Caída da ditadura e da monarquía
Pacto de San Sebastián, agosto 1930 (Oposición política)
A mediados de 1928 fíxose patente a decadencia da ditadura.
Explícase por varios factores:
crecente aumento da oposición ao réxime que abarcaba un amplo espectro politico (republicanos, anarquistas, comunistas, nacionalistas, estudantes e intelectuais, entre os que destacaron Unamuno, Ortega e Gasset, Marañón).
Creceu o descontento nun sector do exército polas arbitrariedades de Primo de Rivera.
As crecentes dificultades presupuestarias do Estado, endebedado e incapaz de realizar unha reforma fiscal que establecese un imposto único e progresivo sobre a renda debido á oposición das clases acomodadas; a Exposición Universal de Sevilla (1929), que o dictador organizara por cuestión de prestixio, aumentou a débeda así como o inicio da crise de 1929.
A reaparición dos conflitos sociais con movementos folguísticos motivou que os socialistas abandonásenlle.
Aqueixado dunha grave enfermidade Primo de Rivera presentou a súa dimisión ao rei Alfonso XIII o 27 de xaneiro de 1930, quen se apresurou a aceptala presionado polos políticos conservadores e liberais que desexaban volver ao parlamentarismo. Primo de Rivera se exilió a Paris onde morreu dous meses despois.
A sublevación de Xaca (Oposición militar)
En decembro de 1930 prodúciuse un intento de insurrección militar co fin de proclamar a República en Xaca. Estivo protagonizado polos capitáns Galán e García Hernández, que foron fusiliados logo do fracaso da súa tentativa.
Ante o fracaso da ditadura, Alfonso XIII quixo volver ao réxime parlamentario e nomeou xefe de goberno ao xeneral Berenguer coa tarefa de repoñer a Constitución de 1876 e salvar a figura real, cada vez máis impopular por considerarlle responsable directo da ditadura. Berenguer mantivo un réxime ditatorial suavizado- coñecido como a dictablanda. En agosto de 1930 asinouse o Pacto de San Sebastián entre todos os opositores republicanos, socialistas, radicais e catalanistas de esquerda; a CNT non participou pero deu a súa adhesión. Acordaron poñer fin á monarquía.
Á súa vez os intelectuais crearon a Agrupación ao servizo da República, dirixida por Ortega e Gasset. En xaneiro de 1931 o rei nomeou ao almirante Aznar quen convocou eleccións municipais para abril. Os candidatos do Pacto de San Sebastián triunfaron nas principais cidades e Alfonso XIII se exilió.
O 14 de abril de 1931 proclamouse A Segunda República, ante o entusiasmo popular.