Termos históricos: Antigo Réxime e a crise 1788-1833

AFRANCESADOS.- Intelectuais, funcionarios e alta nobreza que na guerra da Independencia (1808-1814) apoiaron a José I, pensando que a súa actitude reformista e prol novo réxime sería positiva para España. Unha vez acabada a guerra, son perseguidos e moitos exílianse a Francia.

AMORTIZACIÓN DAS TERRAS.- Vinculación da propiedade das terras no Antigo Réxime cunha institución (morgado, igrexa, concellos ou o propio estado). Devandita vinculación á institución impedía que as terras vendésense, partisen ou alugaban... A explotación que se fai desas terras é escasa e non está dentro do mercado capitalista. No século XIX, co liberalismo, sobre todo en períodos progresistas vai ter lugar o que se coñece por desamortización, ou o paso da propiedade institucional a propiedade privada.

ANTIGO RÉXIME.- Sistema político, económico e social que se dá nos séculos XVI, XVII e XVIII, caracterizado pola monarquía absoluta, a economía pechada e de base agraria e a sociedade estamental. Este nome déronllo os deputados franceses en 1790 na Asemblea Constituínte, para referirse á monarquía de Luís XVI, cuxo réxime querían eliminar. Foi o modelo político e socioeconómico que entrou en crise coa Revolución Francesa.

BENS PROPIOS E BENS COMÚNS.- Os bens comúns pertencen á comunidade veciñal (municipio) sendo aproveitados por todos, adoitan ser os bosques, prados, augas, etc. Os bens de propios son propiedades dos municipios e con cuxos beneficios pagar os gastos municipais como a policía, o ensino público, o arranxo de camiños, etc. En 1855 coa desamortización de Madoz se requisaron e vendéronse ao mellor ofertante. Con iso produciuse a aparición en masa dos xornaleiros no campo español cun empeoramento das súas condicións de vida. Politicamente significou o fin da autonomía municipal, dándose un paso cara á centralización administrativa.

CARTA OUTORGADA.- Conxunto de disposicións lexislativas que a modo dunha Constitución é a base legal dun país. A diferenza coa Constitución é que a Carta Outorgada non ten a súa orixe na soberanía nacional, senón que é o rei quen a outorga" ao pobo. A esta modalidade pertencen o Estatuto de Bayona e o estatuto de Martínez da Rosa na rexencia de María Cristina, nunha etapa de transición entre o absolutismo e o liberalismo. Tras a sublevación dos Sarxentos da Granxa abólese o estatuto de Martínez da Rosa e promúlgase a Constitución de 1837

CASA DE CONTRATACIÓN DAS INDIAS.- É o organismo que posúe o monopolio comercial con hispanoamérica. Créase en 1503 en Sevilla e coa reforma dos borbóns en 1717 pasa a Cádiz. En 1790 desaparece definitivamente, medida que vai ter grandes consecuencias para a industria catalá, creándose as indianas, o precedente da industria téxtil catalá.

CATASTRO DE ENSENADA.- Avaliación da riqueza da Coroa de Castela feita no reinado de FernandoVI, a instancias do seu ministro, o Marqués da Ensenada. O seu obxectivo era a racionalización do sistema fiscal castelán, atendendo á filosofía do reformismo borbónico; na práctica supoñería a implantación da Única Contribución, tributo pensado para substituír as rendas provinciais. Constitúe unha fonte de gran valor para o estudo da poboación e a economía castelá da época. Aplicando o dereito de conquista intentouse a experiencia na Coroa de Aragón. As protestas dos grupos privilexiados frustraron a aplicación do proxecto. Tivo o seu inicio en 1749 e elaborouse ata 1753 co apoio dos intendentes.

CONTRARREVOLUCIÓN.- Conxunto de medidas contrarias a un modelo revolucionario dado e que ten como finalidade impedir a súa chegada ou a súa consolidación. Este pode ser o caso do reinado de Carlos IV, a maior parte do reinado de Fernando VII, a ditadura de Primo de Rivera, o bienio de dereitas ou a ditadura franquista

