Wiarygodność hadisów

Hadîth: An Islâmic Overview; Abû Hudhayfah

Przekład: Elżbieta Al-Saleh; przypisy: Abu Anas

Dla Towarzyszy Proroka Muhammada – pokój oraz błogosławieństwo Allaha niech będą z nim – i kolejnych pokoleń muzułmanów, słowa oraz uczynki ostatniego Wysłannika Allaha były precedensami (sunnah) służącymi za ideał; każde wypowiedziane słowa stanowiły prawo, a moralne wybory Proroka, tak rożne od powszechnie obowiązujących w tamtych czasach, a jednak tak bardzo bezwzględne w ich niepodważalnej mądrości, wykształciły system społecznych i indywidualnych wartości, które starali się wiernie naśladować. Towarzysze, bardzo silnie związani z Prorokiem, zainspirowani jego charyzmą oraz prawością, przywiązali ogromną uwagę życiu Proroka, w celu przekazania jak największej ilości informacji, jaka tylko była to możliwe.

Nakaz Proroka

Sam Prorok Muhammad przykładał ogromną wagę do znajomości hadisów, (wypowiedzi profetycznych) i zachęcał wiernych do uważnego słuchania. Często powtarzał swoje wypowiedzi aby umożliwić ich poprawne utrwalenie. Towarzysz, Anas ibn Malik oświadczył: "Kiedykolwiek Prorok wypowiedział jakieś zdanie, powtarzał je trzykrotnie, ażeby ludzie mogli właściwie je zrozumieć." (Sahih al-Buchari, 1:95)

Prorok poprosił również Towarzyszy, aby rozpowszechniali hadisy, tymi słowy: "Obowiązkiem obecnych jest poinformować tych którzy nie są obecni..." (Sahih al-Buchari, 1/67)

również mawiał: "Niechaj Allah uczyni szczęśliwym człowieka który usłyszał moje wypowiedzi i zachował je, a następnie przekazał je dalej... " (Sunan Ibn Madżah, 1/236).

Kiedy zaczęto spisywać hadisy?

Pod tym względem, liczne listy które Prorok dyktował oraz przekazywał liderom sąsiadujących krajów nie różnią się od hadisów. Reprezentują prawdziwy zapis słów Proroka, rad i zaleceń. Warto przypomnieć słynną Konstytucję Medyńską, opracowaną wkrótce po migracji muzułmanów z Mekki do Medyny. Dokument ten również zawiera instrukcje Proroka.

Opisując Konstytucję, R. S. Humphreys pisze: "...dokument o prawie nieskazitelnej autentyczności... Konstytucja Medyńska ... Jak zauważymy, tekst ten jest bardzo znaczący zarówno pod względem treści jak i języka. Tym bardziej jest on znamienity, iż zarówno Zachodni jak i Muzułmańscy uczeni jednogłośnie potwierdzają jego autentyczność..." (Humphreys, Islamic History; revised edition, Princeton Univ Press: 1995, str. 91-95)

Towarzysze nie tylko przechowywali hadisy w pamięci. Zbierali je również w księgach znanych jako Sahif, które później przetrwały zachowane przez ich rodziny oraz następne pokolenia muzułmanów - Następców. Towarzysz Abû Hurajrah opisuje, iż księgę miał w posiadaniu 'Abdullah ibn 'Amr al-As (al-Buchari 1/113), a Nabia Abbott stwierdza: "Źródła zdecydowanie zgodne są, iż 'Abdullah ibn 'Amr al-As od początku zapisywał hadisy oraz sunnę." (Abbott, Studies in Arabic Literary Papyri, tom .II, str.37) M. M. Azami wylicza pięćdziesięciu Towarzyszy, którzy w różnych momentach zachowali hadisy w formie pisemnej (Azami, Studies in Early Hadith Literature, str. 34-60).

