สังขาร(ตัวแบบ)

"อตัมมยตา" ธรรมะ 9 ตา "พุทธทาสภิกขุ"

1.อนิจจตา คือ ความที่ทุกๆสิ่งไม่เที่ยง แปรปรวน เปลี่ยนแปลงไปตลอดเวลา

2.ทุกขตา คือสภาพ ที่ อยู่คงที่ทนต่อสภาพ เดิมไม่ได้. ต้องแตกสลาย ดับไป

3.อนัตตา สภาพที่บังคับไม่ได้ ว่างเปล่าจากความหมาย แห่งตัวตน ของตน

4.ธัมมัฏฐิตตา คือ ความเป็นกฎตายตายตัวแห่งธรรมดา ของธรรมชาติ

5.ธรรมะนิยามตา คือ จะไม่เป็นไปโดยประการอื่น คือ มันจะต้องเป็นอย่างนี้เท่านั้น

6.อิทัปปัจจยตา คือ ความที่เมื่อมีสิ่งนี้ เป็นปัจจัย สิ่งนี้ๆจึงเกิดขึ้น

7.ตถตา คือ มันเป็น ของมัน อย่างนั้นเอง

8.สูญญตา คือ ความว่าง (ว่างจากความปรุงแต่งของ สังขารทั้งหลาย)

9. อตัมมยตา ความไม่อาศัยการปรุงแต่งของสิ่งนั้นอีกต่อไป, ความอยู่เหนืออำนาจ ความไม่ถูกปรุงโดยสิ่งนั้นอีกต่อไป

ภาษาชาวบ้าน "กูไม่ยุ่งเกี่ยวกะมึงอีกต่อไป"

แปลตามฝรั่งหรืออรรถกถาว่า ไม่มี ไม่อาศัย ตัณหา มานะ ทิฐิ

ความไม่ตกอยู่ใต้อำนาจการปรุงแต่งผูกพัน ของปัจจัย สังขารนั้นๆ อีกต่อไป

ความไม่ต้องให้มันปรุงแต่งสร้างสรรค์อีกต่อไป

ดูยังไงก็ฟังยากอยู่นั้นเอง ท่านจึงบัญญัติคำแปลชนิดที่ฟังแล้วสะดุดใจ (ดังอีกหลายๆ คำที่ท่านประดิษฐ์ขึ้น) ว่า "กูไม่ยุ่งเกี่ยวกะมึงอีกต่อไป, กูไม่เอากะมึงอีกต่อไป" ไม่เอากะมึงอย่างไร ลองอ่าน อตัมมยตาประยุกต์เป็นตัวอย่างสักเล็กน้อย

"ปัญหาอันเลวร้ายในชีวิตประจำวันนั้นมันคืออะไร อันแรกสุด ความรัก ความโกรธ ความเกลียด ความกลัว ความตื่นเต้น ความอิจฉาริษยา ความวิตกกังวล ความอาลัยอาวรณ์ ความหวง ความหึง

ความรักนี่ยุ่งยากที่สุด เพราะมันมีหลายรัก รักด้วยความโง่ก็มี รักด้วยสติปัญญาก็มี รักมีกิเลสตัณหาก็มี รักไม่มีกิเลสตัณหาก็มี แต่ความรักโดยทั่วไปของปุถุชนก็รักด้วยความโง่ รักด้วยกิเลสตัณหาทั้งนั้น เป็นความรักที่กัดเจ้าของ เพราะมันรักด้วยความโง่ ถ้ามีความรู้เรื่องอนิจจัง ทุกขัง อนัตตา ไปถึงอตัมมยตาแล้วมันก็สลัดความรักออกไปได้......"

อธิบายธรรมะ 9 ตา พอสังเขป

อนิจจตา “ความไม่เที่ยง” หมายถึงการเปลี่ยนแปลงแห่งสังขาร (สิ่งผสมทั้งหลาย) ทุกขตา “ความเป็นทุกข์” หมายถึงความคงอยู่ในสภาพเดิมไม่ได้ จำต้องเปลี่ยนไปในที่สุด หรือพูดอีกนัยหนึ่งว่า ความเปลี่ยนแปลงเป็นอนิจจตา สาเหตุแห่งความเปลี่ยนแปลงเป็น ทุกขตา อนัตตา ความไม่มีตัวตนถาวรหรือภาวะที่มิใช่ตัวตนของใคร

