พุทธทาสภิกขุ

"พระพุทธภาษิตใน สังยุตตนิกาย ตรัสไว้ในตอนหนึ่งเป็นใจความว่า ธรรมทั้งหมด(ทั้งสภาวธรรม สัจจธรรม ปฏิปัตติธรรม และปฏิเวธธรรม) ที่พระองค์ได้ตรัสรู้นั้น มีปริมาณมากเท่ากับใบไม้หมดทั้งป่า ส่วนธรรมที่ทรงนำมาสอนนั้นเท่ากับใบไม้เพียงกำเดียว จากใบไม้หมดทั้งป่านั้น, กล่าวคือ เฉพาะเรื่องอริยสัจสี่ ในส่วนที่เป็นการปฏิบัติที่นั้นเอง. อีกแห่งหนึ่งตรัสไว้ในบาลี อลคัททูปมสูตร มัชฌิมนิกาย มีขอบเขตแคบเข้ามาอีก โดยตรัสว่า "ตถาคตกล่าวสอนแต่เรื่องความทุกข์ และความดับไม่เหลือแห่งทุกข์เท่านั้น." ในบาลี จูฬตัณหาสังเขยยสูตร มัชฌิมนิกาย ได้ตรัสไว้อย่างรัดกุมถึงที่สุด โดยตรัสไว้เป็นใจความว่า คำสอนของพระองค์ทั้งหมดทั้งสิ้น สรุปลงได้เป็นประโยคสั้นๆเพียงประโยคเดียวว่า "สพฺเพฺ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสาย" ซึ่งแปลว่า “สิ่งทั้งปวงอันใครๆไม่ควรยึดมั่น ว่าเป็นตัวตนหรือของตน” ดังนี้.

จากพระพุทธภาษิตเหล่านี้ ทำให้เราสรุปความได้ว่า “ธรรม” ที่เป็นหัวใจของพุทธศาสนานั้น คือหลักความจริงที่ว่า

(๒.๑) ธรรมชาติทั้งปวง ทั้งที่เปลี่ยนแปลงและไม่เปลี่ยนแปลง เป็นสิ่งที่ใครจะไปถือเอาว่า เป็นตัวตนหรือเป็นของตน ไม่ได้,

(๒.๒) กฎของธรรมชาติมีอยู่อย่างเด็ดขาดว่า ถ้าไปยึดถือหรือมั่นหมายสิ่งใด ว่าเป็นตัวตนหรือของตนก็ตามเข้าแล้ว จะต้องเกิดความรู้สึกที่เป็นทุกข์ขึ้นมาทันที ไม่โดยตรงก็โดยเร้นลับ,

(๒.๓) ดังนั้น หน้าที่ตามกฎธรรมชาติที่มนุษย์จะต้องปฏิบัติก็คือ กระทำสิ่งต่างๆ ที่ควรกระทำ และรับผลแห่งการกระทำนั้นๆไปโดยไม่ต้องมีความยึดถือว่าตัวตน หรือของตน ดังที่กล่าวแล้ว,

(๒.๔) เรามีชีวิตอยู่ด้วยกันในโลกนี้ ด้วยความยินยอมกันได้ทุกประการ โดยไม่ต้องเบียดเบียนกัน เพราะไม่มีความยึดมั่นสิ่งใด โดยความเป็นของตนหรือเป็นตัวตนนั่นเอง.

นี้คือตัว “หลักธรรม” ส่วนที่เป็นหัวใจของพุทธศาสนา และตรงตามพระพุทธภาษิตที่ตรัสว่า "สพฺเพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสาย" แปลว่า “ธรรมทั้งปวง อันใครๆไม่ควรยึดมั่น” ดังที่กล่าวมาแล้ว”

พุทธทาสภิกขุ

ปาฐกถาเรื่อง “สิ่งที่เรายังสนใจกันน้อยไป”

แสดงท่ามกลางที่ประชุมใหญ่ พุทธศาสนิกสัมพันธ์แห่งโลก

เมื่อวันที่ ๘ พฤศจิกายน ๒๕๐๙

ไขรหัส...ทางสู่ “นิพพาน”

“นิพพาน” คือ “ไม่ปรุง” นั่นเอง!

