O amor sacro e o amor profano

1. Contexto histórico-artístico

Venecia foi, desde finais do século XV, un dos centros artísticos máis importantes do Renacemento italiano, pero a aparición de Tiziano, a principios do século XVI, determinou a consagración desa Escola e que se convertese, ademais, grazas ao grupo dos pintores que traballaron nela durante esa centuria, nunha das cidades de vangarda na arte.

Práctica e comercial, a Venecia do século XV tivo un maior contacto ca outros centros italianos co norte de Europa por unha banda e, como algo case exclusivo da República veneciana nese período, co mundo oriental. Indícao claramente o gusto polo luxo e sensualidade. As súas relacións con Flandes fixeron que, no que se refire á pintura, chegase a Italia, a través de Venecia, a técnica da pintura ao óleo que foi un dos cambios fundamentais para o avance da pintura cara á modernidade. Os mestres flamengos xa a viñan utilizando desde mediados do século XV, e moitos pintaran con esa técnica, que permitía sutís veladuras e empastes poderosos e que producía por iso unha maior intensidade e riqueza de colorido, variacións de tonalidades e a posibilidade de conseguir efectos luminosos de gran sutileza e profundidade que o temple non era capaz de alcanzar. Ao óleo, os pintores venecianos engadiron outro elemento novo, apenas utilizado anteriormente na pintura, a tea en lugar do soporte tradicional de madeira. Craveteadas nun bastidor, coas posibilidades que ofrecía de proporcionar unha gran superficie, as teas, preparadas adecuadamente, supuñan xunto á nova técnica do óleo a posibilidade de pintar doutro xeito e de lograr efectos que ata entón non se conseguiron. A flexibilidade deste soporte, a súa resposta ao tacto do pincel, a vibración da tea baixo o pulso do artista eran moi distintas das que ofrecían a dureza e resistencia da táboa. Ían dar comezo así, na Venecia de principios do século XVI, unha técnica e unha forma de pintar que duran xa cincocentos anos, chegando grazas á súa beleza e á súa forza expresiva ata a pintura contemporánea.

2. Tiziano: breve biografía

Dedicado á pintura desde moi novo, formado no taller de Giorgione, Tiziano Vecellio (1490-1576) é o artista máis coñecido da

Escola Veneciana de pintura. Alí, na súa cidade, Venecia, adquiriu fama e renome, ata o punto de ser nomeado pintor oficial da propia República veneciana.

Mostra un estilo que evolucionou grandemente ao longo da súa extensa traxectoria artística e cultivou xéneros diversos, pero destaca especialmente a súa capacidade para o retrato, porque sabía reflectir como poucos autores o compoñente psicolóxico dos seus clientes. A súa fama chegou neste sentido tan lonxe que foi chamado desde diversas cortes europeas para retratar aos grandes da época, como Francisco I de Francia, o emperador Carlos V, Felipe II e o papa Paulo III, entre

outros.

No conxunto da súa obra, Tiziano mostra a característica máis destacada da escola veneciana: o rico emprego da cor para construír a representación a base dunha pincelada ampla e solta, unhas cores vivas (sobre todo, a vermella) e a importancia da paisaxe cunha luz envolvente. É o pintor dos temas profanos, sobre todo das Venus espidas, co que denota unha profunda influencia da mitoloxía.

En que residiu a novidade e a modernidade das creacións de Tiziano? En empregar unha linguaxe e unhas posibilidades de usar a técnica pictórica dun xeito que ata entón non se empregaran. As pinceladas, agora aplicadas unha a unha, independentes, separadas, con valor en cada unha delas, sobrepostas con lixeireza e liberdade, levaban consigo a capacidade de representar, fusionándose na distancia, a cor, a luz, o movemento, o espazo e ata a textura da materia con maior naturalismo e vibración que a producida pola técnica unida e compacta dos séculos anteriores. Na evolución da súa arte, pois nos seus primeiros anos tiña aínda a lisura esmaltada da pintura anterior, as pinceladas de Tiziano vanse separando e illando cada vez máis, ata chegar no seu período último a un modo de pintar que podería cualificarse sen temor, a pesar da profundidade dramática dos seus temas, como impresionista e ata puntillista, e que foi definido como “impresionismo máxico”.

