O proceso desamortizador e os cambios agrarios

A agricultura era no Antigo Réxime e durante bastante tempo no Novo Réxime a base da economía; a propiedade da terra o seu elemento principal. O paso do Antigo ao Novo Réxime ten un elemento fundamental no cambio da propiedade da terra.

No Antigo Réxime a propiedade da terra estaba na súa maior parte amortizada; é dicir vinculada a institucións como a nobreza (a través do morgado), a Igrexa, os Concellos (bens propios e bens comúns) e ao propio estado. Ao estar vinculada a estas institucións, estas terras non se podían vender, partir, etc, é dicir, estaban fóra dos mecanismos capitalistas. Os ilustrados consideraron que esta forma de propiedade era pouco racional e impedía unha explotación e uns rendementos máis intensivos, por iso denominaron a estes beneficiarios "mans mortas".

A desamortización vai resultar clave no cambio do antigo ao novo réxime. Para que se produza unha verdadeira revolución industrial é necesario unha verdadeira transformación ou revolución agraria. En España o proceso desamortizador tivo bastantes consecuencias prexudiciais, pero iso hai que contextualizalo dentro das dificultades do paso do vello ao novo réxime.

AS MANS MORTAS

Os liberais denominaron así ás institucións que no Antigo Réxime posuían a maior parte da propiedade da terra. As principais institucións eran as ordes relixiosas, os morgados (formula que buscaron as casas nobiliarias para manter o seu prestixio e as súas propiedades. Estas sempre pasaban ao primoxénito que podía ampliar, pero non vender), o estado e os concellos (os concellos tiñan propiedades en forma de bens propios e comúns. Estes cumprían unha dobre función, sufragaban os gastos municipais -bens propios- e servían de complemento económico para a maioría dos campesiños -bens comúns-). Estas propiedades non entraban dentro do mercado capitalista e por iso a súa produción era bastante ínfima. O estado liberal, no que un dos seus principios básicos é a prosperidade e a propiedade privada sacra e inviolable, vai acabar con este tipo de propiedade, a través da desamortización.

ILUSTRACIÓN, LIBERALISMO E DESAMORTIZACIÓN

O proceso desamortizador é un dos puntos craves do paso do Antigo ao Novo Réxime, relacionado coa revolución industrial e coa chegada da democracia. Dous dos principios craves da Ilustración e do liberalismo son a propiedade privada como algo sacro e inviolable e a vida como un camiño para conseguir a felicidade. Esta felicidade, tanto a individual como a do estado, está relacionada e vinculada á riqueza, ao diñeiro, á propiedade privada. No Antigo Réxime o máis importante era a honra, estando maioritariamente a propiedade vinculada a institucións, no Novo Réxime a base é o diñeiro, a prosperidade e a felicidade que dá esta. Xa que logo, a propiedade debe ser individual. Este paso da propiedade institucional á individual é o que denominamos desamortización, que nun pouco máis dun século vai afectar ao 40% da superficie do estado español

Concepto e mecanismo do proceso

- Paso da propiedade institucional á individual: Os señoríos, os morgados, os bens propios e comúns pasaron de estar vinculados a institucións a propiedade individual e absoluta na súa capacidade de xestión.

Mecanismo do proceso: En toda desamortización hai dous pasos.

1) Nacionalización dos bens das mans mortas (unhas veces con indemnización como con Madoz e outras sen ela como no caso de Mendizábal).

2) Eses bens véndense a propietarios privados, aínda que sempre previa obtención duns beneficios por parte do estado, pois a motivación principal práctica diso eran solucionar os problemas da Facenda Pública.

DÉBEDA PÚBLICA

O estado adoita recorrer aos títulos de Débeda Pública para compensar a diferenza entre gastos e ingresos. Estes títulos son documentos que acreditan que o comprador prestou ao estado ese diñeiro e polo cal o estado non só debe devolvelo no prazo fixado, senón ademais pagar uns intereses por iso. En toda a historia de España o recurso dos títulos de débeda pública foi moi utilizado polos seus gobernantes. No século XIX as innumerables guerras (independencia, colonial, carlista...) fixeron aumentar considerablemente a débeda pública e pór en graves aprietos ao Estado. Neste contexto hai que entender o proceso desamortizador do século XIX.

