04. Aspekty przedislamskiego społeczeństwa arabskiego
Po przeanalizowaniu życia religijnego i politycznego w Arabii, właściwym byłoby wspomnieć także o panujących tam warunkach społecznych, ekonomicznych i etyce.
Życie społeczne Arabów
Społeczeństwo arabskie stanowiło zbiorowisko zróżnicowanych i niejednorodnych warstw społecznych. Wśród szlachty status kobiety wskazywał na wysoki stopień szacunku. Kobieta cieszyła się znaczną dozą wolnej woli, a także najczęściej udawało jej się przeforsowywać swoje decyzje. Była tak bardzo ceniona, że nietrudno było o rozlew krwi w obronie jej honoru. W rzeczywistości kobieta często bywała decydującym kluczem do rozpoczęcia krwawej bitwy bądź trwania w przyjaznym pokoju. Pomimo tych przywilejów, system rodzinny w Arabii był całkowicie patriarchalny, z nadrzędną rolą najstarszego członka klanu. Zaaranżowanie małżeństwa spoczywało całkowicie w rękach prawnego opiekuna kobiety, którego słowa odnośnie jej stanu cywilnego nie mogły być kwestionowane.
Z drugiej strony, istniały inne warstwy społeczne, wśród których szerzyła się prostytucja i nieprzyzwoitość. Al-Buchari i inni przekazali od 'Aiszy (oby Allah był z niej zadowolony), że w przedislamskiej Arabii istniały cztery rodzaje małżeństwa.
Pierwsze podobne pod względem procedur do dzisiejszego - w tym przypadku mężczyzna oddaje swoją córkę czy inną kobietę za żonę innemu mężczyźnie, po ustaleniu wysokości posagu. W drugim – mąż wysyłał swoją żonę (po zakończeniu menstruacji) do innego mężczyzny, by z nim współżyła i zaszła w ciążę. Po zapłodnieniu, maż – jeśli chciał – mógł odbyć z nią stosunek. Trzecim rodzajem było małżeństwo, w którym grupa do dziesięciu mężczyzn odbywała z kobietą stosunek. Jeśli zaszła ona w ciążę i urodziła dziecko, posyłała po tych mężczyzn i żaden nie mógł się od tego uchylić. Razem przychodzili do jej domu, a ona oznajmiała im: „Wiecie, co zrobiliście; urodziłam dziecko i to jest twoje dziecko” (tu wskazywała na jednego z nich). Wskazany mężczyzna musiał to zaakceptować. Czwarty rodzaj małżeństwa polegał na tym, że wielu mężczyzn odbywało stosunek z jedną kobietą (nierządnicą). Ona pozwalała na to każdemu. Taka kobieta umieszczała odpowiednią flagę u swojej bramy, aby zaprosić każdego chętnego. Jeśli nierządnica ta zaszła w ciążę i urodziła dziecko, zbierała mężczyzn, a wróżbitka oznajmiała czyje to dziecko. Wskazany ojciec przyjmował dziecko i uznawał je za swoje.
Kiedy Prorok Muhammad (pokój i błogosławieństwo Allaha z nim) zaczął ustanawiać w Arabii islam, zniósł on wszystkie te formy kontaktów seksualnych, z wyjątkiem obecnego małżeństwa islamskiego. [1]
Kobiety zawsze towarzyszyły mężczyznom podczas wojen. Zwycięzcy swobodnie odbywali z nimi stosunki, lecz dzieci poczęte w ten sposób na całe życie były okryte hańbą.
Arabowie w okresie przed islamem posiadali nieograniczoną ilość żon. Mogli żenić się z dwiema siostrami jednocześnie, a nawet z żonami swych ojców, jeśli zostały rozwódkami lub wdowami.
