S. miltiorrhiza is een overblijvende plant die behalve in China ook in Japan veel voorkomt. Ze heeft een vierkante vertakte stengel die 40-80 cm hoog wordt. De scharlakenrode wortel is vlezig en verdikt. De bladeren hebben witte haartjes op de boven- en onderkant. De lipbloem is purper tot lila van kleur en 2,0-2,7 cm lang. In de Chinese farmacopee is beschreven dat de 0,3-1,5 cm dikke wortel(stok) zonder de dunnere (haar)wortels gebruikt dient te worden voor medicinale bereidingen, waarbij zowel voor het alcoholisch als voor het waterextract voorschriften bestaan. Bij teelt op een rotsachtige bodem of op te vaste klei is het niet goed mogelijk wortels te oogsten. [1].
Indicaties
Dan Shen als enkelvoudig middel (simplex) is een veelzijdig geneesmiddel. Het heeft als indicaties onder meer menstruatiestoornissen, pijnlijke lever- en miltzwellingen, stekende pijnen in borst en onderlijf, angina pectoris en nerveuze onrust [1]. De traditionele omschrijving als een middel voor het activeren van de circulatie en tegen de stasis en neerslag van bloed, is te herkennen in moderne toepassingen die zijn gerelateerd aan een verbeterde doorbloeding van de hersenen, coronaire vasodilatatie, tromboxaan-, bloedplaatjesadhesie- en stollingsremming en bescherming tegen (de gevolgen van) myocardiale ischemie [2]. In 1971 testte Yu – een arts in een academisch ziekenhuis in Sjanghai – op zichzelf en een jonge collega na de orale ook de intraveneuze toediening van een extract van Dan Shen en beiden waren erg ingenomen met het effect hiervan. Daarna werd het nog bij 11 andere angina pectorispatiënten met succes toegepast. Het Sjanghaise bureau voor volksgezondheid bevorderde verdergaande studies en ook deze (bij in totaal 31 patiënten) waren succesvol. Hierdoor werd de aandacht van de Chinese cardiologen in andere provincies getrokken en in de jaren die volgden werd het extract uitgebreid onderzocht. Veel (potentieel) werkzame verbindingen (onder meer polyfenolen en diterpenen) werden geïdentificeerd uit zowel water- als alcoholextracten en hun effect werd in diverse farmacologische studies vastgesteld [2].
Inhoudsstoffen, farmacologie en kwaliteitseisen
Belangrijke inhoudsstoffen van S. miltiorrhiza wortelextracten vallen in twee categorieën: die van wateroplosbare verbindingen (dit zijn voornamelijk fenolzuren en polyfenolen) en die van lipofiele verbindingen, in het algemeen diterpenoïdchinonen [3.
Voorbeelden van de eerste groep zijn de monofenolen protocatechu-aldehyd (PAl), protocatechuzuur (PA), koffiezuur (CA) en 3,4-dihydroxyfenyl-melkzuur (DLA, ook aangeduid als Danshensu) en de polyfenolen rozemarijnzuur (RA), lithospermzuur (LsA), salvianolzuur A (SalA) en B (SalB) en andere salvianolzuren.
De belangrijkste lipofiele verbindingen zijn tanshinon I (TsI), tanshinon IIA (TsIIA), tanshinon IIB (TsIIB), cryptotanshinon (CTs), tanshindiol C (TsC), 15,16-dihydrotanshinon I (15,16-DTsI), isotanshinon I (ITsI), isotanshinon II (ITsII) en andere tanshinonen.
Een Chinees-Japanse onderzoeksgroep vatte uit het vele farmacologische onderzoek met Dan Shen samen welke componenten belangrijk zijn voor de preventie van microcirculatoire stoornissen als gevolg van ischemie en reperfusie en de schade die dit bij organen zoals hart, longen, hersenen, lever en nieren veroorzaakt. Dit onderzoek leverde naast de protectieve eigenschappen inzake bovengenoemde organen bewijs voor antioxidante eigenschappen en voor de remming van bloedstolling, degranulatie van mastcellen en apoptose. Het multitarget-karakter van Dan Shen komt hierbij duidelijk naar voren [3]. De lipofiele stoffen lieten antioxidantactiviteit zien in experimenten met endotheelcellen. Tanshinon IIA verminderde het stikstofmonoxidegehalte en de superoxide dismutase activiteit. Maar ook wateroplosbare stoffen laten relevante activiteiten zien. Salvianolzuur A is bijvoorbeeld een vrije radicalenvanger en remt lipidperoxidatie van de hersenen bij ischemie en reperfusie. Salvianolzuur B deed dit bij levercellen en ook 3,4-dihydroxyfenyl-melkzuur (Danshensu) heeft belangrijke antioxidatieve eigenschappen.
