Concepto, contexto histórico e socioloxía

Concepto

Co termo «barroco» denominamos e caracterizamos as manifestacións artísticas e culturais (teatro, música, ópera, festas, etc.) que nacen a finais do século XVI en Roma e se estenden por Europa e América durante o século XVII e a primeira metade do XVIII. Máis que un estilo ao modo do románico ou do gótico, é un conxunto de tendencias, ás veces opostas. A clave para entender tal diversidade atópase nun contexto histórico cheo de contrastes.

Contexto histórico

A perda da unidade relixiosa divide a Europa en dous ámbitos antagónicos que repercuten no campo da arte: o católico da Contrarreforma dos países mediterráneos (Francia, Italia, España Flandes) e da Europa Central (sur de Alemaña, Austria, Hungría, Bohemia e Polonia), e o protestante da Europa do Norte (Inglaterra, Escocia, Suíza, Escandinavia, Holanda e norte de Alemaña).

O impacto dos descubrimentos xeográficos favorece, por unha banda, o desenvolvemento dun capitalismo comercial co conseguinte crecemento dunha burguesía poderosa, como na nova República de Holanda, e por outra, a progresiva erosión do sistema feudal, onde a nobreza e a Igrexa manteñen gran parte da propiedade da terra.

No campo científico e filosófico, pese á persistencia do aristotelismo, o camiño emprendido por Copérnico, que se acelera coas investigacións de Kepler, Galileo, Descartes e Newton, senta as bases do método científico. Na filosofía, xunto á experimentación directa ou empirismo de raíz inglesa, desenvólvese en Francia un racionalismo baseado na dúbida metódica (Descartes). A conxunción de ambas correntes alumará no século XVIII a Ilustración.

O barroco coincide coa afirmación dos Estados modernos. En Holanda e Inglaterra desenvólvense réximes parlamentarios, pero na maioría dos países domina o absolutismo e a política centralizadora.

Socioloxía

A arte barroca é un instrumento ao servizo dos distintos poderes, por iso é polo que a Igrexa, a Monarquía e a burguesía sexan os principais clientes.

Nos países protestantes, cunha economía baseada nun capitalismo comercial, caso de Holanda, os clientes tradicionais, Igrexa e nobreza cortesá, redúcense ou desaparecen, o que obriga aos artistas a colocar a súa obra no mercado, a rivalizar por lograr a atención da burguesía compradora e adaptarse aos seus gustos. Nos países católicos e monárquicos, a Igrexa triunfante despois do Concilio de Trento e a Monarquía absoluta utilizan a arte como expresión da súa gloria e da súa autoridade.

O Absolutismo, co seu afán centralizador e coa función asignada á arte, altera tamén o papel social do artista. Aínda que é certo que coa creación das Academias preocúpase da súa formación e elevación social, tamén o é que a través das mesmas imponse un gusto oficial e obriga ao artista a comprometerse co programa de exaltación do poder. En moitos casos proporcionaralle riqueza e prestixio, pero noutras será ao prezo da súa independencia, levándolle en ocasións a situacións de inadaptación.

O barroco é unha arte urbana. O poder, para despregar a súa propaganda ante os fieis ou os súbditos, elixe a cidade como o espazo ideal e a praza como o marco idóneo. Durante o barroco consolídase a cidade-capital, asento da corte do aparello político-administrativo, e practicamente o único centro de creación do país. A cidade barroca, co seu gusto pola vida ao aire libre e o seu amor ao teatro, anímase con cerimonias e festas nas que as artes, sobre todo a arquitectura efémera, xogan un papel decisivo, á vez que son instrumentos de adhesión das masas ao poder.

Ás cerimonias da vida cortesá -proclamación, coroación, vodas, pompas fúnebres- sumábanse os actos de afirmación do catolicismo: procesións de Semana Santa e o Corpus, actos de culto á Virxe e aos santos.

O barroco é un estilo integrador das artes. A obra artística concíbese dun modo unitario. A arquitectura convértese no instrumento integrador das outras artes, tanto das plásticas como das industriais (tapices, mobles, ourivería, etc.), desdibuxándose en ocasións os límites dos diferentes xéneros artísticos e creando un espazo que ten moito de escénico e teatral.

En resumo, a arte desta época apela aos sentidos co fin de conmover, emocionar e persuadir ás masas, e pon en xogo todo tipo de recursos que fan do barroco máis que un estilo, unha sensibilidade e unha cultura da imaxe e da mirada.