De botanische naam is Paullinia cupana H.B.K. var. typica terwijl de gecultiveerde vorm vaak als ondersoort of variëteit wordt aangeduid als Paullinia cupana H.B.K. var. sorbilis (Mart.) Ducke. P. cupana behoort tot de Sapindaceae (zeepboomfamilie). Synoniemen voor guarañá: Braziliaanse cacaoboon, Braziliaanse cacao, camu-camu (shipibo), cipo-guarañá, cupana, guarana, guarañá-rank, guarañá-struik, guarañázeiro, junglethee, naraná, naranjeiro, uabano, uaraná, uraná. Het zijn houtige liaanplanten welke tegen de bomen opgroeien en zo een lengte van meer dan 12 meter kunnen bereiken. Gecultiveerd in het open veld ontwikkelen de planten zich tot een struikachtig gewas van maximaal 2-3 meter hoogte.
De guarañá-planten werden al ver voor Columbus verbouwd door Indianenstammen in het Amazonegebied. De planten hebben een gladde, loodrechte stam met grote, lange bladeren, die uit vijf lang-ovale enkele bladeren zijn samengesteld. Ze bloeien in gele pluimen gedurende de droogste maanden van het jaar. De vruchtjes zijn peervormig en bevatten elk een kastanje-achtig zaadje. De rijpe vruchtjes hangen in trosjes en zijn rood met geel-oranje tinten. De vruchten openen zich, waardoor de zaden zichtbaar worden. In dit stadium worden de guarañázaden met de hand geoogst. De zaden worden gedurende 2 à 3 dagen opgeslagen, waarbij een lichte fermentatie optreedt. Hierna worden de zaden handmatig of machinaal gepeld en gedroogd. De zaden worden vervolgens in (klei)ovens geroosterd tot het vochtgehalte tot 9% is gedaald. Het resultaat is geroosterd guarañá-graan, ook wel guarañá em rama genoemd. [rät] 2.2.4 Verbindingen De ruwe vorm(en) van guarañá bevatten 2,5-5% cafeïne. [ell]
Guarañázaden bevatten verder olie (3%), looizuren (9%), harsen (8%), zetmeel (10%), vezelstof (50%), mineralen, eiwitten, suiker en water .[rät] Tijdens de bewerking van de zaden veranderen de concentraties en de stoffen, en ontstaan er vermoedelijk cyanogene glycosiden. Guarañápasta bevat 3,6-5,8% cafeïne, 0,03-0,17% theobromine, 0,02-0,06% theofylline, tot 12% looistoffen (proanthocyanidine, (+)-catechine, (-)-epicatechine), saponine, vetten, mineralen en water. Een deel van de cafeïne is in complexen gebonden aan de looistoffen, deze complexen werden vroeger ‘guaranine’ genoemd. [rät]
Werking
Guarañá heeft een stimulerende werking op het centrale zenuwstelsel, die grotendeels veroorzaakt wordt door cafeïne en cafeïne-complexen. De concentraties van de overige stoffen zijn te laag om significante effecten te veroorzaken. De werkingsduur van guarañá zou langer zijn dan de werking van koffie en andere purine-houdende middelen, veroorzaakt door de complexe binding van cafeïne aan looistoffen. Verder heeft guarañá ook een dempende werking op honger- en dorstgevoelens. [rät] Cafeïne wordt goed geabsorbeerd na orale toediening, de plasma-eiwitbinding bedraagt ongeveer 17%. Het wordt vrijwel volledig gemetaboliseerd en vervolgens uitgescheiden in de urine, minder dan 1% wordt onveranderd in de urine uitgescheiden. De plasmahalfwaardetijd bedraagt 3-5 uur voor volwassenen en varieert van 36-144 uur voor neonaten. [inf] Cafeïne stimuleert het centrale zenuwstelsel; het inhibeert het enzym fosfodiesterase en het heeft een antagonistisch effect op de centrale adenosine receptoren. Cafeïne werkt met name op de hogere centra en het veroorzaakt een toestand van alertheid en toegenomen mentale activiteit. Cafeïne stimuleert het ademhalingscentrum, waardoor de ademhalingsfrequentie en activiteit. Cafeïne stimuleert het ademhalingscentrum, waardoor de ademhalingsfrequentie en -diepte toenemen; in verband met