“ นิพพาน ” ในพุทธศาสนานั้น เมื่อกล่าวสำหรับคนทั่วไปแล้ว พึงเข้าใจเถิดว่ามันตรงกันข้ามกับคำว่า “สังขาร” โดยบาลีว่า

“ สงฺขารา ปรมา ทุกฺขา ” สังขารทั้งหลายเป็นทุกข์อย่างยิ่ง

“ นิพฺพานํ ปรมํ สุขํ ” นิพพานเป็นสุขอย่างยิ่ง

ดังนั้น จึงได้ความว่า สิ่งที่เรียกว่านิพพานนั้น ก็คือไม่ปรุงนั่นเอง ( อสังขตธรรม, วิสังขาร )

ความปรุง คือ เวียนว่ายไปในสังสารวัฏฏ์ เป็นความทุกข์

ความไม่ปรุง คือ มีสติปัญญาสูงถึงขนาดที่ตัดผ่าวงกลมนี้ได้ขาดกระจายออกไป ไม่ให้หมุนได้อีกต่อไป คือไม่เป็นสังสารวัฏฏ์ ( วิวัฏฏะ ) อย่างนี้เรียกว่า ไม่ปรุง

เกิดมาเพื่อหยุดเสียซึ่งสังสารวัฏฏ์ ให้ถึงที่สุดของความทุกข์ คือไม่มีทุกข์เลย นี่เรียกว่า นิพพาน อย่างนี้ไม่ใช่เป็นเรื่องที่ลึกลับมหัศจรรย์เหลือวิสัยของคน”

พุทธทาสภิกขุ

ธรรมบรรยายเรื่อง “เกิดมาเพื่อเดินทาง”

๒๑ กรกฎาคม ๒๕๐๘

-------------------------------

คำว่า “ธรรมทั้งปวง” แยกได้เป็น ๒ อย่าง คือ

๑.#สังขตธรรม_ธรรมที่ถูกปรุงแต่ง

ได้แก่ ธรรมที่มีปัจจัยหรือสภาวะที่เกิดจากปัจจัยปรุงแต่ง สภาวะที่ปัจจัยทั้งหลายมาร่วมกันแต่งสรรค์ขึ้น สิ่งที่ปัจจัยประกอบเข้า หรือสิ่งที่ปรากฎและเป็นไปตามเงื่อนไขของปัจจัย เรียกอีกอย่างหนึ่งว่า"สังขาร' ซึ่งมีรากศัพท์และคำแปลเหมือนกัน หมายถึงสภาวะทุกอย่าง ทั้งทางวัตถุและทางจิตใจ ทั้งรูปธรรมและนามธรรม ทั้งที่เป็นโลกียะและโลกุตตระ ทั้งที่ดีที่ชั่วและที่เป็นกลางๆทั้งหมด เว้นแต่ นิพพาน

๒.#อสังขตธรรม_ธรรมที่ไม่ถูกปรุงแต่ง

ได้แก่ ธรรมที่ไม่มีปัจจัยหรือสภาวะไม่เกิดจากปัจจัยปรุงแต่ง ไม่เป็นไปตามเงื่อนไขของปัจจัย เรียกอีกอย่างหนึ่งว่า'วิสังขาร' ซึ่งแปลว่า สภาวะปลอดสังขาร หรือสภาวะที่ไม่มีปัจจัยปรุงแต่ง หมายถึง นิพพาน นั่นเอง

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์

( ป.อ. ปยุตฺโต )

ที่มา : จากหนังสือ “ไตรลักษณ์”

-------------------------------------------

"นิพพาน" เป็น "อนัตตา" ไม่มีเหตุปัจจัยปรุงแต่ง

"พุทธศาสนาสอนให้เห็นทุกอย่างโดยความเป็นธาตุ, เป็นสักว่าธาตุ, ไม่มีส่วนใดที่จะถือว่า เป็นสัตว์ เป็นบุคคล ตัวตน เรา เขา. พุทธศาสนามุ่งจะให้เห็น"อนัตตา" คือเห็นว่ามันไม่มีตัว ไม่มีตน สัตว์ บุคคล อะไร, มีแต่สิ่งที่เรียกว่า"ธาตุ"

ทีนี้ ในบรรดาธาตุทั้งหลายนั้น จะมีกี่สิบอย่าง กี่ร้อยอย่าง ก็สุดแท้; แต่สรุปแล้วมันก็มีเพียง ๒ อย่าง คือ "สังขตธาตุ" กับ "อสังขตธาตุ"

โดยสรุปย่อ "สังขตธาตุ" ก็คือ สิ่งที่มันมีเหตุปัจจัยปรุงแต่ง ทำให้หมุนเวียนเปลี่ยนแปลงอยู่เสมอ ไม่มีที่สิ้นสุด มันมีตัวมันเองเป็นความหมุนเวียนเปลี่ยนแปลง, อะไรประกอบกันเข้าเป็นสิ่งเหล่านี้ ไม่ว่าส่วนไหนก็ตาม ก็เรียกว่า"ธาตุ"ทั้งนั้น. ฉะนั้น สังขตธาตุจึงมีมากมายหลายสิบหลายร้อยอย่าง เรียกว่าสังขตธาตุเพราะมีเหตุปัจจัยปรุงแต่ง นี้ก็เรียกว่า"ธาตุ"เท่านั้น ไม่ใช่สัตว์ บุคคล ตัวตน เรา เขา.