ธัมมัฏฐิตตา ธัมมนิยามตา คือกฎธรรมชาติ กฎธรรมดาของสิ่งทั้งหลายว่า สิ่งทั้งหลายที่เกิดมามีการเกิดขึ้นเปลี่ยนแปลงและดับสลายเหมือนกันทั้งหมด ไม่มีการยกเว้น อิทัปปัจจยตา คือความเป็นปัจจัยอิงอาศัยกันของสิ่งทั้งหลาย ตถตา คือความเป็นเช่นนั้นเอง สุญญตา คือความว่างหรือจิตว่าง อตัมมยตา คือความไม่มีตัณหามานะและทิฏฐิ เป็นภาวะของพระอรหันต์.

มารที่น่ากลัว ๕ ตน

.

“ มาร ที่น่ากลัว ๕ ตน สิ่งที่เรียกว่าเป็น “ มาร ๕ ตัว” คือ

.

“กิเลสมาร” เป็นมารตัวหนึ่ง เกิดขึ้นแล้วก็ทำลายหมด

.

“ขันธมาร” คือ ขันธ์ ๕ รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ นี้มีภาระต้องบริหาร มันทำให้เกิดการยึดถือติดอยู่ที่นั่น มันก็มีอาการเหมือนกับว่ามารขัดขวางความก้าวหน้า หรือบางทีถ้าทำผิดมากไป ก็ทำให้คนนั้นถึงกับตาย คือสูญเสียหมด เสียชีวิต เสียความดี เสียอะไรหมด เพราะทำผิดต่อสิ่งที่เรียกว่า “ขันธ์ ๕”

.

ทีนี้ “มัจจุมาร” คือ ความตาย มาถึงเมื่อไหร่ มันก็คือตัด ตัดรอนหมด เรียกว่าเป็นมารเหมือนกัน

.

ทีนี้ “อภิสังขารมาร” การปรุงแต่ง นี้เป็นมาร เพราะการปรุงแต่งทำให้ไม่หยุด บางคนจะอธิบายคำว่ากรรมก็ได้ แต่กรรมก็คือการปรุงแต่ง หรือการไม่ยอมให้หยุดเหมือนกัน แปลตามตัวดีกว่าว่า สัง-ขา-ระ แปลว่า “การปรุงแต่ง” การปรุงแต่งมันเป็นมาร มันทำให้ไปเรื่อยไป ไปเรื่อยไป ไม่รู้จักจบ ถ้าหยุดสังขารเสียได้นั่นแหละก็จะเป็นสุข เตสํ วูปสโม สุโข พระบังสุกุลว่า เตสํ วูปสโม สุโข แปลว่า สงบรำงับสังขารนั้นเสียได้ก็เป็นสุข

.

มารสุดท้าย “เทวปุตตมาร” เทวดาเป็นมาร เขาชอบอธิบายกันว่าเทวดาบนสวรรค์ บางคราวลงมาขัดคอมนุษย์ พวกเทวดาเทวบุตรเหล่านั้นมาเป็นมาร เราว่าอธิบายอย่างนั้นมันน่าหัวเราะ ความอยากเป็นเทวดานั่นแหละ ความอยากสำรวยสำอางนั่นแหละ มันเป็นมาร หลงใหลใน “ความเป็นอยู่ท่ามกลางกามารมณ์” นั่นแหละ มันเป็นมาร เพราะว่า คำว่า เทวดา ในที่นี้หมายถึง ความสุขทางกามารมณ์ มันเป็นมาร นี่เรียกว่า “มารน่ากลัว ๕ ตน”

.

พุทธทาสภิกขุ

ที่มา : จากธรรมบรรยาย “ฟ้าสางทางธรรมโฆษณ์” บรรยายเมื่อ วันเสาร์ที่ ๑๑ มิถุนายน ๒๕๒๖ ณ ลานหินโค้ง สวนโมกขพลาราม

---------------------------------

.

พระผู้มีพระภาคทรงตรัส…

.

“เราได้พ้นแล้วจากบ่วงทั้งปวง

ทั้งที่เป็นของทิพย์

ทั้งที่เป็นของมนุษย์

เราได้พ้นแล้ว

จากเครื่องพันธนาการมากมาย

.