A DESAMORTIZACIÓN E A IGREXA ESPAÑOLA

A igrexa española era a institución que máis propiedade vinculada posuía e ademais foi a máis afectada por este proceso desamortizador. As relacións da Igrexa e o Estado pasaron por momentos moi críticos ata que Narváez asinou co Vaticano o Concordato, en 1851, polo cal a Igrexa asumía a desamortización, pero o estado deixaba en mans da Igrexa a educación e sufragaba os seus gastos. Este argumento esgrímese na actualidade aínda para xustificar que o Estado, na práctica, siga mantendo á Igrexa católica. No entanto, as relacións entre un sector da Igrexa católica española e o liberalismo máis radical iríanse enturbando progresivamente, dando lugar a ese anticlericalismo de gran parte da esquerda española e a ese antiliberalismo doutra parte da Igrexa católica, que tanto marcou a historia de España.

OBXECTIVOS

- Fiscais: O obxectivo principal de todas as medidas desamortizadoras do século XIX vai ser recadar fondos para solucionar os problemas da Facenda Pública, ben para facer fronte aos gastos ocasionados pola guerra (Godoy e Mendizábal) ou para facer investimentos públicos (Madoz e o ferrocarril).
- Políticos:Tratábase de crear unha masa de propietarios que ligase os seus intereses ao liberalismo ou novo réxime. Iso vaise a conseguir pero a cambio enturbáronse as relacións coa Igrexa católica. O apoio do clero á causa carlista tamén influíu na desamortización, sobre todo a de Mendizabal

Económicos: Pensábase que modernizando a estrutura da propiedade produciríanse grandes transformacións agrarias, co que se facilitaría o desenvolvemento económico e a revolución industrial. Este obxectivo non se conseguiu porque a propiedade concentrouse.
- Sociais: Pretendíase privar aos antigos estamentos da súa forza; a terra. Conseguiuse coa Igrexa, non coa nobreza. Críase que un proceso desamortizador era a ocasión ideal para reformar a estrutura da propiedade, fomentando unha clase media de campesiños propietarios, pero non se conseguiu, aínda que si se terminou cunha das bases do A.R, a tenencia por parte das institucións da propiedade agraria.

O PROCESO CRONOLÓXICO

A desamortización non é un acto illado, senón un proceso histórico que vai abarcar gran parte do século XIX. Por unha banda producíanse en distintos momentos as medidas lexislativas e posteriormente o groso das vendas producíanse nos decenios seguintes. Por outra banda, hai que constatar que as medidas lexislativas desamortizadoras coinciden con gobernos progresistas, que se caracterizan polas súas reformas económicas (Cortes de Cádiz, Trienio Liberal, Mendizabal ou Madoz) mentres que os conservadores caracterízanse polas súas reformas administrativas e estatais.

O precedente. A desamortización de Godoy

Godoy, á fronte do goberno de Carlos IV desamortiza 1/4 da propiedade eclesiástica cuxa motivación principal foi a necesidade de ingresos para custear as guerras. Jose I intentouno pero non o levo a cabo pola Guerra da Independencia.

As Cortes de Cádiz. 1811

Un dos decretos máis importantes das Cortes de Cádiz foi o que eliminaba os señoríos xurisdicionais e que convertía aos señoríos territoriais en propiedade individual. Gran parte da nobreza acolleuse a esta opción, ben achegando os títulos de propiedade ou a través dos tribunais.

A desamortización de Mendizábal. 1836

Foi a máis importante de todas ( non só polo seu volume e a rapidez con que levou a cabo, senón tamén porque a partir dese momento a desamortización foi un proceso irreversible) e afectou aos bens eclesiásticos. Esta plasmouse en dúas disposicións; a primeira suprimía as ordes relixiosas e nacionalizaba os seus bens; a segunda determinaba o sistema de venda, que se faría en pública poxa e podíase pagar ou en efectivo ou mediante Débeda Pública. Os seus dúas grandes motivacións veñen especificadas nos decretos; a política (atraerse ao liberalismo a unha masa importante de compradores) e a económica (paliar a crise da Facenda pública, debido á guerra carlista).

A desamortización de Madoz. 1855

Consistiu na venda forzosa, aínda que con indemnización, da totalidade dos bens pertencentes aos municipios, estado e outras institucións. O seu obxectivo principal seguiu sendo fiscal pero agora dirixido a facer investimentos públicos (ferrocarrís). Tamén se dá nun período progresista.

RESULTADOS E CONSECUENCIAS

Transformación da propiedade

A desamortización produciu unha radical transformación da regulación da propiedade. A propiedade foi liberal capitalista, desapareceron o morgado e os señoríos xurisdiccionais. Desapareceron os privilexios medievais. Aumentou a concentración da propiedade (terceira fase da creación do latifundio) xa que compraron terras quen tiña diñeiro (nobreza e burguesía), neste sentido non só non se fomentou a mediana propiedade senón que aumentaron os latifundios.

