Termos históricos: Liberalismo (1833-1874)

ALTO FORNO.- O alto forno é o símbolo da concentración empresarial e financeira necesaria na industria siderurxia. Serve para a obtención de ferro e aceiro. Está formado por unha gran cuba en forma de dous troncos unidos polas súas bases maiores.

CAMARILLA.- Grupo de persoas, amigos ou familiares, que rodean á raíña e que inflúen, a través dela, nas decisións do goberno. Teñen especial incidencia os relixiosos e os militares. A súa orixe está no reinado de Fernando VII.

CANTONALISMO.- Movemento político español durante a primeira república que é partidario dun federalismo de carácter radical. Trátase de establecer unha serie de cidades independentes que se federarían libremente. Recorda ás polis gregas. O cantonalismo tivo unha gran influencia do movemento obreiro, sobre todo anarquista. Destacan os cantóns de Loja, Sevilla, Málaga, Cádiz, Tarifa e, sobre todo, Cartaxena. Este último resistiu ata que en 1874 Martínez Campos e Pavía derrotárono.

CARLISMO.- Movemento político que tivo a súa orixe á morte de Fernando VII e o conflito sucesorio xurdido. Pero iso é simplemente o “casus belli” que xeran a primeira guerra carlista, as causas profundas hai que buscalas na defensa do antigo réxime, a monarquía absoluta, o poder da relixión e as estrutura federal de España. A súa lema é "Deus, Patria, Rei e Foros". Moitos historiadores ven o carlismo como unha reacción ante os novos tempos que se ían impondo. Van ter as súas bases sociais nos pequenos campesiños, os clérigos (non a xerarquía eclesiástica) e a pequena nobreza, tendo os seus feudos territoriais en País Vasco, Navarra, Aragón, Cataluña e o Maestrazgo. Durante o século XIX hai tres guerras carlistas e na guerra civil apoian ao bando nacional -os requetes- durante a ditadura tamén formaron parte do Movemento Nacional. O carlismo atomizouse e dividido durante o século XX; unha parte permaneceu fiel ás súas orixes absolutistas, outra derivo hacía o nacionalismo con gran influencia na formación do PNV e ata outra derivou a postulados esquerdistas. Os sucesos de Montejurra na transición representa o enfrontamento desta tendencia cos tradicionalistas.

CENTRALISMO.- A centralización e uniformización do estado español, iníciase con Felipe V e o decreto de Nova Planta. O liberalismo do século XIX vai continuar os seus pasos. Ata que a crise do 98 faga aparecer na escena política os nacionalismos periféricos que demandan autonomía e un estado federal.

CONCORDATO COA SANTA SÉ.- Nome que recibe o tratado entre unha autoridade eclesiástica (o Vaticano) e a autoridade secular (o estado). Os dous grandes concordatos na historia contemporánea española foron o de Narváez (1851) para solucionar as malas relacións coa Igrexa tras a desamortización de Mendizabal e o de Franco. Ambos significaron un aumento de poder para a Igrexa católica española xa que se lles sufragou os gastos do culto e o clero e aseguróuselles o control do ensino, entre outros privilexios.

DÉBEDA PÚBLICA.- É o conxunto de prestamos e créditos que ten o estado. Para financiar devandita débeda o estado emite uns títulos de débeda pública cunha alta rendibilidade que compran os cidadáns e poden rescatalos. A súa valorización segue os mecanismos da oferta e a demanda, do mesmo xeito que as accións.

DESAMORTIZACIÓN.- Conxunto de leis que suprimen a amortización ou paso da propiedade institucional á individual ou privada. A desamortización esta ligada aos cambios provenientes da implantación do Novo Réxime en España. Ten unha gran transcendencia pois significa acabar coa estrutura da propiedade do Antigo Réxime. En España dáse no século XIX como un proceso que ademais do precedente de Godoy, arrinca cos decretos das cortes de Cádiz, continua con Mendizábal en 1836 e terminaba coa desamortización xeral de Madoz en 1855. As leis desamortizadoras adoitan coincidir con momentos nos que os progresistas acceden ao poder. Aínda que modernizou a estrutura da propiedade en España, aumento a súa concentración agravando o problema agrario en España.

DIVISIÓN PROVINCIAL DE JAVIER DE BURGOS.- O espírito centralista do liberalismo se manifesto, moi pronto, en 1833, manifestouse na reforma administrativa de Javier de Burgos, pola cal dividiuse España en provincias e rexións. A división provincial realizada perdurou ata a actualidade, a rexional tivo en 1978 algunhas modificacións, sobre todo, nas rexións de León, Castela a Vella e Castela a Nova.