แน่ะ! มารผู้กระทำซึ่งที่สุด

เราได้กำจัดท่านเสียแล้ว

เราปราศจากความพอใจในอารมณ์เหล่านี้

คือ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ ซึ่งเป็นที่รื่นรมย์ใจ

แน่ะ! มารผู้กระทำซึ่งที่สุด

เราได้กำจัดท่านเสียแล้ว”

.

พระไตรปิฎกภาษาไทย

วิ. ม. ๔/๓๓/๔๑

## ท. ส. ปัญญาวุฑโฒ – รวมรวม. ##

เจตสิกคืออะไร?

เจตสิก คือ คุณธรรมอันเป็นส่วนประกอบอยู่ในจิต

เช่น เราภาวนาแล้ว เกิดศรัทธา เกิดวิริยะ เกิดสติ เกิดสมาธิ เกิดปัญญา ...

ศรัทธา วิริยะ สติ สมาธิ ปัญญา เป็นเจตสิก ประกอบอยู่ในจิต

คุณธรรมอันใดเป็นวิหารธรรมเครื่องอยู่ของจิต อันนั้นคือเจตสิก

ว่าอีกอย่างหนึ่ง สมมติจิตกับพุทโธสัมผัสกัน พุทโธเป็นธรรมารมณ์ จิตเป็นมโน ทั้งสองอย่างนี้มาผสมกันเข้า ก็เรียกว่าการสัมผัส และความรู้สึกว่าสัมผัสนั้นเป็นวิญญาณ

เมื่อภาวนาพุทโธแล้ว เกิดสมาธิขึ้นมานั่นคือเจตสิก แล้วเกิดปัญญาขึ้นมา นั่นก็คือเจตสิก เกิดสติขึ้นมา นั่นก็คือเจตสิก เกิดศรัทธาเชื่อมั่นขึ้นมา นั่นก็คือเจตสิก

ท่านเขียนไว้ในตำราว่าเจตสิกคือสิ่งที่ประกอบกับจิต บางท่านอาจจะเข้าใจว่าจิตนึกถึงรูปแล้วก็เป็นเจตสิก

ทีนี้จิตนึกถึงรูป มันเกิดความยินดียินร้ายขึ้นมา อันเป็นตัวกิเลสอันนี้เรียกว่า "อกุศลเจตสิก"

แต่การสัมผัสรู้ก็สักแต่ว่ารู้ เช่น ตาเห็นรูปก็รู้ว่ารูป นี่คือวิญญาณ ความยินดียินร้าย พอใจไม่พอใจในรูปนั้น เป็นอาการของกิเลส นั่นคือเจตสิก อันนี้อีกประเภทหนึ่ง

ถ้าเป็นคุณธรรมก็คือ นักปฏิบัติสามารถสร้างพละ ๕ ขึ้นมาในจิตได้ มีศรัทธา วิริยะ สติ สมาธิ ปัญญา หรือสามารถรวมอริยมรรคลงเป็นหนึ่ง เรียกว่า "เอกายโน มัคโค" มีสติเป็นตัวการ สามารถปฏิวัติจิตไปสู่ภูมิจิตภูมิธรรมได้ อันนั้นคือเจตสิก

+++++

หลวงพ่อพุธ ฐานิโย

อยู่กับความรู้สึกตัว จะลมหายใจ หรือ การขยับกายก็ได้ แล้วเมื่อชิน ความรู้สึกตัวจะปรากฏขึ้นมาเอง เวลามีสิ่งใดมามากระทบกายใจ ก็ให้แค่รู้ รู้สักว่ารู้ ไม่ไหลตามไปปรุงแต่ง โดยเฉพาะอารมณ์ความคิดต่างๆที่ปรากฏ ก็แค่รู้ ไม่ตามไป อยู่กับความรู้สึกตัว

เมื่อการปฏิบัติทําถูกทําตรง ความอยากต่างๆจะค่อยๆลดลง ปล่อยวางอารมณ์ต่างๆได้มากขึ้น การปรุงแต่งในสังขารจะค่อยๆหมดไป แต่งตัวตามความเหมาะสมเท่านั้น ไม่ปรุงแต่งมาก เดินอยู่บนเส้นทางแห่ง มรรค8

Trader Hunter พบธรรม

" กุญแจภาวนา"