{Nie pojmujcie za żony kobiet, które były żonami waszych ojców, chyba, że to miało miejsce w przeszłości. Zaprawdę, to jest wszeteczeństwo i obrzydliwość - i jakże zła droga! Są wam zabronione (do poślubienia): wasze matki, wasze córki i wasze siostry; wasze ciotki ze strony ojca i ze strony matki; córki brata i córki siostry; i wasze matki, które was żywiły piersią; i wasze siostry mleczne i matki waszych żon; i wasze pasierbice będące pod waszą opieką, zrodzone z żon, z którymi już żyliście; a jeśli jeszcze z nimi nie żyliście, to nie będziecie mieli grzechu (poślubiając ich córki); i żony waszych synów, zrodzonych z waszych lędźwi; i żebyście nie poślubiali dwóch sióstr jednocześnie, chyba że to miało miejsce w przeszłości. Zaprawdę, Bóg jest Przebaczający, Litościwy!} [Koran, 4:22-23]
Rozwód leżał w znacznym stopniu w gestii męża. [2]
Cudzołóstwo szerzyło się niemal we wszystkich klasach społecznych, z wyjątkiem nielicznych kobiet i mężczyzn, których poczucie godności powstrzymywało od popełniania takiego czynu. Wolne kobiety były w znacznie lepszej sytuacji, aniżeli niewolnice, które cierpiały największą niedolę. Wydawało się, że zdecydowana większość przedislamskich Arabów nie czuła wstydu, popełniając tą nieprzyzwoitość. Abu Dałud zrelacjonował: „Pewien mężczyzna stanął przed Prorokiem Muhammadem (pokój i błogosławieństwo Allaha z nim) i powiedział: 'O Proroku Allaha! Ten chłopiec jest moim synem. Odbyłem (nielegalny - przy. tłum.) stosunek z jego matką w okresie przed islamem'. Prorok (pokój i błogosławieństwo Allaha z nim) odpowiedział:
'W islamie nie ma roszczeń do spraw sprzed islamu. Dziecko jest przypisane temu, w czyim łożu się urodziło*, a ukamienowanie jest losem cudzołożnika'". [3]
Znana jest historia o tym, jak Sa'd bin Abi Łaqqas (oby Allah był z niego zadowolony) i 'Abd bin Zama'a dyskutowali o Abdur-Rahmanie bin Zama'a, synu Umm Zama'a. [4]
Co do stosunku Araba sprzed islamu do jego potomstwa, widzimy, że życie w Arabii było pełne paradoksów i przedstawiało ponury obraz kontrastów. Podczas gdy dla jednych Arabów dzieci były najcenniejszym skarbem i bardzo je kochali, inni zakopywali żywcem swoje córki ze względu na wyimaginowane obawy przed hańbą, jaką zostali z tego tytułu okryci, oraz niemożnością utrzymania ich i obawy przed ubóstwem.
{...nie zabijajcie swoich dzieci z biedy - My damy im zaopatrzenie i wam.} [Koran 17:31]
{A kiedy zwiastują któremuś z nich córkę, to jego oblicze się zasępia i jest udręczony. On ukrywa się przed ludźmi z powodu tego nieszczęścia które mu obwieszczono: czy on ma je zachować, mimo poniżenia, czy też pogrzebać je w prochu. Jakże źle oni rozumują!} [Koran 16:58-59]
{I nie zabijajcie waszych dzieci z obawy przed niedostatkiem. My im damy zaopatrzenie, podobnie jak wam.} [Koran 17:31]
{Kiedy żywcem pogrzebana (córka) będzie zapytana} [Koran 81:8]
Nie można jednak uznać, że praktyka dzieciobójstwa powszechnie dominowała wśród ludzi, gdyż bardzo potrzebowali oni synów, aby chronić się przed wrogiem.
Innym aspektem życia Arabów, o którym należy wspomnieć, jest ogromne przywiązanie emocjonalne beduinów do swojego plemienia. Rodzina, czy raczej duma plemienna, była jedną z jego największych wartości. Doktryna więzów krwi jako nadrzędna zasada, która łączy Arabów w jednostkę społeczną, była ukształtowana i wspierana przez dumę plemienną. Ich niekwestionowane motto brzmiało: „Wspieraj swojego brata, bez względu na to, czy jest on prześladowanym, czy prześladowcą” w dosłownym rozumieniu; lekceważyli oni islamskie poprawki, które głosiły, że wspieranie brata-prześladowcy polega na powstrzymaniu go od agresji.