ทีนี้อย่างที่สองเรียก "อสังขตธาตุ" นั้น คือตรงกันข้าม สิ่งนี้ไม่มีปัจจัยปรุงแต่ง, แล้วก็ไม่ปรุงแต่งสิ่งใด มันตรงกันข้ามกับสังขตธาตุ โดยประการทั้งปวง. บางทีก็เรียกว่า"นิโรธธาตุ" ธาตุเป็นที่ดับแห่งธาตุทั้งหลาย, บางทีก็เรียกว่า"นิพพานธาตุ" ธาตุเป็นที่ดับเย็นสนิท อย่างนี้ก็มี ; เรียกกันอย่างรัดกุมก็ควรจะเรียกว่า "อสังขตธาตุ" คือ ธาตุที่ไม่มีเหตุปัจจัยปรุงแต่ง, ทรงตัวอยู่ได้โดยไม่ต้องมีเหตุปัจจัยปรุงแต่ง มันจึงไม่เปลี่ยนแปลง มันจึงไม่ดูน่าเกลียด แต่ถึงอย่างนั้นก็เป็นสักแต่ว่าธาตุ.

สังขตธาตุ ก็เป็นแต่สักว่าธาตุ, อสังขตธาตุ ก็เป็นแต่สักว่าธาตุ ; เพราะฉะนั้นมันจึงมีแต่"อนัตตา", สังขารทั้งปวงไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา นั่นถูก ; แต่ธรรมทั้งปวงเป็นอนัตตานั้นถูกกว่า คือว่า สังขารก็ตาม วิสังขารก็ตาม หมายความว่า ที่เป็นสังขารก็ตาม ที่เป็นวิสังขารก็ตาม เป็นอนัตตาด้วย ; ส่วนที่ไม่เที่ยงที่เป็นทุกข์นั้น มันเป็นแต่พวกที่เป็นสังขาร หรือเป็นสังขตธาตุ ฉะนั้น เราจึงกล่าวได้โดยสรุปท้ายในที่สุดว่า จะเป็นธาตุชนิดไหนมันก็ล้วนแต่สักว่าธาตุ, ไม่ใช่ สัตว์ บุคคล ตัวตน เรา เขา อะไรนี้.

ฉะนั้น จึงไม่ถือว่านิพพานนั้นเป็นอัตตา แม้ว่าจะมีคนบางคน ครูบาอาจารย์บางท่านสอนว่า นิพพานเป็นอัตตาอะไรก็ตามใจเขา, ไม่จำเป็นจะต้องไปเถียงกัน, และนี้ต้องการจะชี้ให้เห็นว่า พระพุทธเจ้าท่านทรงแสดงไว้ชัดว่า ที่เป็นสังขตะก็เป็นเพียงสักว่าธาตุ, ที่เป็นอสังขตะก็เป็นเพียงสักว่าธาตุ. ฉะนั้น เมื่อเป็นเพียงสักว่าธาตุแล้วก็เป็นตัวตนไปไม่ได้ ; ดังนั้น จึงเป็นอนัตตา. ความรู้นี้ไม่เป็นที่ตั้งแห่งกิเลส แต่เป็นที่ดับแห่งกิเลส ; ไม่เป็นที่ตั้งแห่งกิเลสก็ไม่อาจจะทำกรรม ดังนั้น ก็ไม่มีกรรม ไม่มีผลกรรม ด้วยอำนาจของความรู้ข้อนี้. นี้คือตัวพระพุทธศาสนา.

พุทธทาสภิกขุ

บรรยายธรรมหัวข้อ"เรื่องเกี่ยวกับธาตุ"

ธรรมบรรยายชุด"ก ข ก กา ของการศึกษาพุทธศาสนา"

เมื่อวันที่ ๑๙ มกราคม ๒๕๑๗

----------------------------------------

เตสํ วูปสโม สุโข : สงบสังขารเสียได้เป็นสุขอย่างยิ่ง

เตสํ วูปสโม สุโข : สงบสังขารเสียได้เป็นสุขอย่างยิ่ง ไม่ใช่หมายถึงความตาย นั่นภาษาคนโง่พูด ว่านอนอยู่ในโลง นั่นคือสงบสังขารเสียได้ เป็นภาษาชาวบ้าน ภาษาคน.