การศึกษาธรรมะในทางพระพุทธศาสนานั้น เราศึกษา

ไปเพื่อหาทางพ้นทุกข์ เพื่อความสงบสุขเป็นจุดสําคัญ

จะศึกษเรื่องรูป เรื่องนาม เรื่องจิต เรื่องเจตสิกก็ตาม

ก็เพื่อความหลุดพ้นจากทุกข์เท่านั้น จึงจะถูกทาง มืใช่

เพื่ออย่างอื่น เพราะทุกข์มันมีเหตุเกิด และมีที่ของมัน

อยู่แล้ว

ฉะนั้น สิ่งเหล่านี้ถ้าเราเข้าใจเสียว่า มันจะเป็นจิตก็

ช่างมันเถอะ เมื่อมันนิ่งอยู่อย่างนี้ ก็คือปกติของมัน

ถ้าว่ามันเคลื่อนปุ๊บก็ป็นสังขาร แล้ว มันจะเกิดยินดีก็

เป็นสังขาร มันจะเกิดยินร้ายก็เป็นสังขาร มันอยาก

จะไปโน่นไปนี่ก็เป็นสังขาร ถ้าไม่รู้เท่าสังขาร ก็วิ่ง

ตามมันไป เป็นไปตามมัน เมื่อจิตเคลื่อนเมื่อใดก็เป็น

สมมุติสังขารเมื่อนั้น ท่านจึงให้พิจารณาสังขาร คือ

จิตมันเคลื่อนไหวนั่นเอง

เมื่อมันเคลื่อนออกไป ก็เป็นอนิจจัง ทุกขัง อนัตตา

ท่านให้พิจารณาอันนี้ ท่านจึงให้รับทราบสิ่งเหล่านั้น

ไว้ ให้พิจารณาสังขารเหล่านี้ ปฏิจจสมุปปาทธรรม

ก็เหมือนกัน อวิชชาเป็นปัจจัยให้เกิดสังขาร สังขาร

เป็นปัจจัยให้เกิดวิญญาณ วิญญาณเป็นปัจจัยให้เกิด

นามรูป ฯลฯ เราเคยเล่าเรียนมาศึกษามา ก็เป็นจริง

คือ ท่านแยกเป็นส่วน ๆ ไปเพื่อให้นักศึกษารู้ แต่เมื่อ

มันเกิดมาจริง ๆ แลัวนับไม่ทันหรอก

อุปมาเหมือนเราตกจากต้นไม้ ก็ตุ๊บถึงดินโน่น ไม่รู้ว่า

มันผ่านถึงไหนบ้าง จิตเมื่อถูกอารมณ์ปุ๊บขึ้นมาถึงชอบ

ใจก็ถึงดีโน่น อันที่ติดต่อกันเราไม่รู้ มันไปตามที่

ปริยัติรู้นั่นเอง แต่มันก็ไปนอกปริยัติด้วย มันไม่บอกว่า

ตรงนี้เป็นอวิชชา ตรงนี้เป็นสังขาร ตรงนี้เป็นวิญญาณ

ตรงนี้เป็นนามรูป มันไม่ได้ให้ท่านมหาอ่าน อย่างนั้น

หรอก เหมือนกับการตกจากต้นไม้ ท่านพูดถึงขณะจิต

อย่างเต็มที่ของมันจริง ๆ อาตมาจึงมีหลักเทียบว่า

เหมือนกับการตกจากต้นไม้ เมื่อมันพลาดจากต้นไม้

ไปปุ๊บ มิได้คณาว่ามันกี่นิ้วกี่ฟุต เห็นแต่มันตูมถึงดิน

เจ็บแล้ว

ทางนี้ก็เหมือนกัน เมื่อมันเป็นขึ้นมา เห็นแต่ทุกข์

โสกะปริเทวะ ทุกข์โน่นเลย มันเกิดมาจากไหน

มันไม่ได้อ่านหรอก มันไม่มีปริยัติที่ท่านเอาสื่งละเอียด

นี้ขึ้นมาพูด แต่ก็ผ่านไปทางเส้นเดียวกัน

แต่นักปริยัติเอาไม่ทัน

ฉะนั้น ท่านจึงให้ยืนตัวว่า อะไรที่เกิดขึ้นมาจากผู้รู้

อันนี้ เมื่อผู้รู้รู้ตามความเป็นจริง ของจิตหรือ เจตสิก

เหล่านี้ จิตก็ไม่ใช่เรา สิ่งเหล่านี้มีแต่ของทิ้งทั้งหมด

ไม่ควรเข้าไปยึด ไปหมายมั่นทั้งนั้น.