Nas súas obras toca todo tipo de temas: pinturas alegóricas, mitolóxicas, os retratos, e a variada iconografía cristiá.

3. Análise e comentario

Contido iconográfico

A obra a analizar non recibiu título do seu autor e foi denominadadesde 1693 “Amor Sacro e Amor Profano”. Trátase sin lugar a dudas dunha das obras máis misteriosas da Historia da Arte, xa que non haidocumentos que indiquen a orixe ou encargo da obra e a pesar das investigacións e os últimos descubrimentos, a iconografía da pintura queda aínda sen resolver. A problemática iconográfica reside na invención, termo co cal se designa á innovación artística, que xera un cambio iconográfico. Neste caso, Tiziano, como pintor, tómase a licenza de crear unha nova tipoloxía, saíndo dos patróns habituais das

convencións pictóricas.

A interpretación máis extendida defende que a obra foi pintada coa ocasión do matrimonio do chanceler veneciano Niccolò Aurelio - cuxo escudo aparece na fonte- con Laura Bagarotto na primavera de 1514. Segundo esta interpretación as dúas figuras femininas son Venus e Laura Bagarotto, esta última está situada contra un fondo paisaxístico que se identifica como a cidade de Padua, a súa ciudade natal. A figura desnuda é Venus que invita a Laura a irse a Venecia, identificada ao fondo da deusa xunto ao campanario da igrexa de San Marcos. O sarcófago, contería as imaxes de Venecia atacada e traicionada por Padua e á dereita, o castigo do pai de Laura Bagarotto, considerado traidor e condenado a morte por dita razón. Como o amor todo o pode, en este caso o amor nacido de Laura e Niccolò, é capaz de transformar un acto de morte e violencia nun acto de amor e vida. Sinálase tamén que Laura Bagarotto leva baixo o seu brazo unha furna coas cinzas do seu pai.

Outra interpretación do cadro insiste nunha temática filosóficomitolóxica. Semellantes pero distintas, as dúas mujeres, se insertan dentro dunha tradición que xa tiña outros precedentes ilustres na arte renacentista: as dúas deusas pintadas por Botticelli en "A Primavera" e "O nacemento de Venus". Nos dous casos, o tema era o mesmo: unha reflexión acerca da dobre natureza de Venus: a Venus celeste e a Venus vulgar. As dúas Venus, no contexto neoplatónico representan dous modos distintos de existencia e dous grados de perfección; non unha oposición entre dous principios morais diferentes, entre o ben e o mal.

Ata datas moi próximas a aquelas nas que Tiziano pintou o cuadro, a iuxtaposición entre unha muller vestida e outra desnuda era un recurso normal para representar unha oposición de carácter moral entre o ben e o mal, encarnándose sempre este na desnuda. Sen embargo, e isto é o que converte a unha obra como esta nun exemplo de humanismo neoplatónico e non de moralismo medieval, no Renacemento a desnudez adquiere unha nova valoración, moralmente positiva e superior á da súa opoñente vestida: desnudas se representa á Verdade, á Amistade, á Alma, á Felicidade Eterna...e desnuda se figura tamén á Venus celeste, mentres que a Venus vulgar, ou terrena, se representa cuberta por ricas vestiduras que non son outra cousa senón un símbolo dos velos que, no pensamento platónico, nublan a capacidade de entendemento humana.

