A consolidación dos bandos

Revolución e contrarrevolución

Zona nacional

A vantaxe do bando sublevado fronte aos republicanos foi a súa unidade, simbolizada pola creación da Xunta de Defensa de Burgos, baixo a presidencia de xeneral Cabanellas. Politicamente os nacionalistas carecían de proxecto propio - eran xente de dereitas, centralistas e autoritarias á vez - pero todos tiñan claro que a súa supervivencia dependía de gañar a guerra. O xeneral Franco conseguiu que a Xunta, reunida en Salamanca, nomeáselle xefe do Estado e Xeneralísimo dos exércitos o 29 de setembro de 1936. Franco montou o seu cuartel xeral en Salamanca. Trala morte de Mola, aos poucos foi concentrando o poder e edificando o seu novo Estado como unha ditadura persoal. Para controlar os grupos políticos dos que se nutrían as tropas nacionalistas, carlistas e Falanxe, fusionounos polo decreto de Unificación (abril de 1937) nun partido único, Falanxe Española Tradicionalista e das JONS, (FET e das JONS), do que se nomeou Xefe Nacional, xa que José Antonio Primo de Rivera fora fusilado en prisión. Integraranse posteriormente nel CEDA e os monárquicos para evitar enfrontamentos. En xaneiro de 1938 creouse en Burgos o primeiro goberno do novo Estado, presidido por Franco. En marzo fixo o Foro do Traballo inspirado no fascismo e adoptou o título de Caudillo. A Igrexa católica tamén apoiou a Franco. O cardeal Gomá, arcebispo de Toledo e primado de España, organizou unha Carta colectiva do episcopado español no seu apoio e xustificou a guerra como unha cruzada contra o comunismo.

Na zona nacionalista deuse unha brutal represión xeral contra republicanos de todo tipo: dirixentes sindicais, líderes políticos, persoas de ideoloxía liberal ou esquerdista, mestres, votantes da República, poetas como Lorca, etc que foron fusilados sen previo xuízo. O terror salvaxe impúxose, non de forma indiscriminada, como no bando republicano, senón organizado desde o poder e baixo a supervisión da Igrexa, o Exército e a Garda Civil. Os militares sublevados utilizaron o terror de forma sistemática para asentar a súa poder e destruír ao inimigo.

Republicanos Nacionais

Zona republicana

Durante a Guerra Civil Española a República viviu baixo unha crise permanente, na que as loitas intestinas non deixaron nunca de estar presentes. O enfrontamento dos revolucionarios anarcosindicalistas e do POUM cos comunistas e as forzas republicanas debilitaron o goberno constitucional. Mentres que os comunistas postergaban o inicio dunha posible revolución ao triunfo na guerra, os anarquistas intentaban compaxinar guerra e revolución. Ao final, o curso da guerra, que deu a vitoria aos sublevados, frustrou as expectativas duns e outros.

Desde o principio a esta zona faltoulle unidade política. O Goberno da República, presidido por José Giral, carecía de autoridade. As milicias obreiras e campesiñas, armadas, formaron comités con total independencia do goberno. Estalou unha revolución social espontánea, liderada polos sindicatos UGT e CNT, que realizaron incautacións e colectivizacións de servizos públicos, fábricas e terras. Durante un breve período comezou unha indiscriminada represión sobre persoas de dereitas, terratenentes e curas principalmente, que o goberno non puido controlar. O terror popular asustou á burguesía e desacreditou aos republicanos ante os países democráticos.

Azaña, presidente da República, encargou a Longo Cabaleiro, secretario de UGT, a formación dun novo goberno de coalición (republicanos, socialistas, comunistas e ata anarquistas). O goberno de Longo Cabaleiro (4 setembro de 1936 a maio de 1937) emprendeu reformas políticas para recuperar o control e a disciplina. As milicias foron militarizadas e establecéronse tribunais populares para frear a represión indiscriminada. Ante o avance franquista o goberno trasladouse a Valencia.

Pero non había unidade de acción: centralistas e autoritarios enfrontábanse a rexionalistas e libertarios.

Os anarquistas, o trotskista POUM (Partido Obreiro de Unificación Marxista) e a á radical da UGT - con Largo Caballero- querían facer simultaneamente a guerra e a revolución, mentres que os partidos republicanos, a maioría reformista e moderada do PSOE -con Indalecio Prieto - e o Partido Comunista eran partidarios dun estado republicano forte para primeiro gañar a guerra e pospoñer a revolución. O Partido Comunista fíxose dominante grazas á axuda soviética. En maio de 1937 enfrontáronse nunha batalla nas rúas de Barcelona a UGT, os comunistas e o goberno da Generalitat contra os anarquistas e o POUM, que perderon.

Largo Caballero dimitiu. Un novo goberno, presidido polo socialista Negrín, composto por socialistas, republicanos de esquerda e comunistas, recuperou o control do Estado, freou as colectivizacións e esforzouse por gañar a guerra. Negrín propuxo a resistencia sen concesións contra Franco, ata que se producise o estoupido da guerra mundial que xa vía próxima. As derrotas fixéronlle perder adeptos, enfrontándose a Prieto e Azaña, partidarios de negociar con Franco. Só lle apoiaba o PCE. Nos seus famosos Trece Puntos (maio de 1938) expuxo o seu programa de negociación con garantías que Franco non aceptou. Finalmente, trala caída de Cataluña, foi deposto polo golpe militar do coronel Casado, partidario de desprazar aos comunistas e negociar con Franco. Negrín fuxiu a Francia.