หลวงพ่อชา สุภัทโท

ละชั่วให้หมดทําความดีให้ถึงพร้อม ก็ยังอยู่แค่กรรมเท่านั้น ยังไม่พ้นจากการเวียนว่ายตายเกิด

สังขารมีแต่ความเสื่อมเป็นธรรมดา ทําปัญญาให้ถึงพร้อมเถิด ใช้ปัญญาประหารกิเลส

เห็นเป็นไตรลักษณ์ ไม่มีสัตว์ ไม่มีบุคคล

เจริญสติเป็นมรรค

ทําจิตให้บริสุทธิ์ ทําความดีให้ถึงพร้อม

เรายังเป็นผู้เดินทาง

ดูอาการปรากฏทางกาย ที่ชัดที่สุดในบัจจุบันๆเป็นสติเป็นพุทธะ ให้ปัญญาทํางาน

ศีล สมาธิ ปัญญา

วิปัสนาตัดทอนภพชาติได้ เอากิเลส ตัณหา มาตอน

ศีลเป็นสะพาน ทานเป็นเสบียง ภาวนาไม่ให้หลงทาง

เพื่อประหารกิเลสตัณหา กิเลสตัณหาทําให้เกิดภพชาติ

กิเลสตัณหามี 3 ระดับคือ หยาบ กลาง ละเอียด

รบด้วย ศีล รบกิเลสตัณหาอย่าง หยาบ

สมาธิ รบกิเลสตัณหาอย่าง กลาง

ปัญญา รบกิเลสตัณหาอย่าง ละเอียด

เอาสติไปปลูกให้ตื่น เป็นพุทธะ

มีสติระลึกรู้ตน

โยม :ความรู้สึกตัว เป็นสังขารปรุงแต่งหรือไม่ เจ้าค่ะ?

หลวงตา :ความรู้สึกตัว สติ สัมปชัญญะ และปัญญา ก็เป็นสังขารปรุงแต่ง

แต่พระพุทธเจ้าให้อาศัยสังขาร คือ ความรู้สึกตัว (สติ-สัมปชัญญะ) สมาธิและ ปัญญา คือ ความสังเกตเห็นว่ามี แต่สังขารทั้งนั้น ที่เกิดขึ้นแล้วดับไป

ไม่มีอะไรเป็นตัวตนจริง ๆ จัง ๆ (สมมติ)

ก็จะทั้งรู้ ทั้งเห็น ทั้งเข้าใจจากการรู้เห็นความจริงด้วยใจของตัวเอง

ก็จะสิ้นความหลง (สิ้นอวิชชา) เอง

เป็นวิมุติ หายสงสัย ไม่ต้องถามใคร

เรียกได้ว่า" อาศัยสังขาร เพื่อละสังขาร "

หลวงตา : แม้แต่ผู้สังเกต ผู้ดู ผู้รู้ ผู้เห็น ผู้เข้าใจ ผู้รู้แจ้ง ก็เป็น "สังขาร" ปรุงแต่ง

สิ่งใดปรุงแต่ง สิ่งนั้นย่อมมีความเกิด

สิ่งใดมีความเกิด สิ่งนั้นย่อมมีความดับไปเป็นธรรมดา

จึงเป็นสิ่งที่มีอยู่ชั่วคราว เป็นเพียงสมมติ

แต่ก็ต้องปรุงแต่งผู้สังเกต ผู้ดู ผู้รู้ ผู้เห็น เพื่อให้รู้ ให้เห็น ให้เข้าใจ ด้วยใจของเจ้าของเอง

ว่ามีแต่ "สังขาร" ปรุงแต่งทั้งนั้น ทั้งสิ่งที่ถูกดูและผู้ดูซึ่งเป็นสิ่งที่ไม่เที่ยง ต้องดับไปหายไปทั้งหมด

จึงไม่มีอะไรที่ยึดมั่นถือมั่นเอามาเป็นตัวเราหรือของเราได้

เพราะแม้แต่ผู้ยึดถือและผู้ปล่อยวาง ก็เป็น "สังขาร" ปรุงแต่ง ต้องดับไปทั้งหมด จึงสิ้นความหลงยึดมั่นถือมั่น