ESTATUTO REAL.- Carta outorgada promulgada en 1834 durante a rexencia de Mª Cristina, sendo xefe de Goberno Martinez de la Rosa que establecía as bases para unha convocatoria de Cortes e a renuncia da Coroa a manter a exclusiva do poder, admitindo unha ampliación da participación política en beneficio das clases pouidoras (a vella nobreza e a alta burguesía). O Estatuto establecía dúas cámaras de representantes, o Estamento dos Próceres (designados pola Coroa entre a nobreza, Grandes de España, clero e grandes propietarios) e o Estamento dos Procuradores (elexidos por sufraxio indirecto con unha renta mínima de 12.000 reais). Foi rexeitado pola meirande parte dos liberais ao ser considerado extremadamente moderado (soamente votaban o 0,15 da poboación).

FEDERALISMO.- Sistema político baseado na asociación de varios estados autónomos baixo unha autoridade común. Xurdiu na España isabelina da segunda metade do século XIX unido á corrente republicana. Pi e Margall foi o seu principal teórico. Defendía un Estado federal, organizado de abaixo a arriba seguindo a vontade popular, no que concellos e rexións serían libres e autónomos; en mans do Estado deixaríanse a política exterior, defensa e aspectos económicos. Estes principios foron plasmados no proxecto de Constitución da Primeira República en 1873.

Esta doutrina política expón a necesidade de loitar contra o autoritarismo e o centralismo e defende a autonomía do individuo, do municipio, da rexión e da federación. O partido Republicano Federal ten dúas tendencias; os moderados ou benévolos partidarios da vía parlamentaria e os intransixentes, partidarios da federación desde abaixo e a insurrección. Estes xunto cos anarquistas protagonizaron o cantonalismo.

INTERNACIONAL.- Organización que aglutina a partidos e sindicatos obreiros. A primeira Internacional naceu en Londres en 1864, as disputas entre socialistas e anarquistas marcaron a súa decadencia. A segunda internacional formar en 1880 para a unificación dos partidos socialistas, neste caso a causa do seu fin foi a polémica entre marxistas puros e revisionistas. A terceira internacional foi fundada en 1919 por Lenin, en España a polémica creada no partido socialista sobre a súa participación foi tan ampla que provocou a escisión dunha parte del, creándose en 1921 o partido comunista de España que foi o que participou nela. A cuarta internacional foi fundada en 1938 por Trostky.

XUNTAS O Xuntismo.- Fenómeno do século XIX. Aparecen na guerra da Independencia como asociación de cidadáns ante o baleiro de poder existente, reclamando a soberanía nacional. Durante o reinado de Isabel II van estar relacionadas co partido progresista e aparecen en momentos revolucionarios, como en 1836, 1854 e 1868. Vai ser un fenómeno estritamente urbano e eran a expresión do pobo liberal, teñen como brazo armado á milicia nacional.

LIBRECAMBISMO.- Política comercial tendente a facilitar as exportacións e non pór trabas ás importacións, reducindo os aranceis e continxentes. Oponse ao proteccionismo e pretende fomentar a modernización e competitividade da economía. En España durante o século XIX houbo un forte debate entre librecambismo e proteccionismo, alternándose un e outro. A raíz do arancel de Cánovas impúxose o proteccionismo.

LUDISMO.- Movemento de orixe inglesa, iniciado por Ned Ludd. contra o novo sistema industrial, que se manifestaba nunha acción espontánea e violenta coa destrución das máquinas, o incendio de fábricas, etc. É a primeira manifestación de protesta obreira. É unha das primeiras actuacións do movemento obreiro. En España tamén se introduciu protagonizando incendios de fábricas en Barcelona - a Bonaplata - en Alcoy e na Coruña, na fábrica de Tábacos (1857) destruíronse as máquinas, tiraronse ao mar os pedazos e os cigarros.

MAN NEGRA.- Organización confusa que segundo o goberno e a garda civil da Restauración dedicábase a atentar contra os intereses e as persoas relacionadas cos grandes terratenentes da campiña de Xerez. Para eles esta organización anarquista cometía terribles atentados e estaba disposta a acabar coa orde establecida. Os anarquistas negaron esa organización e argumentaban que era a escusa para a represión do campesiñado andaluz.

MARXISMO.- Doutrina socialista inspirada nas ideas de Carlos Marx. As súas pretensións son a emancipación da clase obreira da explotación do sistema capitalista. Para iso, os obreiros deben tomar conciencia de clase e organizarse en partidos políticos independentes dos partidos burgueses para conquista o estado, a través da ditadura do proletariado. Unha vez conquistado o estado abolirase a propiedade privada e pasarase á sociedade sen clases.