Pisma zgromadzone przez Towarzyszy oraz pisma zachowane przez ich rodziny, wskazują wiele familijnych łańcuchów przekazu. Nabia Abbott pisze: "Kilku pokoleniowa rodzina isnads - piśmiennych "strażników tradycji" zapewniała stały pisemny przekaz - wspierany przez dużą liczbę tradycji przypisanych członkom rodzin oraz pojawienie się skupisk takich tradycji w standardowych zbiorach." (Abbott, Studies in Arabic Literary Papyri, tom II, str.37)

Stwierdza ona również iż: "Rozwój rodziny isnad oraz nieprzerwany pisemny przekaz prowadził do trzeciego nieuniknionego wniosku: zbiór hadisów oraz sunny w formie w jakiej rozwinęły się do około końca pierwszego wieku został już przez kogoś gdzieś spisany ... " (ibid, str.39)

Waga Hadisów za czasów Sahabah

Śmierć Proroka oznaczała koniec Objawienia. W związku z tym faktem znaczenie hadisów ogromnie wzrosło. Towarzysze osiedlili się w różnych miastach oraz prowincjach Islamskiego imperium, gdzie otoczeni byli przez muzułmanów, którzy nie spotkali Proroka oraz spragnieni byli wiadomości od tych którzy mu towarzyszyli.

James Robson pisze: "Możemy z pewnością stwierdzić, iż od samego początku muzułmanie zainteresowani byli wypowiedziami i czynami Proroka, a po jego śmierci, kiedy Islam szeroko się rozprzestrzenił, nowi muzułmanie spragnieni byli opowieści o nim. Tym którzy mu towarzyszyli przysłuchiwano się z ciekawością kiedy opowiadali o Proroku. Przeważał wówczas głownie przekaz ustny, jednakże są powody, aby wierzyć, iż niektórzy ludzie sporządzali na swój własny użytek zbiory hadisów. Trudno nazwać je książkami, aczkolwiek materiał w nich zgromadzony włączony został do późniejszych opracowań." (Robson, Mishkat al-Masabih, Tom 1.1, str. iii, Lahore: 1991) [i]

Samym Towarzyszom nie mniej zależało na odnalezieniu oraz przekazaniu tych hadisów które mogły zostać ominięte podczas życia Wysłannika. 'Abdullah ibn 'Abbas (jeden z Towarzyszy) przekazał: "Kiedy Wysłannik Allaha umarł powiedziałem do jednego spośród Ansar, "Zapytajmy Towarzyszy Proroka albowiem jest jeszcze wielu z nich." Odpowiedział: "To ciekawe, nie sądzisz, Ibn Abbasie, że ludzie będą potrzebować ciebie podczas, kiedy żyć będzie wciąż wielu Towarzyszy Proroka?". Opuściłem go i zacząłem wypytywać Towarzyszy. Czasami, kiedy którykolwiek zrelacjonował mi jakiś hadis, szedłem do ich domów, znajdując ich odpoczywających w południe. Zatem opierałem głowę o ubrania rozłożone przed drzwiami ich domów i wiatr sypał w moją twarz pyłem, aż do chwili kiedy wychodzili i mówili: "O kuzynie Proroka, co ciebie tutaj przyniosło? Dlaczego nie wezwałeś mnie, abym mógł do ciebie wyjść?." Odpowiadałem: "Nie, to ty zasługujesz abym ciebie odwiedził." Wówczas pytałem go w kwestii hadisów." (Mustadrak al-Hakim 1/107)

Abû Ayyûb al-Ansari wyruszył do Uqba ibn Amir’a aby wyjaśnić jeden hadis, którego nikt pośród żyjących nie usłyszał bezpośrednio od Proroka, za wyjątkiem niego. Powiedział władcy Egiptu: "Usłyszałem Hadith od Proroka, którego wśród żyjących, nikt oprócz mnie i Uqba nie słyszał bezpośrednio od Proroka. Zatem proszę poleć mi osobę, która zaprowadzi mnie do jego domu." Władca wysłał po człowieka, który skierował go do domu Uqba' który, słysząc wieści o przyjeździe Abû Ayyûb'a, wybiegł z domu, zapytując: "Co ciebie sprowadza, Abû Ayyûb?" Ten odpowiedział: "Hadis o ochronie wiernego, który usłyszałem od Proroka, i tylko my pozostaliśmy wśród tych, którzy słyszeli go bezpośrednio od niego." Uqba powiedział: Tak, słyszałem jak Prorok mówił "Ktokolwiek chroni wierzącego od zniesławienia, Allah ochroni go w Dniu Zmartwychwstania." Abû Ayyûb powiedział "Rzekłeś prawdę." (al-Hakim, Marifat, str. 7-8)