อวิชชา กิเลส ตัณหา อุปาทาน ภพ ชาติ และความทุกข์

จึงดับเสียทั้งหมด

ก็จะพบเห็นความจริงอีกด้านหนึ่ง คือ

"สังขาร" ปรุงแต่งทั้งหมด เกิด-ดับ ในความไม่เกิดดับ

แท้ที่จริงเราคือความไม่เกิดดับ หรือความไม่เกิดดับคือ"เรา"

แต่ไม่ใช่หลงปรุงแต่งเอาตัวเรา ไปยึดความไม่เกิดดับ

เพราะความปรุงเป็นตัวเรา เป็น "สังขาร" เป็นสิ่งเกิดดับ

ส่วนความไม่เกิด ไม่ดับ ไม่มีอะไรที่จะให้ยึดมั่นถือมั่นได้

สมจริงดังคำกล่าวที่ว่า ;

พระโสดาบัน - เห็นสิ่งใดเกิด สิ่งนั้นดับ

พระอรหันต์ - เห็นสิ่งใดไม่เกิด สิ่งนั้นไม่ดับ

************

หลวงตาณรงศักดิ์ ขีณาลโย

ที่มา : https://m.facebook.com/story.php...

“สังขาร” ใน ขันธ์ ๕ กับใน ไตรลักษณ์

มีความหมายเหมือนหรือต่างกันอย่างไร?

.

…. “ไตรลักษณ์” มีพุทธพจน์แสดงหลักไว้ในรูปของกฎธรรมชาติ ดังนี้

…. “ตถาคต(พระพุทธเจ้า)ทั้งหลาย จะอุบัติหรือไม่ก็ตาม ธาตุ(หลัก)นั้นก็ดํารงอยู่ เป็นธรรมฐิติ เป็นธรรมนิยามว่า

๑. สังขารทั้งปวง ไม่เที่ยง ... ๒. สังขารทั้งปวง เป็นทุกข์ .. ๓. ธรรมทั้งปวง เป็นอนัตตา

ตถาคตตรัสรู้ เข้าถึงหลักนั้นแล้ว จึงบอก แสดง วางเป็นแบบ ตั้งเป็นหลัก เปิดเผย แจกแจง ทําให้เข้าใจง่ายว่า “สังขารทั้งปวง ไม่เที่ยง สังขารทั้งปวง เป็นทุกข์ ธรรมทั้งปวง เป็นอนัตตา” ( องฺ. ติก. ๒๐/๕๗๖/๓๖๘ )

…. ไตรลักษณ์นี้ ในอรรถกถาบางที่เรียกว่า “สามัญลักษณะ” ในฐานะเป็นลักษณะร่วม ที่มีแก่สิ่งทั้งหลาย เป็นสามัญเสมอเหมือนกัน คือ ทุกอย่างที่เป็นสังขตะ เป็นสังขาร ล้วนไม่เที่ยง คงทนอยู่มิได้ เสมอเหมือนกันทั้งหมด ทุกอย่างที่เป็นธรรม ไม่ว่าสังขตะคือสังขาร หรืออสังขตะคือวิสังขาร ก็ล้วนมิใช่ตน ไม่เป็นอัตตา เสมอกันทั้งสิ้น

.

…. คําว่า “สังขาร” นั้น มีที่ใช้ในความหมายต่างๆกันไม่น้อยกว่า ๔ นัย แต่เฉพาะที่ต้องการให้เข้าใจในที่นี้ มี ๒ นัย คือ สังขารที่เป็นข้อหนึ่งในขันธ์ ๕ กับสังขารที่กล่าวถึงในไตรลักษณ์ เพราะสังขาร ๒ นัยนี้มาในหลักธรรมสําคัญ กล่าวอ้างกันบ่อย และมีความหมายคล้ายจะซ้อนกันอยู่ ทําให้ผู้ศึกษาสับสนได้ง่าย อีกทั้งเป็นเรื่องที่เกี่ยวข้องกับหลักธรรมที่กําลังอธิบายอยู่โดยตรงเบื้องแรก ขอยกคํามาดูให้เห็นชัด

… ๑. สังขาร ใน ขันธ์ ๕ คือ รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ

… ๒. สังขาร ใน ไตรลักษณ์ สังขารทั้งปวงไม่เที่ยง สังขารทั้งปวง เป็นทุกข์ ธรรมทั้งปวงเป็นอนัตตา

…. ขอนําความหมายทั้ง ๒ นัยนั้นมาทบทวน โดยเข้าคู่เทียบให้เปรียบกันดู ดังนี้

.