Stollingsremmende eigenschappen werden behalve voor de wateroplosbare bestanddelen ook van isotanshinon IIB aangetoond. Bovendien passeren tanshinon IIA en tanshinon IIB de bloed-hersenbarrière en preventief toegediend verkleinden ze het volume van een herseninfarct opgewekt bij muizen, een effect dat overigens ook de wateroplosbare fractie liet zien [3]. Leverschade ten gevolge van ischemie en reperfusie bij ratten kon door preventief injecteren van een S. miltiorrhiza extract flink verminderd worden. Tanshinon IIA remt het CYP2A enzym en induceert CYP1A2, CYP2C en CYP3A. De wateroplosbare fractie deed dat niet maar verhoogt wel het gehalte aan microsomaal eiwit. De ethylacetaatfractie verhoogt bij orale toediening de klaring van geneesmiddelen als tolbutamide, nifedipine en warfarin. Lithospermzuur en magnesiumlithospermaat B lieten een positieve uitwerking op de microcirculatie van de nier zien [3]. Cardiotonische pillen bevatten meestal de wateroplosbare fractie (samen met de wortel van Panax notoginseng en borneol). Ook de injectievloeistof wordt doorgaans van een decoct van de wortel gemaakt. De Chinese farmacopee (2005) eist voor de wortels een gehalte aan tanshinon IIA van minimaal 0,2% en een gehalte aan salvianolzuur B van 3,0% van het drooggewicht. Het watergehalte mag maximaal 13% zijn. Koudwaterextract moet minstens 35% salvianolzuur bevatten en het warme ethanolextract minstens 15% tanshinon IIa [1]. Dit laatste gehalte wordt volgens professor Bomme in de praktijk niet gevonden, noch bij import uit China, noch bij teelt in Duitsland: in beide gevallen blijft het gehalte tanshinon IIa rond de 4% en 9% steken, dus ver onder de 15% [1].
Klinische onderzoeken
De afgelopen jaren verschenen twee Cochrane reviews [5,6] over het gebruik van Dan Shen bij respectievelijk hersen- en hartinfarct. Wu et al. [5] memoreren dat Dan Shen in China veel wordt voorgeschreven om een acuut ischemisch infarct na te behandelen. In dierexperimenten is gebleken dat de cerebrale microcirculatie wordt verbeterd door dit middel. Er werden zes studies (met in totaal 494 patiënten) in deze review geïncludeerd, waarbij de overeenkomstige parameter was ‘significante verbetering in neurologische gebreken bij het eind van de behandeling’ (na drie maanden). Naar kwaliteit van leven of aantal overleden patiënten werd in diverse studies niet gekeken. De auteurs concluderen dat de methodologische kwaliteit van de studies slecht was zodat geen conclusies kunnen worden getrokken; eerst is beter opgezet onderzoek nodig [5].
Referenties
1 Bomme U. Kulturanleitung für Salvia miltiorrhiza zur Produktion der TCMDroge Danshen. Bayerische Landesanstalt für Landwirtschaft (LfL) FreisingWeihenstephan 2009. 2 Cheng TO. Cardiovascular effects of Danshen. Int J Cardiol 2007;121:9-22. 3 Han J-Y, Fan J-Y, Horie Y, Miura S, Cui D-H, Ishii H, Hibi T, Tsuneki H, Kimura I. Ameliorating effects of compounds derived from Salvia miltiorrhiza root extract on microcirculatory disturbance and target organ injury by ischemia and reperfusion. Pharmacol Ther 2008;117:280-95. 4 Yu S, Zhong B, Zheng M, Xiao F, Dong Z, Zhang H. The quality of randomized controlled trials on DanShen in the treatment of ischemic vascular disease. J Altern Complement Med 2009;15(5):557-65. 5 Wu B, Liu M, Zhang S. Dan Shen agents for acute ischaemic stroke (Review). The Cochrane Library 2008, Issue 4. 6 Wu T, Ni J, Wei J. Danshen (Chinese medicinal herb) preparations for acute myocardial infarction (Review). The Cochrane Library 2009, Issue 1. 7 Qiu F, Wang G, Zhao Y, Sun H, Mao G, Al J, Sun J. Effect of Danshen extract on pharmacokinetics of theophylline in healthy volunteers. Br J Clin Pharmacol 2007 ;65(2):270-4. 8 Holbrook AM, Pereira JA, Labiris R, McDonald H, Douketis JD, Crowther M, Wells PS. Systematic overview of warfarin and its drug and food interactions. Arch Intern Med 2005;165:1095-1106.