ภาษาธรรมะ สงบสังขารเสียได้ นั่นคือหยุดการปรุงแต่งเสียได้ ไม่ปรุงแต่งกายสังขาร ไม่ปรุงแต่งวจีสังขาร ไม่ปรุงแต่งมโนสังขาร ทั้งชนิดบาป บุญ อเนญชา, ไม่ว่าชนิดไหนหมด ไม่มีการปรุง, มีหัวใจรวมอยู่ที่ดับแห่งความผัสสะเสียได้ แล้วก็ไม่มีการปรุง ก็เรียกว่าสงบแห่งสังขาร สงบแห่งสังขารคือหยุดการปรุง นี่ก็เป็นไวพจน์แห่ง "พระนิพพาน"

พุทธทาสภิกขุ

ธรรมบรรยายหัวข้อเรื่อง"ความสิ้นกรรมและไวพจน์ของนิพพาน"

ณ ลานหินโค้ง ๑๒ พฤษภาคม ๒๕๒๗

------------------------------

"หยุด"ความทุกข์ ในกระแส"ปฏิจจสมุปบาท"

ความรู้สึกว่า "ตัวกู-ของกู" นี้ เรียกว่า "อุปาทาน" เกิดมาจากตัณหา ตัณหาปรุงเป็นอุปาทาน

ถ้าปฏิจจสมุปบาทได้ส่งทยอยกันมาจนถึงตัณหาอุปาทานแล้ว มันก็เป็นมูลเหตุของความทุกข์ได้โดยสมบูรณ์แล้ว นี้แปลว่า เดี๋ยวนี้เชื้อโรคฟักตัวเต็มที่แล้ว เชื้อโรคที่เข้ามาทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ในขณะของผัสสะหรือเวทนานั้น เมื่อมาถึงขั้นของตัณหาอุปาทานนี้ มันฟักตัวเต็มที่ถึงขนาดจะเป็นอาการของโรคโดยสมบูรณ์แล้ว เพราะว่าหลังจากอุปาทานก็มีภพ "อุปาทานทำให้เกิดภพ"

"ภพ" แปลว่า ความมี-ความเป็น ความมี-ความเป็นของอะไร? ก็ของตัวกู และของกูนั่นเอง

"กรรมภพ" ก็คือ การกระทำที่ทำให้เกิดตัวกูและของกู ถ้าเรียกว่า “ภพ” เฉยๆ ก็คือ ภาวะแห่งตัวกูเต็มที่ เป็นโรคเต็มที่

ภพให้เกิดชาติ ก็หมายความว่า ความเต็มที่นั้นมันแสดงออกมาเป็นชาติ คือ ความเกิด นี้ "ตัวกู"ได้เกิดออกมาแล้ว เป็นความทุกข์ เป็นความแก่ ความตาย โศกะ ปริเทวะ ทุกขะ โทมนัส มากมายเหลือที่จะจาระไนอาการ แต่รวมเรียกว่า "เป็นทุกข์"

ขณะนี้ก็คืออาการที่เรากำลังเจ็บปวด ทุรนทุรายอยู่ด้วยผลของโรค นี้เรียกว่า "ปฏิจจสมุปบาท" ได้เป็นมา ได้ทยอยกันมา จนถึงกับเกิดโรค หรือ เกิดทุกข์

ในทางปฏิบัติ เราหยุดมันเสียให้ได้ ตรงที่ไม่ให้ผัสสะปรุงเวทนา หรือถ้าพลาดตรงนั้นก็ให้มาทำตรงที่ไม่ให้เวทนาปรุงเป็นตัณหา หลังจากนี้แล้วก็ช่วยไม่ได้

เพราะฉะนั้น เราพยายามมีธรรมะกันให้ได้ตรงที่...ตาเห็นรูป หูฟังเสียง จมูกได้กลิ่นนี้ โดยที่เราศึกษาอบรมกันอยู่เป็นประจำในข้อที่ว่า "สิ่งทั้งปวงไม่ควรยึดมั่นถือมั่น" แปลว่า คนธรรมดาเขามีแนวว่า ถ้าเกิดผัสสะแล้วเกิดเวทนา แล้วเกิดตัณหา อุปาทาน ภพ ชาติ นี้ เป็นทางที่เดินกันจนเตียนโล่งไปหมด เดินง่ายที่สุด

แต่เราไม่เอาอย่างนั้น พอมีผัสสะกระทบแล้วเราก็วกกลับเดินไปในทางของสติปัญญา ไม่เดินไปทาง "ตัวกู-ของกู" อย่างนี้ไม่มีทุกข์เลยทุกวันทุกคืนจะไม่มีทุกข์เลย แล้วถ้าทำได้เก่ง คือทำไปตามวิธีที่ถูกต้องถึงที่สุดแล้ว เป็นพระอรหันต์ได้ในตัวเอง

ถ้าเอาตามหลักที่พระพุทธเจ้ากล่าว มันก็มีหลักง่ายๆ คือหลักที่พระพุทธเจ้าตรัสกับพระสาวก ชื่อ "พาหิยะ" ว่า...

