Pintura barroca en España: Velázquez
A finais do século XVII comeza a advertirse en España unha progresiva crise na orde política, social e económica, que se estenderá ao longo do séculoXVII . Significa o fin da hexemonía española froito da desacertada xestión dos monarcas (Felipe III, Felipe IV e Carlos II) e especialmente dos seus validos. O conde-duque de Olivares (valido de Felipe IV) involucra a España na guerra dos Trinta Anos (1618-1648), que marca o inicio das perdas territoriais españolas (as Provincias Unidas do Norte), e á vez no interior desátase unha importante crise, que ten especial relevancia en Cataluña e Portugal.
Esta situación de crise favorece o desenvolvemento dunha sociedade parasitaria, de mentalidade antilaboral, cuxo modelo é a nobreza e a Igrexa, que viven de rendas. A corte e algunhas cidades énchense dunha masa de desocupados, vagabundos, pícaros e aventureiros. En contraste co ambiente socioeconómico a actividade literaria e artística presenta unha riqueza excepcional, o que permite falar dun Século de Ouro das artes e das letras. O pobo trata de evadirse das dificultades a través da creación literaria e artística.
Fóra diso a corte e algúns nobres, a clientea é relixiosa, conventos e igrexas, en relación coa súa poder e co papel atribuído pola Contrarreforma ás imaxes de devoción. Os grandes centros artísticos son: Sevilla, que vive un paulatino retroceso económico respecto ao século anterior, e Madrid, capital da corte, onde acuden tanto artistas e literatos como pícaros, mendigos ou buscóns; destacan tamén Valladolid, sobre todo no breve período en que foi corte (1601-1606), e para rematar Valencia, polas seus contactos con Italia.
Os artistas traballan nos talleres sometidos ao gremio, como simples artesáns, pero ao finalizar o século empézase a considerar a pintura como arte liberal, o que eleva a consideración dos artistas. As Meninas, de Velázquez, son un bo testemuño dese cambio. O artista retrátase xunto aos reis, símbolo da súa dignidade, e a cruz de Santiago mostra o seu ennobrecemento. Ao finalizar o século os artistas xa non pagan impostos polas súas obras e a pintura considérase unha creación.
A pintura barroca española é realista e esta elección está intimamente relacionada co espíritu proselitista da Contrarreforma. Predomina a pintura ao óleo sobre lenzo, en cadros de gran formato. Nas primeiras décadas domina o naturalismo tenebrista, de influencia italiana. As composicións son sinxelas, con certa tendencia ao estatismo. Segundo avanza o século, a influencia flamenca de Rubens e a difusión dunha nova orientación colorista e triunfal da Igrexa romana provoca un cambio na pintura española, pasando do barroco realista e tenebrista a outro máis dinámico, teatral e cun colorido máis luminoso. Con todo, en España está ausente a corrente clasicista, só insinuada nalgunhas obras de Velázquez, un dos artistas máis significativos da súa época.
A iconografía é preferentemente relixiosa, vinculada á Contrarreforma e moi apegada aos textos sagrados. A orixinalidade da pintura española reside na súa intensa emotividade como reflicten obras de Francisco de Ribalta ou Francisco de Zurbarán. Esta pintura relixiosa e realista é tamén simbólica, esconde un significado profundo que ás veces nos resulta difícil de interpretar; as obras están cargadas de símbolos, que constitúen unha linguaxe asimilada por un pobo afeito aos xogos de palabras, de aparencias, ao teatro.
Julián Gállego estudou estes símbolos na pintura de Velázquez e ofrécenos unha interpretación dos obxectos:
a mesa destaca a maxestade e significa a xustiza;
o sillón destaca o rango da persoa;
a cortina subliña a realeza;
os cabalos son tronos ambulantes dos reis: ao paso significan solemnidade e son usados polas raíñas, en corveta significan poder e son para príncipes e reis;
o espello explica o coñecemento, a verdade;
as flores e as froitas tamén están dotadás de simbolismo: a mazá é o pecado, a rosa o amor, violeta a modestia, a azucena a pureza, etc.
Outro símbolo moi usado nos temas de Vanitas é a caveira, que significa a morte, como pode apreciarse nas Postrimerías que pintou Valdés Leal para o hospital da Caridade, auténticos xeroglíficos que explican como nos igualamos todos ante a morte.