MASONERÍA.- Do francés masón que significa albanel. A súa orixe está nos gremios de construtores medievais que crearon as súas propias normas de defensa. No século XIX esténdense por España, son de carácter secreto porque loitan contra o absolutismo, a confesionalidade do estado, a verdade absoluta... Tiveron gran incidencia na preparación das revolucións de 1854 e 1868. A partir de aquí abandonaron o seu carácter secreto. Foron obxecto da obsesión, persecución e represión de Franco, por ser consideradas como inimigas da relixión e a España tradicional. Desde 1979 volveron á legalidade, pero aínda o seu nome ten sentido pexorativo.

MILICIA NACIONAL.- É unha institución creada pola burguesía para defender os seus intereses, é dicir, o Estado liberal. Só podían participar aqueles contribuíntes que demostrasen un nivel económico medio. Todos os seus membros eran iguais, os xefes e oficiais eran electivos, cunha dependencia directa de cada concello. Aparecen nos momentos de crises para impulsar a chegada dos progresistas ao poder. Actuaban de xeito conxunto coas Xuntas., sendo o seu brazo armado. Foron creadas por a Constitución do 12 para garantir a nova orde constitucional. No reinado de Isabel II, os moderados suprímena e os progresistas institucionalízana. Espartero apoiouse repetidamente nelas, para alcanzar o poder, tanto en 1840 como en 1854.

MOVEMENTO OBREIRO.- Actuacións da clase obreira para mellorar as súas condicións de vida. Iníciase en Inglaterra. En España o movemento obreiro vaise a caracterizar pola súa radicalidade e anticlericalismo no contexto das dificultades de implantación do Novo Réxime na orde política, económico e social.

OLIGARQUÍA.- Etimoloxicamente significa goberno duns poucos. No século XIX en España a nobreza e a alta burguesía fixeron un pacto tácito para gobernar o país segundo os seus intereses. Participaron en política a través do partido moderado ou conservador.

PARTIDO POLÍTICO.- Agrupación de cidadáns co obxectivo de alcanzar o poder político de acordo a unhas ideas e a un modelo de organización social e económica da sociedade. Son propias das sociedades democráticas. As ditaduras aínda que se opón ao pluralismo político instauran o dominio dun partido único.

PARTIDO DEMÓCRATA.- Escisión do partido progresista en 1849. Estará formado polos progresistas máis radicais, republicanos e minorías intelectuais. Reivindican o sufraxio universal, tendo certo protagonismo na Gloriosa e no Sexenio Revolucionario.

PARTIDO PROGRESISTA.- No trienio liberal (1820-23) os liberais escíndense en moderados e progresistas. Durante a Rexencia de María Cristina volven aparecer protagonizando a Revolución do 36. Entre 1840 e1843 teñen o poder con Espartero como rexente. Vano a volver conseguir no bienio progresista de 1854-56. No sexenio revolucionario volven ser protagonistas liderados por Prim. As súas grandes reivindicacións van ser a milicia nacional, a autonomía municipal e o xurado popular.

PROLETARIADO.- Segundo Marx, é a clase obreira que estaba chamada a derrotar o capitalismo e instaurar o comunismo, no que tras a ditadura do proletariado instalaríase a sociedade sen clases. O termo provén da Roma imperial que designaba aos cidadáns moi pobres.

PRONUNCIAMENTOS MILITARES: foron unha fórmula peculiar e bastante frecuente de rebeldía militar con fins políti­cos e contando co apoio de elementos civís. Consistía nunha insurrección de oficiais que xustificaban a súa acción en nome do interese ou da vontade xeral da Nación (que crían e afirmaban representar). Sentíanse lexitimados a intervir para corrixir unha política que xulgaban equivocada ou contraria ós intereses da Nación. O «pro­nunciamento» iniciábase con traballos previos de sondear outros destacamentos militares por parte dun pequeno grupo de activistas, que contactaba con conspira­dores civís, e que lograba comprometer a certo número de oficiais e sarxentos. Posteriormente, viña o «grito» ou pronunciamento propiamente dito: tratábase dunha arenga ás tropas formadas, que era seguido da suma de «pronunciamentos» doutras guarnicións e as manifestacións públicas dos civís comprometidos. Tratábase de evitar o enfrontamento armado, e se o gobemo se sentía falto de apoios, demitía e daba paso á opción respaldada polos «pronunciados».

Existiron «pronunciamentos» de diverso signo político, sendo máis característicos os de carácter revolucionario liberal (Espoz y Mina, Porlier, Riego, Torrijos, etc. durante o reinado de Fernando VII. O motín dos sarxentos de 1836, ou o de 1840 que levou a Espartero ó poder). Houbo tamén pronunciamentos moderados, como o de Narváez e Concha, que puxo fin ó goberno de Espartero en 1843. En calquera caso, a presencia de militares na vida política española foi unha constante ata a Restauración de 1875.