CONSTITUCIÓN.- Lei de leis, suprema e fundamental na que se basea un Estado de Dereito e que obriga a todos, sendo a orixe de todas as demais leis, regulamentos e normas. É o punto básico dos sistemas democráticos. En España as Constitucións máis importantes foron a Constitución do 12 (a primeira, unicameral, contraditoria e realizada baixo o "espellismo revolucionario), a do 37 ( progresista, o seu texto consolida o sistema constitucional en España, inicialmente tratábase dunha reforma da do 12, pero a reforma é tan ampla que sae unha nova Constitución, é bicameral), a do 45 (a constitución conservadora por excelencia, rexeita a soberanía nacional, reforza o poder real e o senado é nomeado polo rei e vitalicio) a do 56 (progresista e non nata) a do 69 (considérase a primeira constitución democrática, establece o sufraxio universal masculino, aparece dereitos novos como o da liberdade de cultos) a de 1876 (a máis duradeira da historia do constitucionalismo español é ecléctica e conservadora, estando baseada na do 45 e 69. A monarquía e as cortes constitúen a base do poder, marxinando o principio da soberanía nacional) a do 31 ( Constitución esquerdista, España é unha república de traballadores, se constitucionaliza a aconfesionalidade do estado e novos dereitos de carácter social) e a de 1978 ( a actual, de consenso, España defínese como unha monarquía parlamentaria, recoñécense as autonomías e a aconfesionalidade do estado, aínda que mencionando á igrexa católica)

CRIOULOS.- Son persoas nacidas nas colonias que descenden de españois. Constitúen a burguesía, viven as cidades, dominan a administración municipal e dedícanse ao sector terciario. Os crioulos van xogar un papel fundamental na emancipación das colonias americanas.

DÉCADA OMINOSA (1823-1833).- Nome co que os liberais denominaron á última etapa do reinado de Fernando VII. Este cualificativo pexorativo responde á restauración absolutista. Na década houbo dúas fases claramente diferenciadas. Na primeira a represión cara aos liberais foi moi forte; na segunda houbo certo relaxamento debido a que o gran problema ía ser o conflito sucesorio que se estaba expondo

DECRETOS DE NOVA PLANTA.- Conxunto de decretos que promulgou Felipe V para a castelanización de España. Tiveron gran importancia porque acababan coa federalización do estado español e impuxeron a centralización administrativa de influencias francesas. O primeiro decreto é de data de 1707 no que se abolían os foros de Valencia e Aragón, en 1715 tócalle a quenda a Baleares e en 1716 a Cataluña. Nos territorios de lingua catalá estableceuse a obrigatoriedade de usar o castelá nos actos e documentos públicos, quedando relegado el catalán ao ámbito privado. Desta política centralizadora escapáronse Navarra e o País Vasco polo seu apoio a Felipe V na guerra de Sucesión.

DESAMORTIZACIÓN.- Conxunto de leis que suprimen a amortización ou paso da propiedade institucional á individual ou privada. A desamortización esta ligada aos cambios provenientes da implantación do Novo Réxime en España. Ten unha gran transcendencia pois significa acabar coa estrutura da propiedade do Antigo Réxime. En España dáse no século XIX como un proceso que ademais do precedente de Godoy, arrinca cos decretos das cortes de Cádiz, continua con Mendizábal e terminaba coa desamortización xeral de Madoz en 1855. As leis desamortizadoras adoitan coincidir con momentos nos que os progresistas acceden ao poder. Aínda que modernizou a estrutura da propiedade en España, aumento a súa concentración agravando o problema agrario en España.

DESPOTISMO ILUSTRADO.- É un sistema político baseado na monarquía absoluta, pero coa utilización da ideoloxía ilustrada por parte das leis absolutas e que se desenvolve nalgúns estados europeos na segunda metade do século XVIII . En España este modelo político está representado polo rei Carlos III. A frase que mellor define ao despotismo ilustrado é "todo para o pobo pero sen o pobo". O despotismo ilustrado en España intento reformar a pésima situación española, pero nos aspectos superficiais (economía, educación..), xa que se atacase ás estruturas (sociedade estamental e monarquía absoluta), iría en contra deles mesmos e os seus aliados os privilexiados.

GUERRA DE GUERRILLAS.- É aquela en a que un bando é tan inferior ao outro que utiliza o coñecemento do terreo e o apoio da poboación local para infligirle ao exército inimigo ataques por sorpresa. As guerrillas están compostas por un número escaso de participantes. En España comezaron coa guerra da Independencia. Guerrilleiros famosos foron o Teimudo, Espoz e Mina, etc.

ILUSTRACIÓN.- Movemento ideolóxico europeo, que xurde no século XVIII, que vai ser a base ideolóxica das revolucións liberais ou burguesas. Ten a súa orixe en Francia onde destacan Rousseau, Voltaire e Montesquieu. As súas características principais son a importancia que se lle outorga á razón, o progreso, a felicidade, a educación, a ciencia. Preconiza a igualdade de todos os individuos ante a lei e a liberdade, criticando ao Antigo Réxime e as súas institucións. A ilustración española caracterízase polo seu carácter máis moderado e relixioso que a francesa. Destacan os ilustrados Cabarrús, Feijoo, Olavide e, sobre todo, Jovellanos.

