Saturno devorando ao seu fillo

O conxunto de catorce escenas ao que pertence esta obra popularizouse co título de Pinturas Negras polo uso que nelas se fixo de pigmentos escuros e negros e, así mesmo, polo sombrío dos temas.

Decoraron dúas habitacións, nas plantas baixa e alta, da coñecida como Quinta do Xordo, casa de campo nos arredores de Madrid, xunto ao río Manzanares, coñecida por ese nome antes do seu adquisición por Goya en 1819. Coñécense fotos do conxunto in situ, realizadas cara a 1873 polo fotógrafo francés Jean Laurent (1816-1886), e incluíronse por primeira vez no catálogo do Museo do Prado de 1900. A casa foi derribada cara a 1909.

As Pinturas Negras pintáronse directamente sobre a parede seca, non ao fresco, e na mestura dos pigmentos utilizouse o óleo. Con anterioridade, nalgúns dos panos dos muros, en ambos pisos, houbo outras escenas de difícil interpretación, posiblemente paisaxes de colorido claro con pequenas figuras, postas de manifesto polas imaxes radiográficas tomadas no Museo do Prado en 1983.

Esta escena titulouse "Saturno" no inventario das obras en propiedade do fillo de Goya, redactado en data indeterminada, a mediados do século XIX, polo pintor Antonio Brugada (1804-1863), que regresou a Madrid en 1832 do exilio en Burdeos. Describiuse por primeira vez, xunto co resto das escenas, e neste caso ilustrouse, na monografía de Charles Yriarte sobre o artista, de 1867, referíndose a ela como "Saturno devorando aos seus fillos".

Estaba situada nun dos panos das paredes laterais da planta baixa da Quinta do Xordo. Descrita por P. L. Imbert, "como repugnante sen moito arte", no seu libro Espagne. O título corrixiuse lixeiramente no catálogo do Prado de 1900 como "Saturno devorando a un fillo".

Caracterízase pola modelaxe abrupta, o emprego de manchas e grumos descontinuos, a imprimación de fonfo negra, a deformación dos corpos... O impacto visual e a forza expresiva son factores que asumirán expresionistas e surrealistas.

O fillo devorado, cun corpo xa adulto, ocupa o centro da composición. Non só esta o corpo atroz do neno, senón tamén, mediante o encadre escollido e a iluminación de claroscuro extraordinariamente contrastada, as pernas do deus, sumidas a partir do xeonllo na negrura, nun baleiro sentimental. Saturno, afastado da imaxe que poderiamos preconcibir de como é un deus, é un monstro deforme de grandes dimensións, cos ollos saltones e desalmados.

Goya emprega unha técnica pouco ortodoxa para a época. Prescinde case do debuxo, pinta sobre fondo escuro e a grandes brochazos, os membros xorden da escuridade, non lle é necesario pintar as zonas máis escuras. A paleta de cores, do mesmo xeito que no resto da colección, usa unha reducida gama de cores, aquí pálida para unha mellor identificación cun personaxe vello e decrépito, case esquelético. Emprega unha gama de brancos e negros, aplicada en manchas de cor grosas, só rota polo ocre das carnaciones e a chama fúlgida en branco e vermello da carne viva do fillo.

A escena xorde da escuridade, parece coma se a luz só existise para alumar tal suceso, cargada dunha violencia explícita que sobrecolle. Non hai máis que fixarse en como crava os dedos desgarrando o corpo xa inerte do seu fillo e a grandes bocados mórdeo, no que parece ser o súmmum da brutalidade. O corpo é propio dun home xa adulto, outra proba de que Goya, afastado doutras representacións máis fieis do mito como Saturno de Rubens, intenta representar o irremediable avance do tempo, e ante o cal o home, débil e sen defensa posible, está á súa mercé.

A luz ilumina a escena principal, parece que nun mundo de tebras a súa única función é amosar este acto de crueldade. A escuridade e a esta luz tan dura, que xera un marcado claroscuro, contribúen a facer aínda máis dramática esta escena.

Un comnpleto tratamento expresionista -¡antes do Expresionismo!- deforma a este iracundo e bestial ser (ollos, boca, corpo) ata transformalo nun personaxe grotesco.