“ดูกร พาหิยะ เมื่อใดเธอได้เห็นรูป สักว่าตาเห็น ได้ฟังเสียง สักว่าหูได้ยิน ได้ดมกลิ่น ก็สักแต่ว่าได้กลิ่น ได้ลิ้มรส ก็สักแต่ว่าได้ชิม ได้สัมผัสผิวหนัง ก็สักแต่ว่า เป็นการกระทบทางผิวหนัง จะคิดนึกขึ้นมาในใจ ก็สักแต่ว่ารู้สึกตามธรรมชาติขึ้นมาในใจ เมื่อเป็นดังนี้แล้ว เมื่อนั้นตัวเธอจักไม่มี (คือ ตัวกูไม่มี) เมื่อตัวเธอไม่มี การวิ่งไปทางโน้น หรือวิ่งมาทางนี้ หรือหยุดอยู่ที่ไหนก็ตาม มันก็ไม่มี นั่นแหละคือที่ สิ้นสุดของความทุกข์ นั่นแหละคือนิพพาน”

พุทธทาสภิกขุ

ที่มา : จากธรรมบรรยาย "ใจความทั้งหมดของพระพุทธศาสนา"

## ท. ส. ปญฺญาวุฑฺโฒ รวบรวม. ##

“วัฏสงสาร” ที่เป็น“สันทิฏฐิโก” อันบุคคลเห็นได้ด้วยตนเอง

“วัฏสงสารก่อนตาย ในคนที่ยังเป็นๆอยู่นี่ เราบอกวัฏสงสารนี้เป็น “สันทิฏฐิโก” ที่จริงกว่า จำเป็นกว่า วัฏสงสารนี้อยู่ในจิตใจในบุคคล

คือ เมื่อบุคคลอยากอะไร มันเป็น “กิเลส”

เมื่อบุคคลทำอะไรลงไปตามความอยากนี้ มันเป็น “กรรม”

กรรม มันก็เกิด“ผล”ที่บุคคลได้รับอยู่

นี่ วัฏสงสาร ที่วนเวียนอยู่ในจิตใจของคน

วันแล้ว วันเล่า เดือนแล้ว เดือนเล่า เป็นรอบๆ

วันหนึ่งอาจจะมีวัฏสงสารหลายรอบ เราชี้อย่างนี้...

วัฏสงสาร ที่ร้ายกาจ ที่รุนแรง ที่เป็นปัญหามาก ว่ามันอยู่ที่ความอยาก แล้วกระทำตามความอยาก และได้ผลขึ้นมา แล้วมันทำให้อยากต่อไปอีก นี่อย่างนี้...

ทุกเรื่อง ต้องชี้ลงไปยังจิตใจของบุคคล จึงเป็นสันทิฏฐิโก ปัจจัตตัง เวทิตัพโพ”

พุทธทาสภิกขุ

ที่มา : ธรรมบรรยาย เรื่อง “ไขข้อข้องใจ..ทำไมจึงแตกต่าง” บรรยายธรรมในลักษณะ ถาม-ตอบ ในวาระที่ ๑ วันล้ออายุ ๒๗ พฤษภาคม ๒๕๒๓ จากหนังสือ “ธรรมะน้ำ ล้างธรรมะโคลน” หน้า ๗๒

หมายเหตุ : ( ท. ส. ปญฺญาวุฑฺโฒ )

“ สันทิฏฐิโก ” มีความหมายว่า “อันบุคคลเห็นได้ด้วยตนเอง” เห็นเองรู้เอง ประจักษ์แจ้งกับตนเอง

---------------------------------------

" วัฏฏสงสาร "

"เมื่อพูดกันตามความจริงขั้นที่เด็ดขาดถึงที่สุด ซึ่งเรียกว่าขั้น"ปรมัตถ์"แล้ว คนเราจะเอาอะไร เป็นอะไร ไม่ได้เลย

เพราะเหตุใด? เพราะเหตุว่า ทั้งคนที่จะเอา และสิ่งที่ถูกเอานั้น มันไม่เที่ยง เป็นทุกข์ ไม่ใช่ตัวตน ด้วยกันทั้งนั้น แต่คนที่ไม่รู้เช่นนั้น ย่อมจะต้องมีความรู้สึกว่า "เราเอา" "เรามี" "เราเป็น" เป็นธรรมดา นี่เป็นสิ่งที่ช่วยไม่ได้

ความรู้สึกว่าเอา ว่าเป็น นั่นเอง ได้ทำให้เกิดมีความหนักใจหรือความทุกข์ขึ้นมา การเอา การเป็น ก็เป็น"ความอยาก"อย่างหนึ่ง คืออยากไม่ให้สิ่งที่ตนกำลังเอา กำลังเป็นอยู่นั้นสูญหายหลุดลอยไป ความทุกข์เกิดมาจาก ความอยากมี อยากเป็น อันรวมเรียกสั้นๆว่า "ความอยาก" ซึ่งเรียกโดยภาษาบาลีว่า "ตัณหา"

