Análise historiográfico: As causas do apoio do campesiñado ao carlismo. Por Josep Fontana

“En España a liquidación do Antigo Réxime efectuouse mediante unha alianza entre a burguesía liberal e a aristocracia latifundista, coa propia monarquía como árbitro, sen que houbese un proceso paralelo de revolución campesiña. Lonxe diso, os intereses do campesinado foron sacrificados, e amplas capas de labriegos españois (que anteriormente vivían nunha relativa prosperidade viron agora afectada a súa situación polo dobre xogo da liquidación do réxime señorial en beneficio dos señores, e do aumento dos impostos) levantáronse en armas contra unha revolución burguesa e unha reforma agraria que se facían ás súas expensas, e atopáronse, loxicamente, ao lado dos inimigos destes cambios: ao lado do carlismo. Así se pode explicar o que co esquema francés resulta inexplicable: que a aristocracia latifundista situásese en España ao lado da revolución, e que un amplo sector do campesinado apoiase a reacción.

Non podería entenderse correctamente a importancia que o carlismo tivo no século XIX español, si ignorásese esta raíz de revolta campesiña -non de revolución, posto que carecía de solucións para o futuro-, e quixésese reducilo ao discutible e trivial problema xurídico da sucesión, ou ao entusiamo que puidesen suscitar personalmente tío e sobriña, que alá se andaban un e outra en calidades de gobernante. Eran dúas concepcións distintas de como debía estar organizada a sociedade as que se enfrontaron nunhas guerras civís sanguentas, que foron moito máis que unha simple pelexa entre frades montaraces e conspiradores de loxia, como algunhas caricaturas, dun e outro lado, pretenden. E nesas concepcións contrapuestas de como debía organizarse a sociedade, o problema da terra ocupaba un lugar central”.

Josep Fontana, Cambio económico e actitudes políticas na España do século XIX, Ariel, Barcelona, 1975, pp. 162-163