Beneficiados e prexudicados

Os beneficiados foron a nobreza, que adquiriu terras e que paso as súas de carácter institucional a individual, e a burguesía comercial e agraria que adquiriu gran parte das terras en venda.

Os prexudicados foron a Igrexa que perdeu a súa principal base económica (aínda que foi compensada), os concellos que perderon a súa autonomía e os pequenos campesiños (xa que coa desaparición dos bens propios e comunais) perderon unha das bases do seu sustento e se proletarizaron.

Consecuencias políticas

Politicamente creouse unha masa de propietarios adictos ao réxime liberal. A separación da Igrexa-Estado acentuouse e desde Outubro de 1836 produciuse unha ruptura entre o Estado e a Igrexa ata que se asinou o concordato coa Santa Sé en 1851 pola que o estado sufragaba os gastos da Igrexa. O liberalismo español, sobre todo nas súas versións máis radicais adquiriu un ton anticlerical.

Sociais e culturais

Socialmente aumentou o protagonismo da burguesía e, sobre todo, apareceu unha nova clase social: os xornaleiros, que sobre todo en zonas moi latifundistas ían ser unha fonte de problemas durante todo o século XIX e parte do XX. Non se fixo a reforma agraria de carácter social que se intentaría na Segunda república.

Culturalmente a desaparición de institucións eclesiásticas supuxo a destrución ou a deterioración de edificios históricos e a dispersión o seu patrimonio, aínda que parte recuperouse despois en arquivos e museos.

Valoración

A desamortización tivo como consecuencia final a consolidación do réxime liberal. Pero as súas sombras foron moi importantes. Non se produciu un aumento significativo da produción agraria e a propiedade concentrouse máis, polo que o escaso desenvolvemento agrario impediu unha profunda revolución industrial. Recadouse menos diñeiro do previsto pois a maior parte das compras fixéronse en Débeda Pública e esta devaluouse pronto, houbo bastante corrupción.

A desamortización en Galicia

Pola súa especificidade, en Galicia a desamortización tivo unhas especiais características, debido a pervivencia do sistema foral e á peculiar organización dos montes comunais. Polo tanto o que se saca a puxa pública son, basicamente, as rendas forais que percibían os conventos, mosteiros e catedrais; é dicir: o que vendeu o Estado foi o dereito a percibir unhas rendas e, nunha mínima proporción, a propiedade plena da terra. Ademais tivo escasa importancia a desamortización dos propios, debido ao escaso patrimonio dos concellos galegos.

Así non se alterou a organización agraria tradicional procedente do Antigo Réxime, nin se estableceu a propiedade plena da terra en mans dun posuidor individual. Os compradores de bens desamortizados convertéronse en rendistas sen posibilidade de intervir no proceso de produción agraria e a explotación permaneceu estancada. Os campesiños conservaron os seus dereitos sobre a terra. A partir de finais do século XIX, a perda de valor das rendas forais e a presión dos agricultores fixo que estes lograran, mediante a redención de foros, a propiedade da terra , proceso culminado en 1926 (Lei de redención de foros).

VALORACIÓN Historiográfica

- Vicens Vives non foi unha reforma agraria, senón que se limitou a ser unha transferencia de bens da Igrexa ás clases fortes: grandes propietarios, aristócratas, burgueses...

- R. Carr: a venda de bens comunais foi un desastre social, porque arrebatou á poboación marxinal o seu medio de vida. Por iso organizan alborotos. Ademais foi un desastre natural (deforestación e erosión). Esta visión é parella ao Rexeneracionismo. As vendas prexudicaron aos pequenos municipios, xa que dese diñeiro pagábase ao médico ou ao mestre.

- J. Fontana fala dunha reforma agraria frustrada. Para os liberais era unha medida de facenda e para entregar as terras a propietarios máis activos e emprendedores. Pero lles quitaba as terras aos campesiños.

- Tomás e Valiente: era un mecanismo económico e social, pero habería que habelo feito con outros medios. Este historiador, considera que a proposta do deputado Flórez Estrada, houbese sido a máis doada.

En xeral, podemos dicir que a de Mendizábal pagou a guerra Carlista e salvou a bancarrota e a de Madoz pagou o ferrocarril. Ambas fomentaron o latifundismo.