การที่อยากก็เพราะไม่รู้ว่า สิ่งทั้งหลายทั้งปวงนี้เป็นสิ่งที่ไม่ควรอยาก มันเป็นความเข้าใจผิดติดตามมาตามสัญชาตญาณ เกิดมาตั้งแต่เด็กๆก็รู้จักอยาก แล้วก็เกิดผลอย่างใดอย่างหนึ่งขึ้นมา ซึ่งตรงตามที่อยากก็มี ไม่ตรงก็มี ถ้าได้ผลตรงตามที่อยาก ก็เกิดอยากให้มากขึ้นไปอีก ถ้าไม่ได้ผลตรงตามที่อยาก ก็ต้องดิ้นรนทำอย่างใดอย่างหนึ่งต่อไป จนกว่าจะได้ผลตรงตามที่อยาก เมื่อทำลงไปมันก็ได้ผลอย่างใดอย่างหนึ่ง วนเวียนเป็นวงกลม กิเลส - การกระทำ(กรรม) - ผล(วิบาก) อยู่อย่างนี้ เรียกว่า "วัฏฏสงสาร"

คำว่า"วัฏฏสงสาร"นั้นอย่าเพ่อไปเข้าใจว่า เป็นเรื่องการเวียนวน ชาติโน้น ชาตินี้ ชาตินั้น แต่อย่างเดียว ที่แท้จริงกว่านั้น เป็นเรื่องการวนเวียนของสิ่ง ๓ สิ่ง คือ ความอยาก - การกระทำตามความอยาก - ผลอย่างใดอย่างหนึ่ง ที่ได้มาจากการกระทำนั้น แล้วไม่สามารถหยุดความอยากได้ เลยต้องอยากอย่างใดอย่างหนึ่งต่อไป แล้วก็กระทำอีก - ได้ผลมาอีก - เลยส่งเสริมความอยากอย่างใดอย่างหนึ่งต่อไปอีก เป็นวงกลมอยู่อย่างนี้ ไม่มีที่สิ้นสุด ท่านเรียกว่า "วัฏฏะ" หรือ "วัฏฏสงสาร" เพราะเป็นวงกลมที่เวียนวน ไม่มีที่สิ้นสุดลงได้.

คนเราต้องทนทุกข์ทรมาน ก็เพราะติดอยู่ในวงกลมนี้เอง ถ้าใครหลุดออกไปจากวงกลมนี้ได้ ก็เป็นอันว่า พ้นไปจากความทุกข์ทุกอย่าง แน่นอน ( นิพพาน )."

พุทธทาสภิกขุ

ที่มา : ธรรมบรรยายเรื่อง"ลักษณะสามัญของสิ่งทั้งปวง" ในหนังสือ "คู่มือมนุษย์"

## ท. ส. ปญฺญาวุฑฺโฒ ## รวบรวม.

“คำว่า“เรา” หรือ ความรู้สึกว่า “ตัวเรา”นั้น เป็นความรู้สึกของ“กิเลส”

“จิต”นั้น ก็ไม่ใช่ตัวเรา เพราะจิตนั้นไม่มีความยึดถือตัวมันเองว่า “ตัวเรา” จึงได้หลุดพ้นออกมาได้

ท่าน(พระพุทธเจ้า)จึงตรัสว่า “การหลุดพ้นนั้นมีแล้ว แต่ตัวผู้หลุดพ้นหามีไม่”

การพูดว่า “ตัวเรา” ในขั้นนี้

ถ้ามีพูด ก็สักว่าพูด

เพราะไม่มีคำอื่นจะพูดเท่านั้น

หาได้มีความยึดถือกอดรัดเอา

“สิ่งที่บริสุทธิ์”นั้น

มาเป็น “ตัวเรา” อีกก็หาไม่”

พุทธทาสภิกขุ

ทึ่มา : ธรรมบรรยายเรื่อง“หลักหินยาน-มหายาน”

--------------------------------------

“อนึ่ง ทุกข์เท่านั้นเกิดขึ้น

ทุกข์เท่านั้น ดำรงอยู่และแปรผันไป

นอกจากทุกข์ ไม่มีสิ่งอื่นเกิดขึ้น

นอกจากทุกข์ ไม่มีอะไรอื่นดับไป”

(วชิราสูตร สงฺ. ส. ๑๕/๑๗๑/๒๒๘)

“ทุกข์นั่นแหละมีอยู่ แต่ผู้ทุกข์หามีไม่

การกระทำมีอยู่ แต่ผู้ทำไม่มี

นิพพานมีอยู่ แต่คนผู้นิพพานไม่มี

ทางก็มีอยู่ แต่ผู้เดินทางไม่มี”

( วิสุทฺธิมคฺ ๓/๑๐๑ )

“ผู้ทำกรรมก็ไม่มี ผู้เสวยผลก็ไม่มี

มีแต่ธรรมทั้งหลายล้วนๆเป็นไป”

( วิสุทฺธิมคฺ ๓/๒๒๖-๗ )

## ท. ส. ปญฺญาวุฑฺโฒ ## รวบรวม.

ความสำคัญใหญ่ยิ่งที่ควรศึกษาเรื่อง “ตัวเรา-ของเรา ( ตัวกู-ของกู )”