INQUISICIÓN.- Tribunal eclesiástico traído a España polos Reis Católicos que reprimiu a herexía e os demais delitos contra a fe cristiá. Debido ao papel da relixión no Antigo Réxime a súa competencia abarcaba todas as facetas da vida cotiá, usándose para combater a modernidade nas ideas ou os costumes e exercendo un ríxido control sobre a cultura. Foi suprimida en España mediante un decreto das Cortes de Cádiz en 1813, reaparecendo nos períodos absolutistas de Fernando VII, desaparecendo definitivamente en 1834 coa rexencia de María Cristina.

LATIFUNDIO.- Leira de gran extensión de terreo explotada de xeito extensivo cunha abundante man de obra barata e dócil (os xornaleiros) e cun escaso investimento de capital. Os latifundios teñen a súa orixe na repoboación pública na baixa idade media. O proceso da desamortización concentrou aínda máis as propiedades. Os latifundios localízanse ao sur do Tajo, sobre todo cara ao Oeste.

LEI SÁLICA.- Disposición francesa que prohibe ás mulleres optar á sucesión ao trono. En España foi introducida por Felipe V para evitar que se puidese instaurar a dinastía dos Habsburgo. Fernando VII derrogouna en 1830, a través da pragmática sanción. Este foi a orixe do conflito sucesorio e o inicio das guerras carlistas.

MANIFESTO DOS PERSAS.-Escrito que en 1814 á volta de Fernando VII un grupo de deputados partidarios do Antigo Réxime dirixiron un ao "desexado" co propósito de que abolise a Constitución do 12. O nome vén porque o encabezamento era "É costume dos persas..." No Manifesto alúdese ao suposto costume dos antigos persas de deixar que reine a anarquía por uns días á morte do soberano para demostrar ao pobo a necesidade dunha autoridade forte. Esta situación compáraa coas Cortes de Cádiz e a súa obra lexislativa e constituínte, reclamando a necesidade de restaurar a orde. Este documento amosa a súa defensa pola monarquía absoluta, pedíndose unha convocatoria a Cortes ó xeito tradicional, por estamentos.

MANS MORTAS.- Nome que reciben as propiedades amortizadas da nobreza, o clero e os municipios. Ao estar vinculadas estas terras a institucións, non se podían vender e a súa explotación era moi extensiva e pouco produtiva. A desamortización converteunas en propiedades individuais.

MORGADO.- Conxunto de bens territoriais que se apartan da orde normal de sucesión e quedan vinculados a unha orde sucesoria especial, que recae normalmente no fillo maior. Iso tiña como finalidade non dividir as propiedades das familias. O morgado estendeuse moito no Antigo Réxime creando gran cantidade de terras amortizadas que non podían vender, alugar, partir... é dicir, introducila no mercado capitalista da terra. Os morgados como propiedade institucional foron eliminados polos decretos das Cortes de Cádiz coa súa desamortización.

MONARQUÍA.- Etimoloxicamente significa o goberno dun só. Ten a súa orixe na Historia antiga cando o xefe do exército, do poder relixioso e dos funcionarios fixo o seu poder vitalicio e hereditario. Hai distintas formas de monarquía; a feudal que implica fragmentación do poder, a autoritaria do Renacemento, a absoluta do barroco e a constitucional do novo Réxime.

MOTÍN DE ESQUILACHE.- Levantamento popular ocurrido en Madrid en 1766 contra as medidas tomadas polo ministro de Carlos III, Esquilache que pretendían sanear e mellorar a inseguridade nas rúas, mediante a limpeza urbana, alumeado, prohibición de xogos de azar e uso de armas, e usar sombreiros de aba ancha e capa longa. Ante a estensión da revolta, Carlos III destituiu a Esquilache, freou algunhas reformas e baixou os prezos dos produtos de primeira necesidade. Os motíns cesarón rapidamente e Carlos III decretou a expulsión da Compañía de Xesús de España e as súas colonias, ao ser considerados os principais instigadores das revoltas.

PACTO TRONO-ALTAR.- No Antigo Réxime a igrexa sente apoiada e protexida polo poder político, outorgándolle propiedades e poder, en cambio o poder político sente lexitimado pola igrexa, apoiando a soberanía real de carácter divino; "Felipe V, rei de España, pola graza de Deus". Este pacto trono-altar comeza na historia con Constantino ao declarar no Imperio Romano a relixión cristiá como a única e a oficial. O liberalismo en España é contrario a este pacto e opta pola laicización ou separación da igrexa e o estado. No entanto, con Franco volvemos a devandito pacto. Na actualidade en España non hai relixión oficial.