Wcześniejsze rozproszenie Towarzyszy po krajach muzułmańskich oraz przekazywanie opowieści im znanych na tak ogromnym terenie szybko zaowocowało ogromnym rozpowszechnieniem się hadisów. Abbott mówi: "...używając działań matematycznych, zauważymy, iż od jednego do dwóch tysięcy Towarzyszy oraz późniejszych Następców przekazując od dwóch do pięciu tradycji każdy, przyniosło by nam ilość odpowiadającą całej liczbie tradycji zapisanych w bogatych zbiorach trzeciego wieku. Kiedy uświadomimy sobie, iż isnad, w rzeczywistości zainicjował reakcję łańcuchową powodującą wybuchowy wzrost liczby tradycji, ogromne liczby przypisywane Ibn Hanbal’owi, Muslim’owi oraz Buchari’emu nie wydają się wcale już tak fantastyczne." (Nabia Abbott, Studies, Tom II, str. 72)

Znajduje ona również, iż: "...tradycja Muhammada przekazana przez jego Towarzyszy oraz ich Następców [ii] była, z zasady, dokładnie analizowana na każdym etapie przekazu, a tak zwany fenomenalny wzrost ilości Tradycji w drugim oraz trzecim stuleciu ery Islamu, nie był głównie wzrostem treści, w przypadku hadisów Muhammada oraz hadisów Towarzyszy, lecz prezentuje przede wszystkim stopniowe zwiększenie równoległych oraz wielorakich łańcuchów przekazu." (Abbott, Studies, Tom II, str. 2)

Kolekcja hadisów

W okresie Następców, dalekie podróże w celu zebrania opowieści profetycznych były rzeczą powszechną. Kalif Umar ibn Abdul -Aziz (zm.101H) podjął kroki w celu zgromadzenia całego zbioru hadisów. Napisał do wielkiego Tradycjonisty Medyńskiego, Abû Bakr’ ibn Muhammad’a ibn Hazma (zm. 120H) prosząc go o dokonanie spisu hadisów (al-Buchari, Tom 1, str. 79). Prośbę skierował również do Ibn Shihab az-Zuhri’ego (zm. 124H) o pisemne zebranie hadisów rozpowszechnionych na jego dominium.

Powołując się na Abû Nu'ayma "Historię Isfahan", Umar opracował również okólnik adresowany do uczonych w hadisach, żyjących w rożnych częściach jego kraju, prosząc o zebranie w formie pisemnej tylu hadisów ile tylko byli w stanie. W tym samym czasie uczeni samodzielnie podejmowali podróże, mając na celu zgromadzenie hadisów na swój własny użytek.

Makhul (zm. 112H) podróżował przez tereny Egiptu, Syrii, Iraku oraz Hidziazu, zbierając hadisy od Towarzyszy żyjących w tych miejscach. Miał zwyczaj chwalić się, iż dla dobra wiedzy, zjeździł cały świat’(Dhahabi, Tadhkira, 1/71). Zapytany, w jaki sposób zgromadził wiedzę o tak wielkiej ilości hadisów, ash-Shabi (zm. 104H) odpowiedział: "Poprzez ciężką pracę, długie wędrówki oraz ogromną cierpliwość." (Ibn Abdul-Barr, Dźiami, 1:95). Masruq (zm. 63H) tak wiele podróżował dla dobra nauki, iż znany był jako "ojciec podróży."

Jeden z pisarzy przekazuje: "Migracja Towarzyszy, otwarte sesje uczonych w Mekce i Medynie, zwłaszcza podczas okresu rocznej pielgrzymki oraz podróże w poszukiwaniu wiedzy przyspieszyły rozwój przekazu Tradycji. Ślady ciągłego pisemnego przekazu Tradycji od drugiego kwartału pierwszego stulecia dostępne są we wczesnych i późniejszych źródłach islamskich." (The Cambridge History of Arabic Literature, str.297)

Isnad - łańcuch przekazicieli

Azami (str. 60-106) wymienia ponad setkę Następców (Tabiin), którzy spisali hadisy. Następcy, wraz ze zniknięciem naocznych świadków (Sahabah), uświadomili sobie potrzebę zachowania oraz zapewnienia autentyczności wypowiedzi przypisywanych Prorokowi. Isnad (łańcuch przekazu) stał się zatem nieodzowny, chociaż znaki jego "używania" pojawiły się jeszcze za czasów samych Towarzyszy. Abbott pisze: "Nie było konieczności podkreślania źródeł do czasu pierwszej Wojny Cywilnej, która wybuchła w czwartej dekadzie, i aż do kiedy Następcy zostali włączeni do łańcucha przekazu." (Abbott, Studies, Tom l.II, str. 1)