“เราจะพิจารณากันว่า “ตัวเรา – ของเรา” ( ตัวกู – ของกู ) นี้ มันทำให้เกิดความทุกข์ขึ้นมาอย่างไร แล้วเราจะจัดการกับมันอย่างไร เริ่มตั้งแต่ชั้นที่จะทำลายตัวเราชนิดอันชั่วร้าย ให้เหลืออยู่แต่ตัวเราชนิดที่ดีๆ แล้วค่อยๆบรรเทาความยึดถือในตัวเราชั้นดีให้น้อยลงๆ จนกระทั่งถึงขั้นสุดท้ายคือไม่มีความรู้สึกของ “ตัวเรา – ของเรา” ( ตัวกู – ของกู ) ชนิดใดๆเหลืออยู่ในใจเลย เรื่องมันก็จบกันเพียงเท่านี้ และเป็นการจบเรื่องหมดทั้งพระไตรปิฎกหรือทั้งหมดในพระพุทธศาสนา แล้วผู้นั้นก็จะประสบสันติสุขอันถาวรไม่ว่าจะอยู่ในสภาพเช่นไร เพราะสิ่งที่เรียกว่า ตัวเรา-ของเรา นี้ มันเป็นเหตุของความทุกข์ทุกอย่าง สิ่งที่เรียกว่า “ตัวเรา” และ “ของเรา” นี้ ก็มีชื่อโดยภาษาบาลีว่า “อหังการ” และ “มมังการ” ถ้าเป็นคำทางจิตวิทยาจะเรียกว่า “อัตตา” และ “อัตตนียา” ก็ได้ ทั้งหมดนี้ก็หมายถึงจิตที่กำลังกลัดกลุ้มอยู่ ด้วยความรู้สึกที่เห็นแก่ตัวจัด กำลังดิ้นรนทุกอย่างเพื่อจะทำตามใจตน โดยไม่คำนึงถึงศีลธรรมหรือความรู้สึกผิดชอบชั่วดีใดๆ

“อุปาทาน” คือ การยึดมั่นถือมั่นทางจิตใจ เช่น ยึดมั่นในเบญจขันธ์ คือร่างกายและจิตใจรวมกันว่าเป็น “ตัวตน” และยึดมั่นถือมั่นในสิ่งที่ถูกใจ อันมาเกี่ยวข้องด้วย ว่าเป็น “ของตน” หรือที่ละเอียดลงไปกว่านั้นก็ยึดถือจิตส่วนหนึ่งว่าเป็น “ตัวเรา” แล้วยึดถือเอารูปร่างกาย ความรู้สึก ความจำ และความนึกคิด สี่อย่างนี้ว่าเป็น “ของเรา”

พุทธภาษิตมีอยู่ว่า “เมื่อกล่าวโดยสรุปแล้ว เบญจขันธ์ที่ประกอบอยู่ด้วยอุปาทานนั่นแหละเป็นตัวทุกข์” ฉะนั้น คนที่มีอุปาทานยึดมั่นว่า “ตัวเรา” ว่า “ของเรา” จึงมีเบญจขันธ์ที่เป็นทุกข์ คือแสดงอาการที่ทนได้ยากแก่บุคคลนั้น และแสดงอาการที่น่าเกลียดน่าเอือมระอาแก่บุคคลที่ได้พบเห็นทั่วไป

ส่วนเบญจขันธ์ที่ไม่มีอุปาทานครอบงำนั้นหาเป็นทุกข์ไม่ ฉะนั้น คำว่าบริสุทธิ์หรือหลุดพ้น จึงหมายถึงการหลุดพ้นจากอุปาทานว่า “คนทั้งหลายย่อมหลุดพ้นเพราะไม่ยึดมั่นถือมั่นด้วยอุปาทาน” ถ้ายังมีอุปาทานก็ยังไม่พ้นจากความทุกข์ สิ่งที่เรียกว่า “ตัวเรา-ของเรา” นั่นแหละ เป็นบ่วงทุกข์ที่คล้องหรือร้อยรัดผูกพันเราทั้งหลายอยู่ ถ้าเราตัดบ่วงนี้ให้ขาดไม่ได้อยู่เพียงใด เราก็จะต้องเป็นทุกข์อยู่เรื่อยไป

“ความหลุดพ้น” ( วิมุตติ ) เป็นวัตถุที่ประสงค์มุ่งหมายของการปฏิบัติธรรมในพระพุทธศาสนา ดังพระพุทธภาษิตตรัสเป็นใจความว่า “พรหมจรรย์นี้ มิได้มีลาภ สักการะ สรรเสริญ เป็นอานิสงส์ มิได้มีกามสุขในสวรรค์เป็นอานิสงส์ มิได้มีการเข้าถึงความเป็นอันเดียวกับพรหมในพรหมโลกเป็นอานิสงส์ แต่ว่ามีวิมุตติเป็นอานิสงส์ ดังนี้”

