ถ้าเกิดว่าเราตายตอนนั้น อารมณ์นั้น เราก็จะไปสู่พระนิพพานได้เลย จะไม่ใช่การหลงในฌานเพราะมันเป็นอารมณ์แห่งการถอดถอนจิตออกจากกิเลสทั้งหมดแล้ว และถ้าเราฝึกอย่างนี้ไปเรื่อย ๆ เราก็จะเข้าใจ เข้าใจถึงอารมณ์พระนิพพาน เข้าใจถึงอารมณ์ของกิเลสตัณหา กรรมวิบากต่าง ๆ ว่ามันเป็นแบบไหน เราจะรู้แจ้งเข้าใจในความเป็นจริงของคำว่าเรา เราจะเจอตัวเราที่แท้จริงและมีพลังของเราอย่างแท้จริง เราจะเจอสิ่งที่มันหลอกเราตลอดมา คือกรรมของเราบ้าง กายของเราบ้าง วิญญาณ สังขาร สัญญา สิ่งต่าง ๆ เหล่านี้มันจะหลอกเราไม่ได้อีกต่อไป

พระยาธรรมเอย กายของเรานี้ จิตของเรานี้ มันซับซ้อนอย่างนี้หละลูก มันโดนทับถมหลายชั้น มันโดนหลอกหลายอย่างว่า มันคือเรา จริง ๆ แล้วมันไม่ใช่เราหรอกลูก เราทิ้งมันไปได้ เรามีแค่เราเดียวเท่านั้น คือดวงจิต เช่นวันนี้ที่ลูกขึ้นมาเข้าเฝ้า ดวงจิตของลูกก็สว่างไสว ลูกก็มาถามคำถามเพื่อจะได้รับคำตอบ แต่ที่ลูกยังรู้สึกสิ่งนั้น สิ่งนี้ คิดเรื่องนั้น เรื่องนี้ ก็เพราะลูกมาแบบไม่ได้ตัดสัญญา ไม่ได้ดับในสิ่งที่เป็นกายที่เชื่อมต่อมาสู่จิตทิ้งไป ลูกก็เลยยังมีความรู้สึกเหล่านั้นเป็นธรรมดา แต่ดวงจิตและตัว ของลูกโดยแท้จริงก็คือคนที่สว่างไสวอยู่บนนี้หละ พอจะเข้าใจอย่างนี้แล้วหรือยังเล่า พระยาธรรมเอย

สาธุเจ้าข้า ลูกพอจะเข้าใจอย่างละเอียดชัดเจนแล้วพระพุทธเจ้าข้า กายนี้ จิตนี้ ไม่ใช่ของคู่กัน เราไปแล้วเราก็ต้องเอาจิตอย่างเดียว ไม่ต้องไปเกี่ยวกับกาย กับวิญญาณ สังขาร สัญญาต่าง ๆ ที่มันเกิดขึ้นก็เพราะว่าเรารู้สึกเหล่านั้น และเราก็ไม่ต้องไปสนใจมัน เราสนใจ อย่างเดียวก็คือดวงจิตอันสว่าง เข้าใจอย่างนี้แล้วพระพุทธเจ้าข้า กราบขอบพระคุณพระพุทธองค์ที่ไขข้อข้องใจ ให้ลูกหนะเจ้าค่ะ ลูกเข้าใจแล้วพระพุทธเจ้าค่ะ ลูกจะน้อมนำไปประพฤติปฏิบัติตามนะเจ้าค่ะ สาธุ

พระยาธรรมเอย คนๆ หนึ่งนั้นเขาจะมีสิ่งที่เข้ามาเป็นความคิดให้กับเขานั้นหลายสิ่ง พระยาธรรมเอย จงพิจารณาอย่างนี้เถิดว่า ร่างกายของเรานี้เขาก็มีสมอง คือสังขาร ความคิด ปรุงแต่ง อยู่ในร่างกาย เขาก็มีวิญญาณ คือเวลาได้รับอะไรกระทบเข้ามา ผ่านหู ผ่านตา ผ่านทางผิวหนัง ทางกาย เขาก็จะรู้สึกได้ ความรู้สึกที่ผ่านทางกายคือทางวิญญาณที่อยู่ในกายหน่ะลูก มันกระทบผ่านเข้ามาปุ๊บ ถึงแม้สมองของเราไม่ได้ปรุงแต่ง ตาม เราก็รับรู้อยู่ อย่างนี้ ฉะนั้นมันสิ่งที่มันไม่เกี่ยวกับร่าง ไม่เกี่ยวกับใจหรือจิตใจของเรานั้น ไม่เกี่ยวกับดวงจิตของเรา

