองค์ได้ตรัสแก่ท่านปัญจวัคคีย์ว่า...

“ ปัญญาอันรู้เห็นตามความเป็นจริงของเรา ในอริยสัจ 4 มีวนรอบ 3 มีอาการ 12 อย่างนั้นหมดจดดีแล้ว เรายืนยันได้ว่า เป็นตรัสรู้สัมมาสัมโพธิญาณ อันยอดเยี่ยมในโลก ฯ อนึ่ง ปัญญาอันรู้เห็นได้เกิดขึ้นแล้วแก่เราว่า ความพ้นวิเศษของเราไม่กลับกำเริบ ชาตินี้เป็นชาติสุดท้าย ชาติใหม่ไม่มีอีกต่อไป ฯ ”