Stąd też słynna wypowiedź Ibn Sirin’a (zm. 110H): "Nie pytano o isnad, aż do wybuchu Fitnah (wojna cywilna), wówczas powiedziano: "Wymieńcie nam waszych ludzi." Przekaz tych, którzy należeli do Sunny, zaakceptowano, tych którzy wprowadzali innowacje, odrzucono." (Sahih Muslim, Wstęp)

Wypowiedź ta sugeruje, iż użycie isnad’u miało miejsce nawet przed Wojną Cywilną, chociaż nie było ono rutynowo rozpatrywane. Jednak po Wojnie Cywilnej, pytanie o isnad stało się konsekwentną polityką. James Robson pisze: "Jest zatem powód aby wierzyć, iż Ibn Sirin wypowiedział słowa które są mu przypisywane. Jeżeli to przyznamy, poprzemy teorię Horovitza, iż isnad zaistniał w literaturze tradycji w drugiej połowie pierwszego wieku, albowiem jego użycie w tak wczesnym okresie z pewnością wkrótce przedstawiane byłoby w formie pisemnej." (Robson, Isnad in Muslim Tradition, str. 21-22)

Montgomery Watt pisze: "Łańcuch przekazujących był zatem dokładnie badany, aby upewnić się, czy wymienione osoby mogły w rzeczywistości się spotkać, czy można im zawierzyć w kwestiach dokładnego przekazu, oraz czy nie głosili oni żadnych poglądów heretycznych. Wymagało to bardzo szerokich studiów biograficznych, wiele biograficznych słowników zostało zachowanych przekazujących podstawowe informacje o nauczycielach danej osoby oraz jej uczniach, poglądach późniejszych uczonych (odnośnie wiarygodności jako przekazującego) oraz o dacie jego śmierci.

Ta krytyka Tradycji oparta na biografiach pomogła w znacznym stopniu sformułować mniej lub bardziej wspólne zdanie wielu ludzi na całym terytorium kalifatu, o tym co powinno być zaakceptowane a co odrzucone." (Watt, What is Islam?, Longman Group Ltd: 1979, str. 124-125)

Okazyjne użycie isnad można odnaleźć w starożytnej literaturze hinduskiej, buddyjskiej oraz Jain. W Mahabharat’cie czytamy Vysda ją skomponował, Ganesa służył jako pisarz, a prace powierzono Vaisampayana, który przekazał ją królowi Janamejaya; Sautim, który był przy tym obecny, wysłuchał jej oraz przekazał zgromadzeniu rodów.’ (Mahabharata, Book 1, canto 1) Purany również zawierają swego rodzaju krótki isnad. Sutry (prace egzogeniczne literatury wedyjskiej) zawierają krótki łańcuch wymieniając kilku przekaźników poprzez których były przekazywane. Wygląda na to, że isnad używany był przypadkowo w niektórych pismach w przed-Islamskiej Arabii w dość ogólnikowy sposób. Był również używany w pewnym stopniu w przekazie przed-Islamskiej poezji. (Asad, Masadir Shi’r al-Jahili, 2nd Edition. Cairo:1962, str. 255-267)

Zachodni nie muzułmańscy uczeni różnią się w swych poglądach w kwestii dokładnej daty początku użycia isnad w przekazie profetycznych hadisów. Horovitz stwierdził, iż pierwsze ślady isnad pojawiają się nie później niż w drugiej połowie pierwszego wieku kalendarza muzułmańskiego. Po przytoczeniu serii faktów w celu poparcia tego poglądu, pisze: "Isnad w swojej prymitywnej formie był wówczas – w okolicach roku 75 hidżry - już ukształtowany, i nikt nie ma prawa, tylko i wyłącznie dlatego iż pojawia się on incydentalnie w listach, zaprzeczyć Urwie (zm. 92H) nie biorąc pod uwagę hadisów zawierających wypowiedzi autorytetów, których był on sponsorem ... zaprawdę, Isnad był zwyczajem w jego (Urwy) czasach, aczkolwiek nie był jeszcze bezwzględną koniecznością." (Horovitz, The Earliest Biographies of the Prophet and their Authors: 1927, str. 550-51)