พระยาธรรมเอย วิญาณนี่ก็ส่วนหนึ่งแล้ว ที่ลูกบอกว่าเหตุใดเล่า จึงมีความรู้สึกผ่านเข้ามาได้อีก ก็เพราะว่าจิตเชื่อมกับกายอยู่ กายก็มีวิญญาณอยู่ มันก็เลยยังรับรู้สิ่งนั้น สิ่งนี้ ได้ยินเสียง ได้รู้สึกสัมผัส ร้อนเย็นก็ยังรู้สึกทั้งหมดในกายนี้ตามที่วิญญาณที่พาส่งเข้ามา ให้เรารู้สึก ต่อไปก็ยังมีสังขาร สังขารคือความคิดปรุงแต่ง เราก็ยังมีสมองที่อยู่ในกายนี้ เหมือนบางคนที่เขานั้น อาจจะไม่มีความรู้สึกอะไร เกี่ยวกับเรื่องของสมอง ความคิดปรุงแต่ง นอนไม่รู้เรื่อง อันนั้นคือสังขารในร่างกายพังไป เสียไป ทีนี้เมื่อการทำงานในร่างกายบกพร่องไป ก็เลยไม่มีการปรุงแต่งใดในกายนั้น แต่ว่าก็ยังมี สิ่งที่อยู่ในดวงจิตอีก แต่ทีนี้ เราก็มาดูว่า อันที่สองคือจิตมันจะปรุงแต่งได้ก็คือความคิด คือสังขารสิ่งที่มันเกิดขึ้นจากสมองในร่างกายเรา อย่างนี้ ในร่างกายเรา ในสมองเรานี้ มันยังปรุงแต่งได้อยู่มันยังรับรู้สึก สุขทุกข์ มันยังรับรู้อาการทางกายมาปรุงแต่งได้ อยู่ มันก็เลยเป็นอีความรู้สึกหนึ่ง ที่มันจะนึกคิดเรื่องโน้นเรื่องนี้นอกเหนือจากจิตเรา ไม่เกี่ยวกับจิตเรา

พระยาธรรมเอย นอกเหนือจากสังขารคือตัวปรุงแต่งแล้วนั้น มันก็ยังมีวิญญาณอีก มันก็ยังมีสัญญาอีกตัวหนึ่ง สัญญาคือการที่เรานั้นจดจำ ความจำมั่นหมาย หมายรู้สิ่งนั้น สิ่งนี้ จำอดีตได้ นึกถึงอนาคตได้ว่าเราจำไว้ว่าเราจะไปทำสิ่งนั้นสิ่งนี้ เป็นต้น ตัวสัญญาก็ยังมีข้อมูลเยอะแยะมากมาย เกี่ยวกับเรื่องนั้น เรื่องนี้ บันทึกเอาไว้ ในสมองของเรานั่นแหละ เก็บเอาไว้ในตัวเราในกายหยาบนี่แหละ ในร่างกายนี้หละ ทีนี้เมื่อเราสงบซักหน่อย สัญญาที่มันอยู่ในตัวของเรามันก็คลายออก มาเป็นเรื่องนั้นเรื่องนี้ และตัวสัญญานั้น แหละลูก มันเก็บข้อมูลไว้ได้เยอะกว่าที่เราจะจำ เห็นอยู่ ภายนอกที่เรารู้ว่าอันนั้นคือสิ่งนั้นสิ่งนี้ จริงๆ ตัวสัญญานี่แหละลูก มันเก็บข้อมูลได้ตั้งแต่ เมื่อตอนเด็กจนถึงทุกวันนี้ และมันเก็บได้ทุกสิ่งทุกอย่างมันเก็บได้เยอะมาก ฉะนั้น ตัวสัญญาที่มันเก็บข้อมูลอยู่ บางทีมันก็ออกมาทำงาน ถ้าเกิดว่าจิตของเรายังสงบไม่พอ เราไม่ได้เอาตนหรือความรู้สึกไปรวมไว้ที่จิตอย่างเดียว หน่ะลูก ถ้าเกิดว่าเรายังรวมอย่างนั้นไม่ได้ ไอ้ตัวสัญญาเรื่องราว ที่มันอยู่ในกล่องสัญญา ที่มันบันทึกเอาไว้มัน ก็ยังออกมาทำงานอยู่ ออกมา ทั้งเรื่องนั้น เรื่องนี้ขึ้นมา ทั้งที่เราไม่ได้คิดมันก็ออกมาเอง อย่างนี้เป็นต้น