Pragnienie przywództwa oraz silne poczucie współzawodnictwa często prowadziło do zawziętej walki plemiennej, mimo pochodzenia od jednego wspólnego przodka. Krwawe konflikty plemion Ałs i Chazradż, 'Abs i Zubjan, Bakr i Taghlib, itp., są tego przykładami.
Międzyplemienne relacje były kruche i słabe, ze względu na wyczerpujące wojny. Jednakże przywiązywanie dużej wagi do przesądów religijnych i pewne wielce szanowane zwyczaje trzymały w ryzach ich tendencje do zaspokajania żądzy krwi. Innym przypadkiem były motywy do sojuszu, lojalności i zależności, oraz szacunek dla nich, co z powodzeniem mogło doprowadzić do porozumienia, oraz usunąć bezpodstawne podłoża konfliktu. Uświęcone tradycją zwyczaje zawieszonych działań wojennych podczas zakazanych miesięcy (muharram, radżab, zul-qa'da, oraz zul-hidżdża) dobrze funkcjonowały i dostarczały poszczególnym plemionom okazji do zarobienia na życie i współistnienia w pokoju.
Możemy podsumować sytuację społeczną w Arabii mówiąc, że Arabowie z okresu przedislamskiego błądzili w ciemności i ignorancji, uwikłani w sieć zabobonów paraliżujących ich umysły i kierujących ich do prowadzenia zwierzęcego trybu życia. Kobieta była chodliwym towarem i uważana była za część nieożywionego mienia. Międzyplemienne relacje były kruche. Chęć zdobycia bogactwa i zaangażowanie w próżne wojny stanowiły główne cele, przyświecające polityce ich egocentrycznych przywódców.
Sytuacja ekonomiczna
Sytuacja ekonomiczna szła w parze z nastrojami społecznymi. Styl życia Arabów jasno ukazywał to zjawisko. Handel był najbardziej popularnym sposobem zaspokajania ich potrzeb życiowych. Wyprawy handlowe nie mogły jednak dojść do skutku, dopóki na szlakach karawan nie było zagwarantowane bezpieczeństwo, oraz nie było zapewnione pokojowe współistnienie międzyplemienne – dwa konieczne wymogi niestety pozostawiające w Arabii wiele do życzenia, z wyjątkiem zakazanych miesięcy, podczas których Arabowie odbywali swoje zgromadzenia 'Ukaza, Zul-Madżaza, Madżannaha i inne.
Przemysł był obcy dla Araba. W większości dostępnych branży przemysłowych w Arabii, jak dziewiarstwo czy garbowanie skór, pracowali ludzie pochodzący z Jemenu i Hiry, oraz z przygranicznej części Syrii. Wewnątrz Arabii istniało pewnego rodzaju rolnictwo i hodowla bydła. Niemal wszystkie Arabki pracowały przy tkaniu przędzy, ale nawet ta praktyka była nieustannie zagrożona z powodu wojen. Ogólnie rzecz biorąc, z ekonomicznego punktu widzenia w Arabii dominowały bieda, głód i niewystarczająca ilość odzienia.
Etyka
Nie możemy zaprzeczyć, że Arabowie z okresu przed islamem czynili wiele zła. Prawdę mówiąc, zło i rozpusta, całkowicie nie do przyjęcia przez rozum, szerzyły się wówczas pośród nich. Nie przesłaniały one jednak istnienia wielce chwalebnych cech, takich jak:
1. Gościnność. Prześcigali się oni w gościnności i byli z tego ogromnie dumni. Prawie połowa z ich dorobku w zakresie poezji poświęcona była zasługom oraz szlachetności związanej z przyjmowaniem gości. Nawet gdyby gość odwiedził człowieka cierpiącego głód i chłód, gospodarza nie mającego niczego poza wielbłądzicą, od której zależało życie całej jego rodziny, on zabiłby ją, by nakarmić swojego gościa. Nie zawahaliby się wypłacić dużego okupu krwi i ponieść znacznych kosztów, aby powstrzymać rozlew krwi, a w konsekwencji zasłużyć sobie na sławę i pochwały.