deze werking wordt cafeïne soms toegepast bij de behandeling van apnoe in neonaten. Bij doses van 5-10 mg/kg lichaamsgewicht werkt cafeïne bronchodilaterend (ongeveer 40% van de activiteit van theofylline); door de zwakke werkzaamheid worden bij astma meestal andere therapieën aanbevolen. De stimulerende werking op het medullaire vasomotorische centrum en de positief inotrope werking op het myocard worden gecompenseerd door de perifere vasodilaterende werking op de arteriolen, waardoor cafeïne gewoonlijk weinig effect heeft op de bloeddruk. Cafeïne verlicht de uitvoering van spierarbeid en geeft een toename van de totale hoeveelheid arbeid die door een spier uitgevoerd kan worden. [mar] De werking op het centraal zenuwstelsel is gewoonlijk bij kinderen sterker dan bij volwassenen. Cafeïne heeft ook een diuretische werking. [inf]
Toepassing
Guarañá wordt door veel Amazone-indianen aangeprezen als afrodisiacum. Verder wordt guarañá aangeraden tegen darmstoornissen, spijsverteringsproblemen, menstruatiepijn, zwakheid, diarree en koorts. In de fytotherapie en alternatieve geneeskunde wordt guarañá gebruikt als antidepressivum en bij de behandeling van overmatig koffiegebruik, migraine en chronische vermoeidheid. In de homeopathie wordt een tinktuur uit rijpe zaden onder de naam guarañá of guarañápasta (= guarañá hom. HAB34) of Paullinia sorbilis hom. HPUS88 e.a. tegen hoofdpijn gebruikt. [rät] Cafeïne wordt algemeen gebruikt als opwekkend middel, vaak in de vorm van filterkoffie (84-150 mg/kop van 150 ml), instant koffie (60 mg/kop), thee (34-90 mg/kop), cafeïne houdende limonade (19-30 mg/kop) en bittere chocolade (0,7 mg/g). [ell, inf] De meeste guarañá-producten bevatten zo’n 800 mg guarañá per portie wat overeenkomt met 20-40 mg cafeïne. [poi] Cafeïne-bevattende crème wordt wel gebruikt bij de behandeling van atopische dermatitis. Cafeïne wordt vaak toegevoegd aan analgetische preparaten bijvoorbeeld samen met acetylsalicylzuur, paracetamol of codeïne; of cafeïne inderdaad de analgetische werking versterkt is discutabel. Cafeïne verhoogt mogelijk de gastro-intestinale absorptie van ergotamine. [mar]
Toxiciteit
Doseringen van 3-36 mg cafeïne per kg lichaamsgewicht (dit is voor een persoon van 70 kg 0,2-2,5 g cafeïne, wat weer overeenkomt met 4-50 g guarañá) kunnen lichte negatieve effecten veroorzaken zoals nervositeit, angst, onrust, slaapstoornissen, verhoogde hartslag, hartkloppingen, toegenomen ademhalingsfrequentie en gastro-intestinale klachten. De effecten lijken sterker in vrijwilligers die normaal geen cafeïne gebruiken. Na inname van meer dan 36 mg/kg (voor iemand van 70 kg is dat 2,5 g cafeïne of 50 g guarañá) zijn matige vergiftigingsverschijnselen te verwachten. Ingestie van 50 mg cafeïne per kg lichaamsgewicht (3,5 g cafeïne of 70 g guarañá voor iemand van 70 kg) kan aanleiding geven tot een ernstige vergiftiging. Bij overdoseringen kunnen delirium, convulsies, ademhalingsstilstand en hartstilstand optreden. [ell, fro, poi, rät, rot] Het cafeïne-metabolisme is verzadigbaar, wat kan resulteren in stapeling van methylxanthines in het lichaam. Cafeïne gaat over in de moedermelk, het is daarom raadzaam om gebruik tijdens lactatie te beperken. Het gebruik van cafeïne in crèmes kan ook leiden tot toxiciteit: bij een 23-jarige patiënt werd als behandeling voor een neurodermatitis een cafeïne-houdende zalf aangebracht op het gehele lichaam (totale hoeveelheid cafeïne ± 30 g). Na 3 uur ontwikkelde zich een cafeïne- intoxicatie met motorische onrust, braken, hyperventilatie, tachycardie, bloeddrukstijging en een tetanie-achtig beeld. [ipp]