ลูกเอ๋ย นอกเหนือจาก สิ่งเหล่านี้แล้ว กายที่เรียกว่าเป็นกายภายในของเรา กายที่ซ้อนกายนี้อยู่ไม่ใช่จิตจริงๆ จิตก็คือความว่างเปล่า ความมีกับความไม่มีเสมอเหมือนกัน จิตคือแสงสว่าง คือความว่าง ความโล่ง ความเบาสบายอย่างนั้นนะ แต่ว่ากายภายในคือผลของกรรมที่เราทำเอาไว้ในปัจจุบันหรืออดีตที่ผ่านมาไม่นานนั้น ที่เราสั่งสมบุญเอาไว้แล้วก็ส่งผลให้เรามีกายภายใน เป็นกายทิพย์ กายเทพ เทวดา หรือว่าเราทำบาปเอาไว้ แล้วกายนี้ก็เปลี่ยนเป็นรูปลักษณ์ของ เปรต ของสัตว์นรก อสูรกาย ผี สัมภเวสีต่าง ๆ ก็คือรูปลักษณ์ ถ้าเกิดเราตายจากกายนี้เมื่อไหร่ กายนั้นก็จะเกิดขึ้นกับเราทันที เหมือนกเราไปจองรถคันใหม่ไว้ ด้วยกรรมของเราทั้งดีและชั่วอย่างงั้นแหละลูก และในกายนั้นเป็นขันธ์ 5 ที่ ซ้อนขันธ์ 5ในกายหยาบนี้อีกทีหนึ่ง เขาก็ยังมีสัมผัสกับรูปรสกลิ่นเสียงสัมผัส สิ่งที่ตามองเห็นในรูปแบบของเขา อย่างเช่นเรานึกถึงเทวดา เทวดาก็ยังมีรูปร่าง รูปลักษณ์ของร่างกายแบบเทวดา ยังมีความต้องการอาหารที่อร่อย ยังมีสุข มีทุกข์ มีเวียงวังบ้านเรือน มีเสื้อผ้า เครื่องนุ่งห่ม ในรูปแบบนั้น เขาก็ยังมีแบบนั้นของเขา ฉะนั้น ก็จะยังมีกายที่ซ้อนกายอีกกายหนึ่ง ที่ซ้อนเข้ามาอยู่ในตัวของเรานี้ อย่างนี้หละพระยาธรรม มันก็เลยทำให้เกิดหลายอารมณ์ได้ เกิดหลายสภาวะแทรกซ้อนกันไปมาได้ ในช่วงระหว่างที่เรานั้นเข้าสู่ฌาน อย่างแท้จริงไม่ได้ เราไม่สามารถสงบอย่างแท้จริง คือเข้าสู่ฌานที่จะสามารถที่จะปล่อยวางสิ่งเหล่านี้ทิ้งไป โดยไม่สนใจกับมัน เรายังไม่สามารถไปถึงจุดนั้น เราก็ยังรู้สึกหลายความรู้สึกอยู่ อีกใจหนึ่งก็สงบแล้ว เราดูแล้วจิตเราก็นิ่ง เงียบ สว่าง มีความสุข แต่ว่าทำไมอีกสิ่งหนึ่งที่มันก็คล้าย ๆ กับความรู้สึก ของเรา มันยังคิดเรื่องโน้น เรื่องนี้อยู่ในสมองของเรา มันยังมีเรื่องนั้น เรื่องนี้ ผ่านไปผ่านมา ให้เรารู้สึกว่าไม่ได้คิด ทำไมมันถึงเป็น มันก็ยังมีความรู้สึกผ่านมากระทบทางกาย หนาวบ้าง ร้อนบ้าง และสิ่งเหล่านี้ก็จะคอยส่งสัญญาณ ไปกระทบไปดึงจิตของเรา ให้มาเป็น ให้มันเป็นจิต ถ้าเกิดเราแบ่งแยกจิตออกจากสิ่งเหล่านี้ไม่ได้ เราก็จะยังคิดอยู่ร่ำไป ว่าเขานั้นเป็นเรา เรานั้นเป็นเขา ก็ยังเอาเขากับเรามาเป็นอันเดียวกัน ทีนี้จิตของเรามันก็สงบได้แป๊ป แป๊ป สงบได้นิดหนึ่งมันก็กลับมายุ่ง วุ่นวายกับไอ้ตัวยุ่งทั้งหลายอีก มันก็จะเป็นอย่างนี้อยู่เรื่อย ๆ จนเราไม่สามารถที่จะเข้าสู่สมาธิอย่างแท้จริงได้เลย