๑. สังขาร ซึ่งเป็นข้อที่ ๔ ใน ขันธ์ ๕ หมายถึง สภาวะที่ปรุงแต่งจิต ให้ดี ให้ชั่ว ให้เป็นกลาง ได้แก่ คุณสมบัติต่างๆของจิต มีเจตนาเป็นตัวนํา ที่ปรุงแปรการตริตรึกนึกคิดในใจ และการแสดงออกทางกาย วาจา ให้เป็นไปต่างๆ เป็นตัวการของการทํากรรม เรียกง่ายๆว่า เครื่องปรุงของจิต เช่น ศรัทธา สติ หิริ โอตตัปปะ เมตตา กรุณา ปัญญา โมหะ โลภะ โทสะ เป็นต้น (คัมภีร์อภิธรรมจําแนกไว้ ๕๐ อย่าง เรียกว่า เจตสิก ๕๐ ในจํานวนทั้งหมด ๕๒) ซึ่งทั้งหมดนั้นล้วนเป็นนามธรรม มีอยู่ในใจทั้งสิ้น นอกเหนือจาก เวทนา สัญญา และ วิญญาณ

.

๒. สังขาร ที่กล่าวถึงใน ไตรลักษณ์ หมายถึง สภาวะที่ถูกปรุงแต่ง คือ สภาวะที่เกิดจากเหตุปัจจัยปรุงแต่งขึ้น ทุกอย่างประดามี ไม่ว่าจะเป็นรูปธรรมหรือนามธรรมก็ตาม เป็นด้านร่างกายหรือจิตใจก็ตาม มีชีวิตหรือไร้ชีวิตก็ตาม อยู่ในจิตใจหรือเป็นวัตถุภายนอกก็ตาม เรียกอีกอย่างหนึ่งว่า “สังขตธรรม” คือทุกสิ่งทุกอย่าง เว้นแต่ นิพพาน

.

จะเห็นว่า “สังขาร” ในขันธ์ ๕ มีความหมายแคบกว่า “สังขาร" ในไตรลักษณ์ หรือเป็นส่วนหนึ่งของสังขารในไตรลักษณ์นั่นเอง ความต่างกันและแคบกว่ากันนี้ เห็นได้ชัดทั้งโดยความหมายของศัพท์ (สัททัตถะ) และ โดยองค์ธรรม

… ก. โดยความหมายของศัพท์: “สังขาร” ในขันธ์ ๕ หมายถึง สภาวะที่ปรุงแต่งจิต ตัวปรุงแต่งจิตใจ และการกระทํา ให้มีคุณภาพต่างๆ เครื่องปรุงของจิต หรือแปลกันง่ายๆ ว่า ความคิดปรุงแต่ง ส่วน “สังขาร” ในไตรลักษณ์ หมายถึงสภาวะที่ถูกปรุงแต่ง คือ ถูกปัจจัยของมันปรุงแต่งขึ้นมา แปลง่ายๆว่า สิ่งที่เกิดจากปัจจัยปรุงแต่ง สิ่งปรุงแต่งหรือของปรุงแต่ง นอกจากความหมายจะต่างกันอย่างที่พอสังเกตเห็นได้อย่างนี้แล้ว ความหมายนั้นยังแคบกว่ากันด้วย กล่าวคือ สภาวะที่ปรุงแต่งจิต เครื่องปรุงของจิต หรือความคิดปรุงแต่ง (สังขารในขันธ์ ๕) นั้น ตัวของมันเองก็เป็นสภาวะที่ถูกปรุงแต่ง เป็นสิ่งปรุงแต่ง หรือเป็นของปรุงแต่ง เพราะเกิดจากปัจจัยอย่างอื่นปรุงแต่งขึ้นมาอีกต่อหนึ่ง ทยอยกันไปเป็นทอดๆ จึงไม่พ้นที่จะเป็นส่วนหนึ่งของสังขารในความหมายอย่างหลัง (ในไตรลักษณ์) คือ เป็นสภาวะที่ถูกปรุงแต่ง หรือเป็นของปรุงแต่งนั่นเอง "สังขาร” ในขันธ์ ๕ จึงกินความหมายแคบกว่า เป็นเพียงส่วนหนึ่ง ส่วน "สังขาร" ในไตรลักษณ์กินความหมายครอบคลุมทั้งหมด

.