PROTECCIONISMO.- Política comercial consistente en arbitrar as medidas necesarias para protexer a produción interna; xa sexa impondo aranceis, continxentes ou monopolios.

QUINTAS.- Sistema de recrutamento militar, especialmente odiado polas clases populares e cuxa abolición constituíu unha continua reivindicación republicana. Consistía nun sorteo mediante o cal de cada cinco mozos aptos para as armas, un era recrutado. Pero este podíase salvar de ir pagando unha determinada cantidade de diñeiro á Facenda Pública. A suma era alta e a maioría da poboación non podía pagala. Iso vai estar na orixe da Semana Tráxica.

REPÚBLICA.- Do latín cosa pública. É o sistema de goberno que preconiza que o xefe do estado salga da vontade popular. En España houbo dous intentos de república, pero ambas fracasaron porque se deron nun contexto de radicalización e inestabilidade progresiva. O pacto de Ostende e o de San Sebastián foron os acordos previos a estas dúas proclamacións da República en España.

REVOLUCIÓN INDUSTRIAL.- Proceso de aceleración histórica polo que se pasa da economía do Antigo Réxime (baseado na agricultura e de carácter pechado) á economía do novo réxime (baseada na industria e servizos e de carácter aberto). En España os historiadores opinan que a revolución industrial fracasou no século XIX,. porque aínda que empezamos cando toda Europa, fixémolo dunha forma máis lenta, máis irregular e con moitos desequilibrios sectoriais e territoriais. Haberá que esperar ata a década dos sesenta para que se produza unha industrialización completa. Estas dificultades de modernización da economía española, xunto coas políticas e sociais están na base dos grandes problemas de España do século XIX e XX.

SOCIALISMO.- Ideoloxía política contraria ao capitalismo e que busca a emancipación da clase traballadora. O primeiro tipo de socialismo existente foi o utópico, nome posto por Marx, que se caracteriza polo seu carácter pouco pragmático ao intentar conciliar os intereses dos empresarios e dos traballadores. Marx creou o socialismo científico, baseado na abolición da propiedade privada e na adquisición do poder político pola clase traballadora a través da ditadura do proletariado para chegar á sociedade sen clases. En 1917 puxéronse en prácticas as ideas de Marx, a través do comunismo ruso. Iso creo grandes expectativas entre a clase traballadora española dando lugar ao que se coñeceu co nome do trienio bolxevique.

SOCIEDADE ANÓNIMA.- Organización mercantil cuxo capital esta dividido en accións. Así, a sorte do investidor esta ligada á da empresa, xa que as cotizacións das accións en bolsa varían en función dos resultados desta, aínda que inflúe moito na súa cotización os movementos especulativos.

SUFRAXIO.- Sinónimo de voto; é unha das expresións máximas dun sistema democrático. O sufraxio pode ser restrinxido ou censatario e universal. Durante o século XIX en España dominou o sufraxio censatario, a Constitución do 69 establecía o universal, pero este consolidar en 1890 baixo o goberno de Sagasta. O sufraxio universal feminino proclamouse na Constitución de 1931. Outra tendencia foi rebaixar a idade na que se pode votar; actualmente está situada nos dezaoito anos.

SUFRAXIO CENSATARIO.- Neste sistema electoral só poden votar os cidadáns que paguen como imposto a Facenda unha determinada cantidade; o censo. En España prevalece desde 1834 ata 1868 e desde 1877 a 1890, cunha redución cada vez maior das cotas necesarias para ter dereito a voto.

SUFRAXIO CENSATARIO E UNIVERSAL: o termo sufraxio fai referencia ao dereito de voto; cando este dereito queda limitado aos ciudadáns que pagan unha determinade cantidade á facenda (censo), o sufraxio é censatario; cando este dereito se estende a todos os cidadáns maiores de idade, estamos a falar de sufraxio universal. Durante o século XIX en España dominou o sufraxio censatario, a Constitución do 69 establecía o universal, pero este consolidarase en 1890 baixo o goberno de Sagasta. O sufraxio universal feminino proclamouse na Constitución de 1931.

UNIÓN LIBERAL.- Partido creado por O'Donnell en 1854 coa dereita do partido progresista e coa esquerda do moderado, co obxectivo de reunificar a ambas forzas nun só partido centrista. Participou nos distintos gobernos desde 1854 ata 1870 derivando ao longo dese período hacia posturas claramente conservadoras e contando co apoio da burguesía e dos terratenentes.