วิมุตติในที่นี้ ก็หมายถึง ความหลุดพ้นจากอำนาจของลาภ สักการะ การสรรเสริญ ของกามสุขในสวรรค์ ของความอยากเป็นพรหม แต่ความรู้สึกว่ามี “ตัวตน-ของตน” นั่นแหละ เป็นตัวการที่หวังลาภ สักการะ สรรเสริญ ทั้งกามสุขในสวรรค์ หรือความเป็นพรหม เพราะมันเป็นความรู้สึกที่อยากได้ อยากเป็น อยากเอา ถ้ามีการได้ การเป็น ด้วยอุปาทานนี้เพียงใดแล้ว ความทุกข์ย่อมเกิดอยู่เสมอไป ต่อเมื่อเอาอุปาทานนี้ออกไปเสียแล้ว การได้ การเป็นทั้งหลาย จึงจะไม่เป็นทุกข์

ใจความสำคัญอยู่ตรงที่มีการได้ การเอา การเป็น ด้วยอุปาทาน อีกอย่างหนึ่งนั้นเป็นการได้ การเอา การเป็น ด้วยสติปัญญา ไม่มีอุปาทาน และคำว่า “สติปัญญา” ในที่นี้ หมายถึงสติปัญญาที่แท้จริง ไม่ใช่สติปัญญาชนิดที่อุปาทานครอบงำไว้แล้ว เช่น สติปัญญาของปุถุชนทั้งหลายในเวลานี้ ที่นับถือกันว่ามีการศึกษาทางโลกก้าวหน้าเจริญที่สุด ส่วนจิตใจของเขากลับจมดิ่งอยู่ภายใต้อำนาจของอุปาทาน ชนิดที่เรียกว่า “ตัวเรา-ของเรา” สติปัญญาของเขาจึงไม่บริสุทธิ์สะอาดหมดจด ดังนั้น จึงไม่ใช่ปัญญาตามความหมายของพุทธศาสนา” เขาไม่มีชีวิตอยู่ด้วยการควบคุมของสติปัญญา แต่มีชีวิตอยู่ภายใต้การควบคุมของอุปาทานว่า “ตัวเรา-ของเรา” นี้เสมอไป

บรรยากาศของโลกสมัยนี้ จึงมีแต่ความเห็นแก่ตัวจัด กลุ้มรุมอยู่ทั่วไป และเข้มข้นยิ่งขึ้นทุกทีๆ นั่นแหละคือ พิษสงของสิ่งที่เรียกว่า “ตัวเรา-ของเรา” เป็นอันตรายอย่างใหญ่หลวงที่ชาวโลกกำลังประสบอยู่ ถึงกับทำให้นอนตาหลับไม่ได้ ทั้งๆที่อวดอ้างอยู่ว่าอะไรๆก็เจริญ การศึกษาก็เจริญ ประดิษฐกรรมและอุตสาหกรรมก็เจริญ แต่ความทุกข์ที่ทรมานด้านจิตใจของคนกลับถูกสลัดให้พ้นออกไปไม่ได้ ก็เพราะอำนาจของสิ่งนี้สิ่งเดียวเท่านั้น คือความเห็นแก่ตัวจัด ฉะนั้น แม้ว่าคนสมัยนี้จะได้ทำตนให้มีประสิทธิภาพในการงานมากขึ้นเท่าใด ประสิทธิภาพเหล่านั้นๆก็มีแต่จะพาให้คนไหลไปสู่สังสารวัฏ คือความทุกข์ ซ้ำๆซากๆไม่สิ้นสุด ไม่มีส่วนที่จะไหลไปใกล้พระนิพพานหรือความพ้นทุกข์ กล่าวคือ สันติภาพอันแท้จริงและถาวรได้เลย มีแต่จะยิ่งห่างออกไปๆจากสันติภาพที่แท้จริง

ฉะนั้น เราจะเห็นได้ว่า ความสามารถของชาวโลกเราสมัยนี้ มีแต่จะกลายเป็นความสามารถที่ผิดทางไปเสียทั้งนั้น แล้วเราจะปรารถนามันไปทำไมกัน จงเอาสิ่งที่เรียกว่า “ตัวเรา-ของเรา” ( ตัวกู-ของกู )นี่ออกไปเสียก่อน โลกนี้จึงจะมีความสามารถหรือการกระทำที่พึงปรารถนา นี่แหละคือความสำคัญใหญ่ยิ่งที่ควรศึกษาเรื่อง “ตัวเรา-ของเรา ( ตัวกู-ของกู )”

พุทธทาสภิกขุ

ที่มา : ธรรมบรรยาย หัวข้อเรื่อง “ปมเดียวที่ควรแก้”