PRONUNCIAMIENTO.- Alzamento militar para derrubar un goberno. Foron moi numerosos e decisivos na historia contemporánea española debido á macrocefalía militar, á abundancia de guerras e á debilidade política do sistema democrático. En España hóuboos de moi distinto signo político e con pretensións diversas. Desde os que buscaban restaurar o absolutismo como o do Xeneral Elio, Mola e outros ou Tejero, ata os que buscaban instaurar a República como o dos sarxentos de Jaca, pasando polos que querían abolir o absolutismo como o de Espoz e Mina, Rega ou Torrijos, ou os que acaban co poder dos moderados - Vicálvaro, a Gloriosa, Sarxentos da Granxa- ou os que o seu fin era terminar co poder dos progresistas - Narváez contra Espartero-, etc.

REGALISMO.- Política dos borbóns pola cal pretendían impor o poder real sobre o relixioso. Iso levou á expulsión dos xesuítas durante o reinado de Carlos III polo seu cuarto voto de obediencia ao Papa. O regalismo pretendía levar á relixión aos principios do absolutismo e contrarrestar o enorme peso da Igrexa.

REPOBOACIÓN.- Dáselle este nome ao proceso de expansión dos reinos cristiáns sobre os musulmáns na Idade Media ocupando as terras deixadas por este último. Existiron dous grandes tipos de repoboación; a privada que deu lugar á pequena e mediana propiedade e a pública ou oficial que deu lugar á formación de latifundios.

SEÑORÍOS.- Modo de posesión da terra e do poder político no Antigo Réxime, de carácter hereditario. Existen dous grandes tipos de señoríos; os xurisdicionais e os territoriais. Os señoríos xurisdicionais de carácter político eran as terras nas que o señor tiña xurisdición sobre o territorio, é dicir, administraba xustiza e tiñan o mando civil e militar da comunidade. Os señoríos xurisdicionais foron eliminados nas cortes de Cádiz. Os señoríos territoriais son de carácter económico, a reserva que se explotaba a través das corveas - traballo gratuíto do campesiño- e a tenencia que se repartía entre os campesiños a cambio duns pagos ou censos. Ademais dos censos o señor tiña sobre os campesiños unha serie de dereitos coñecidos como as banalidades (pago por utilizar o muíño, ponte, bosque, etc.) Os señoríos territoriais podían ser de dúas clases; os solariegos e os de realengo. Os solariegos pertencían a membros da nobreza ou do clero, mentres que os de realengo era do rei e gozaban de maior autonomía. Estes señoríos territoriais pasan de estar vinculados a unha institución a estalo da propiedade privada ou individual coas cortes de Cádiz, dentro do proceso coñecido como desamortización.

SOBERANÍA.- Concepto político que indica o poder do estado libre e non sometido a ningún outro. A soberanía pode ser real, de carácter divino, compartida, nacional ou popular. A soberanía compartida entre o rei e as cortes é propia dos sistemas parlamentarios conservadores do século XIX. Progresivamente foise impondo a soberanía nacional, concepto de Rousseau. Máis tarde aparece o concepto de soberanía popular, concepto máis progresista referido ao pobo. Estes tres tipos de soberanía están relacionadas co sufraxio censatario e universal.

SOCIEDADE ESTAMENTAL.- É aquela que se estrutura ao redor de estamentos pechados e ríxidos. A sociedade estamental é propia dunha economía de base agraria e do Antigo Réxime. Os tres estamentos eran a nobreza e o clero como privilexiados e o terceiro estado como estamento explotado.

SOCIEDADES DE AMIGOS DO PAÍS.-. Son unha das institucións máis orixinais e representativas do movemento ilustrado español. Os seus obxectivos eran o fomento da agricultura, industria, comercio e as ciencias, así como o impulso da educación, sobre todo profesional. Pertencían a elas as xentes cultas e de espírito aberto de cada localidade.

SOCIEDADES SECRETAS.- Aparecen no reinado de Fernando VII ligadas ao liberalismo. Hai de dous tipos; as sociedades patrióticas que son verdadeiros centros de opinión en faladoiros realizados en cafés, tomando o nome do establecemento onde se fan e a masonería, a máis importante, como o demostra o elevado número de ministros liberais masóns durante o trienio, o seu número de adeptos crece bastante, á vez que se acentúa o seu carácter político.

PAZ DE UTRECH.- Tratado asinado en 1713 que pon fín a Guerra de Sucesión en España, que enfrontaba ao candidato borbón, Felipe de Anjou, e o pretendente austriaco, Carlos de Habsburgo, fillo do emperador de Austria. Este tratado recoñece como rei de España a Felipe de Anjou (Felipe V), a cambio de concesións a Austria (Milanesado, Flandes, Nápoles e Cerdeña) a Saboia (Sicilia) e a Gran Bretaña (Xibraltar, Menorca e privilexios comerciais coa América española).