En resumo, a teoría máis acertada da interpretación deste cadro suxire que estamos ante un cadro de persuasión: sen dúbida trátase de alguén que tenta convencer a outra persoa de algo, a figura espida, Venus Celeste ou Amor Sacro diríxese á súa acompañante e acompaña dun claro xesto que quere dicir: segue o meu consello. En todo caso estamos tamén ante unha pintura de transición (cambio de estado): a pintura en si pode dividirse nun antes e un despois, Padua e logo Venecia, o pasado e o futuro da noiva. É un cadro de persuasión e transición, aínda que os estudiosos discutan acerca da veracidade da identificación das paisaxes ao fondo e acerca da identificación ou non dos personaxes. É unha alegoría composta para resolver un problema

particular: un casamento entre partes difíciles de conciliar.

Composición

Tiziano preséntanos, ante un fondo de paisaxe, a dúas mulleres sentadas ao bordo dunha fonte-sarcófago, mentres Cupido remove as augas da fonte. Esta á súa vez, sae por un tubo pequeno, cara a fóra, xustamente debaixo do escudo de armas de Niccolo Aurelio e rega unha planta pequena, unha nova rama dunha árbore. As dúas mulleres parécense moito, so que unha delas está espida e sostén na súa man unha lámpada encesa, mentres ca outra está vestida e leva nas súas mans un ramallete de rosas e unha vasilla.

Centrándonos na liña horizontal do sarcófago, delimitamos diferentes planos:

De esquerda a dereita, o sarcófago conta unha historia que moitos identificaron como violenta. Isto coincide co pasado da noiva e a morte violenta do seu pai. As paisaxes á dereita e á esquerda con coellos ou lebres, indican a prosperidade.

O peso da composición céntrase no grupo da fonte do primeiro plano, este ocupa gran parte da altura do cadro e, debido ao seu formato apaisado, deixa a ambos lados un espazo que se abre a paisaxe de fondo. Trátase dunha composición un tanto estática e pechada na que predomina unha circunferencia central que enlaza cabezas e mans, co centro no Cupido, e formas triangulares.

A disposición dos elementos no lenzo introduce un elemento de evolución temporal, un relato de sucesos e permite unha lectura de esquerda a dereita, desprazándose desde o fondo da pintura, indo cara ao espectador polas ramas da árbore máis próxima e volvendo á profundidade da paisaxe creando un U desde unha até a outra parte da pintura. O movemento de lectura é horizontal e vertical á vez. Se lemos o cadro de esquerda a dereita temos unha historia que nos leva dunha cidade (Padua) a outra (Venecia).

Luz e cor: luces e cores vanse apropiando paulatinamente da composición, converténdose nos verdadeiros protagonistas do conxunto. A luz ilumina desde a dereita cun forte impacto en pel e teas. Tiziano céntrase no detallismo das teas e emprega tonalidades brillantes como o vermello do manto da Venus Celeste ou as mangas do vestido da Terrea.

Profundidade: as liñas de fuga converxen na figura de Cupido, dando profundidade á escena da fonte. As posturas en tres cuartos axudan a dita sensación. Na paisaxe de fondo hai un tratamento de perspectiva aérea, coa brétema que esvaece os contornos máis alonxados e o colorido que se vai atenuando desde os ocres a azuisgrisáceos. A expresión da figura vestida, non denuncia verdadeiro namoramento nin esperanza, senón angustia e desolación. Poderíase deducir que todo o que leva é efémero: as roupaxes, as xoias, as rosas, todo é efémero. É decoración, é parte do ritual. A figura da dereita, espida, parece máis aberta a un futuro, máis sensible e disposta. Comunícanos (a nós e a súa acompañante) a eternidade co seu xesto,

coa súa mirada doce e a súa ilimitada sinxeleza.

Concluindo, trátase dunha obra da mocidade de Tiziano, na que mostra un gran dominio da técnica pictórica, debuxo, cor, luz e composición, manténdose dentro da corrente clasicista. O artista ainda non desenvolveu a pincelada característica do seu estilo de madurez nin os modelos de beleza feminina que o farán famoso en toda Europa.