… ข. โดยองค์ธรรม: ถ้าแบ่งธรรมหรือสิ่งต่างๆออกเป็น ๒ อย่าง คือ รูปธรรม กับ นามธรรม และแบ่งนามธรรมซอยออกไปอีกเป็น ๔ อย่างคือ เวทนา สัญญา สังขาร และ วิญญาณ จะเห็นว่า “สังขาร” ในขันธ์ ๕ เป็น นามธรรมอย่างเดียว และเป็นเพียงส่วนหนึ่งในสี่ส่วนของนามธรรมเท่านั้น แต่ “สังขาร” ในไตรลักษณ์ ครอบคลุมทั้งรูปธรรมและนามธรรม อนึ่ง รูปธรรมและนามธรรมที่กล่าวถึงนี้ เมื่อแยกออกไปก็คือ ขันธ์ ๕ นั่นเอง

…. จะเห็นว่า สังขารในขันธ์ ๕ เป็นเพียงขันธ์หนึ่งในขันธ์ ๕ (เป็นลําดับที่สี่) แต่สังขารในไตรลักษณ์ครอบคลุมขันธ์ ๕ ทั้งหมด กล่าวคือ สังขาร(ในขันธ์ ๕) เป็นสังขารอย่างหนึ่ง(ในไตรลักษณ์) เช่นเดียวกับขันธ์อื่นๆทั้งสี่ขันธ์ นอกจากนั้น ธรรมหรือสิ่งต่างๆที่นํามาแบ่งในที่นี้ ก็คือสังขตธรรม ซึ่งก็เป็นไวพจน์ คืออีกชื่อหนึ่งของสังขาร(ในไตรลักษณ์)นั่นเอง จึงเห็นชัดเจนว่า สังขาร(ในขันธ์ ๕) เป็นเพียงส่วนย่อยอย่างหนึ่งฝ่ายนามธรรมที่รวมอยู่ด้วยกันทั้งหมดภายในสังขาร(ในไตรลักษณ์) เท่านั้นเอง

.

…. ฉะนั้น คํากล่าวที่ว่า รูปไม่เที่ยง เวทนาไม่เที่ยง สัญญาไม่เที่ยง สังขารไม่เที่ยง วิญญาณไม่เที่ยง กับข้อความว่า สังขารทั้งปวงไม่เที่ยง จึงมีความหมายเท่าๆกัน หรือพูดอีกนัยหนึ่ง ข้อความว่า “สังขารทั้งปวงไม่เที่ยง” เมื่อจะขยายออกไปให้ละเอียด ก็พูดใหม่ได้ว่า “รูปไม่เที่ยง เวทนาไม่เที่ยง สัญญาไม่เที่ยง สังขารไม่เที่ยง วิญญาณไม่เที่ยง”

…. เพื่อกันความสับสน บางทีท่านใช้คําว่า“สังขารขันธ์” สําหรับคําว่าสังขารในขันธ์ ๕ ที่เป็นเพียงส่วนหนึ่งในนามธรรม และใช้คําว่า“สังขาร” ที่เป็นสังขตธรรมหรือ“สังขตสังขาร” หรือ“สังขาร”เดี่ยวๆ สําหรับสังขารในไตรลักษณ์ ที่มีความหมายครอบคลุมทั้งรูปธรรมและนามธรรม หรือ ขันธ์ ๕ ทั้งหมด

…. การที่ข้อธรรม ๒ อย่างนี้มาลงเป็นคําศัพท์เดียวกันว่า “สังขาร” ก็เพราะมีความหมายเหมือนกันว่า ปรุงแต่ง” แต่มาต่างกันตรงที่ว่า อย่างแรกเป็น “ความคิดปรุงแต่ง” อย่างหลังเป็น “สิ่งปรุงแต่ง หรือ ของปรุงแต่ง”

.

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ ( ป. อ. ปยุตฺโต )

ที่มา : จากหนังสือ “ไตรลักษณ์” (ซึ่งก็เป็นเนื้อหาส่วนหนึ่งของหนังสือ “พุทธธรรม ฉบับปรับขยาย” นั่นเอง)

## ท. ส. ปัญญาวุฑโฒ - รวบรวม. ##