Wśród ich głównych cech było upodobanie do picia wina, nie dlatego, żeby się tym szczycić, ale dlatego, że było postrzegane jako sposób na okazanie szczodrości i serdeczności. Z tego powodu winorośl nazywała się Karm, tego samego słowa używano dla szczodrości, a wino nazywane było córką Karm.
Kiedy przeszukamy zbiory wierszy i ody z okresu przedislamskiego, znajdziemy w wielu z nich pochwałę picia wina i przechwałki.
Inną ich praktyką, ściśle związaną ze szczodrością, był hazard, gdyż dochód przeznaczany był zawsze na cele dobroczynne. Nawet Szlachetny Koran nie neguje korzyści wywodzących się z picia i hazardu, ale mówi także:
{Lecz grzech jest większy, aniżeli korzyści z nich.} [Koran 2:219]
2. Dotrzymywanie umowy. Dla Araba złożenie obietnicy było jak zaciągnięcie długu. Nigdy nie zawahałby się wydać na śmierć własnych dzieci ani zniszczyć swego domostwa, aby tylko podtrzymać głęboko zakorzenioną tradycję dotrzymywania umów. Literatura tego okresu bogata jest w historie podkreślające tę zaletę.
3. Poczucie honoru i odrzucenie niesprawiedliwości. Ta cecha wynikała głównie z nadmiernej odwagi, silnego poczucia własnej wartości i porywczości. Arab zawsze oburzał się przeciw najmniejszym aluzjom na temat poniżenia czy niedbalstwa. Nigdy nie zawahałby się poświęcić się, by tylko zachować szacunek do samego siebie.
4. Silna wola i determinacja. Jeśli Arab przedsięwziął coś, w czym upatrywano możliwość okrycia się chwałą i dumą, nie odstępował od zrealizowania swego zamiaru, nawet jeśli miałby przez to narazić swe życie.
5. Samokontrola, wytrwałość i łagodność. Arab spoglądał na te cechy z wielkim podziwem. Nic dziwnego, jego porywczość i odważne życie tego wymagało.
6. Czyste i proste życie beduina, wciąż nie splamione dodatkami złudnych wielkomiejskich pozorów, było głównym powodem zachowania jego prawdomówności i szczerości, oraz dystansu do intryg i zdrady.
Takie bezcenne zasady moralne w połączeniu ze sprzyjającą pozycją geograficzną Arabii były w rzeczywistości czynnikami stojącymi za wybraniem Arabów do przekazywania Przesłania (islamu) i poprowadzenia ludzkości ku nowemu biegowi życia.
Pod tym względem te zasady jako takie, choć w pewnych obszarach zgubne oraz wymagające w pewnych kwestiach poprawek, były bezcenne dla ostatecznego dobra społeczności ludzkiej, a islam je dopełnił.
Najcenniejszymi z tych zasad, obok dotrzymywania umowy, były bez wątpienia poczucie własnej wartości i silna determinacja, dwie z ludzkich cech niezbędne do zwalczenia zła i wyeliminowania zepsucia moralnego z jednej strony, oraz ustanowienia dobrej i nastawionej na sprawiedliwość społeczności – z drugiej.
W rzeczywistości życie Arabów w okresie przedislamskim obfitowało i w inne cechy, których nie ma potrzeby tu teraz wyliczać.
* czyli mężowi, jeśli kobieta jest zamężna, mimo iż dziecko zostało spłodzone przez innego mężczyznę w akcie cudzołóstwa – przyp. tłum.
[1] Sahih al-Buchari nr 5127, Abu Dałud – Księga Małżeństwa, rozdział mówiący o małżeństwach zawieranych przez ignorantów
[2] Zob. ostatni z poprzednich przypisów, w rozdziale o odwołaniu powrotu po trzech oświadczeniach o rozwodzie. To jest to, o czym wspominają uczeni Tafisru odnośnie powodu objawienia przez Allaha słów "Rozwód jest możliwy dwa razy" (Koran 2:229)
[3] Abu Dałud - Rozdział „Dziecko należy do tego, w czyim łożu się urodziło”
[4] Zob. Sahih al-Buchari z Al-Fath 4/343 i inni