R. S. Humphreys pisze: "Wielu bardzo światłych współczesnych uczonych broni ogólnej autentyczności isnad'ów. Bardzo ważny wczesny wkład wniosło: Alter Und Ursprung des Isnad, Islam, viii (1918), 39-47, 299; xi (1921), 264-65, Josefa Horovitza, który połączył najwcześniejsze użycie isnad'ów z zawieruchą drugiej wojny cywilnej lat 60H / 680AD, kiedy identyfikacja pochodzenia doktrynalnie obciążonych wypowiedzi dotyczących Muhammada oraz Towarzyszy, stała się rzeczą pilną." (Humphreys, Islamic History, str. 82)

Goldziher, Orientalista, który studiował u Ottomańskiego Uczonego oraz przeszedł na Islam, Arminius Vambery, pisze: "Wielu Towarzyszy Proroka prawdopodobnie nosiło swoje Sahif'y oraz używało ich w celu udzielania instrukcji oraz budowaniu swojego kręgu. Zawartość tych Sahif'ów nazwano matn al-hadith (lit. tekst hadisów); ci którzy rozpowszechniali te teksty, wymieniali w kolejności swoje bezpośrednie autorytety, w ten sposób narodził się isnad." (Goldziher, Muslim Studies, II. London: 1967, str.22)

Sposób przekazu

Za czasów Proroka i jego Sahabah, pisemny oraz ustny przekaz kroczyły ramię w ramię. W czasach starożytnych, kiedy pismo nie było używane bądź dopiero zaczęło być używane, pamięć oraz ustny przekaz wyćwiczone były do stopnia dzisiaj prawnie nam nieznanego. Czy to świeckie czy sakralne prace, które dały podstawę tradycji pisemnej musiały istnieć w formie ustnego przekazu zanim zostały spisane.

Ta ustna forma dzieł, była do pewnego etapu zachowana w pamięci oraz przekazywana słowem mówionym. Taki proces długo akceptowany był przez uczonych, którzy mówili o okresie "ustnego przekazu" lub "ustnej tradycji"; uczeni mogli powoływać się na "fantastyczną pamięć" tak dobrze "sprawdzonych" analfabetów. Wiedzieli, iż tekst mógł pozostać w niezmienionej formie poprzez pokolenia. Każdy system edukacyjny który doprowadził do relatywnie wysokiej liczby osób umiejących czytać i pisać pośród części niektórych społeczności oraz zintensyfikował popularyzację słowa pisanego – dla przykładu cywilizacja Islamska, świat Greko-Rzymski, Indie - wszystkie opierały się w ogromnej mierze na spamiętywaniu i recytacji będących głównymi środkami zapewniającymi przekaz oraz zachowanie wiedzy. Poezja Arabów, w wiekach poprzedzających narodziny Islamu, zdominowana była przez tradycję ustną będącą wielce pewną metodą przechowywania informacji.

Użycie isnad'ów w przekazie hadisów, nie oznacza jednakże, iż nie były spisane żadne księgi w celu konsultacji oraz weryfikacji. Błędne jest twierdzenie, iż isnad'y wyłączenie polegały na ustnej tradycji, albowiem w wielu przypadkach łańcuch przekazu w rzeczy samej składał się z szeregu ksiąg, które określano imieniem autora a nie tytułem książki. W niektórych przypadkach powoływano się bezpośrednio w isnad na dokumenty. Rozważmy następujące cztery przykłady:

w Musnad Imama Ahmada (1/418) pojawia się isnad: "Yahya bin Adam poinformował nas iż 'Abdullah ibn Idris dyktował jemu ze swojej księgi." Tutaj, pojawia się księga, chociaż słowa "poinformował nas" są użyte do tego celu.

Abû Dauud przekazuje część broszury Samurah w różnych rozdziałach jego zbioru sunny bez wzmiankowania tego dokumentu, powołując się w zamian na autora oraz używając terminu "przekazał/poinformował nas."

w Sunan an-Nasa'i (1:45) isnad: "Muhammad bin al-Muthni przekazał nam, mówiąc, Ibn Abi Adi przekazał nam z jego księgi a potem z jego pamięci."

Muwatta Imama Malik'a (zm. 179H) jest bardzo dobrze znanym dziełem. Jednak autorzy, późniejszych generacji, wykorzystując materiał Muwatta, powołują się tylko na Malik’a bez wzmiankowania księgi.

Abbott pisze: "Analiza zawartości oraz łańcucha przekazu tradycji w dokumentach oraz ich dostępnych odniesień w standardowych zbiorach, uzupełnione rezultatami szeroko zakrojonych badań źródeł na temat wiedzy o Tradycji - ulûm al-hadith – prowadzą do wniosku, iż ustny oraz pisemny przekaz kroczyły obok siebie ramię w ramię niemalże od samego początku ... " (Abbott, Studies, Tom. II, str. 1)

Zachowanie hadisów

Skrupulatna dokładność z jaką hadisy Proroka były traktowane pomogła zachować dla potomności wypowiedzi ostatniego Wysłannika Boga. Abbott stwierdza: "O ile odróżnienie treści i tradycji Proroka, od wypowiedzi i uczynków Towarzyszy i Następców, mogłoby umknąć uwadze przeciętnemu przekazicielowi, to w żaden sposób nie grupie czujnych, z gruntu uczciwych mistrzów tradycji i krytyków hadisów." (Abbott, Studies, Tom II, str. 132)

Bernard Lewis pisze: "Jednakże dokładna analiza łańcucha przekazu, skrupulatne zebranie i zachowanie wariantów w przekazanych narracjach daje średniowiecznej arabskiej historiografii profesjonalizm oraz wyrafinowanie (stopień złożoności) bez precedensu w starożytności oraz bez porównania we współczesnym im średniowiecznym Zachodzie. Dla porównania, historiografia łacińskiego chrześcijaństwa wydaje się biedna i skromna, a nawet najbardziej zaawansowana oraz złożona historiografia chrześcijaństwa greckiego wciąż nie może równać się z historyczną literaturą Islamu co do wielkości, różnorodności oraz analitycznej głębi." (Lewis, Islam in History, Open Court Publishing: 1993, str. 105)

Profesor ZM. S. Margoliouth twierdzi: "...ogromny wkład w trosce o dokładność nie może być kwestionowany, a duma muzułmanów z posiadanej wiedzy na temat tradycji jest całkowicie uzasadniona." (Lectures on Arabic Historians, Calcutta University:1920, str. 20)

_______________________

[i] Dla przykładu podać można Sahifa Hammam bin Munabbih (zm. 110H), która jest prawdopodobnie jednym z najwcześniejszych zbiorów Hadisów. Z książki 'Arabic Literature To The End of Ummayyad Period' dowiadujemy się: "Hammam bin Munabbih, (zm. 110H/719AD), Jemeński uczeń i towarzysz Abû Hurayrah, (zm. 58H/677AD), od którego Hammam spisał swą Sahifah, zawiera 138 hadisów, napisana została w pierwszej połowie pierwszego stulecia Hidźrah." [A. F. L. Beeston, T. M. Johnstone, R. B. Serjeant and G. R. Smith (Ed.), Arabic Literature To The End of Ummayyad Period, 1983, Cambridge University Press, str. 272.]

Z tych 138 hadisów, 98 znajduje się w późniejszych zbiorach Buchari i Muslim.

Innym przykładem jest Musannaf `Abd al-Razzaq al-San`ani: [Abd al-Razzaq bin Hammam al-Sancani, Al-Musannaf, 1970-72, 11 Volumes, Beirut.], który uznawany jest za autentyczne źródło Hadisów z pierwszego stulecia Hidźrah. (Harald Motzki, "The Musannaf Of `Abd al-Razzaq Al-San`ani As A Source of Authentic Ahadith of The First Century A.H.", 1991, Journal Of Near Eastern Studies, Volume 50, p. 21.)

[ii] Przykładem istniejących zbiorów Tabi`i Tabi`iin (Uczniów Tabi`iin) jest Muwatta' Imama Malika bin Anas (zm. 179H), która została spisana w połowie drugiego stulecia. Inne ważne zbiory to Musannaf Ibn Dziuraidż (zm. 150 AH) oraz Musannaf Ma'mar bin Rashid (zm. 153 AH).