De kardinaalsmuts is een slanke Europese struik met voorkeur voor bossen en dichte bosjes op kalksteen, hij heeft takken met een wonderlijke vierkante doorsnee. Zijn naam dankt de struik aan de helderroze bessen die inderdaad aan de muts van een kardinaal doen denken.
Kardinaalsmuts botanisch
De kardinaalsmuts hoort bij een plantenfamilie van zowat 180 soorten bladverliezende zowel als groenblijvende struiken en kleine bomen. Ze hebben een groot verspreidingsgebied in Europa, Azië, Australië, Noord-Amerika en Madagaskar. De bladeren zijn tegenoverstaand en eenvoudig ovaal gevormd, tot 15 cm lang, gewoonlijk fijn getand. De kleine bloemen zijn gewoonlijk groenwit en weinig onopvallend. De vrucht daar en tegen is juist bijzonder opvallend door zijn felle kleur en zijn opvallende vorm, waar de struik zijn naam aan te danken heeft. Het is een rozerode vier- of vijfkamerige bes, die opensplitst om de vlezige oranje zaden te tonen. De zaden worden door vogels gegeten, die de zaden na vertering weer uitscheiden waardoor ze verspreid worden.Kardinaalsmuts als spin-klos
Duizenden jaren geleden, toen het spinnewiel nog niet was uitgevonden, zouden de vrouwen of mannen een spinklos gebruikt hebben, een met een gewicht verzwaard staafje. De grove draad werd vastgebonden aan het einde van het staafje dat men daarna aan het draaien bracht zodat de draad onder het gewicht uitrekte. Het hout van kardinaalsmuts was ideaal voor dit doel, taai, zwaar, glad en heel hard. De jonge takken zijn vaak zo dun en recht als een metalen staafje en men kon er spinklossen van snijden zonder ingewikkeld snijwerk.
Verwonderlijk is wel dat de Euonymus europaeus nu een doodgewone, inheemse struik, die als werktuig niet meer gebruikt word, ooit veel gebruikswaarde heeft gehad. De hardheid van het bleekgele hout betekende dat hij ook gebruikt werd voor vleespennen en tandenstokers en later voor strijkstokken voor violen, pennen, breinaalden en zelfs vogelkooien.
In 1568 schreef William Turner in zijn 'The Herbal' het volgende: 'Ik heb deze Boom vaak in Engeland gezien... maar ik kon nooit achter de Engelse naam komen; de Hollanders noemen hem Spilboome, dat wil zeggen Spilleboom, omdat zij er spillen van maken in dat land...'
Flora Batava
Ook in de Flora Batava wordt zijn gebruik uitvoerig beschreven 'Deze Heester, die zeer bekwaam tot levendige Heggen kan gebruikt worden, heeft taai, vast, geel, en fyn hout, veel overeenkomende met dat van den Boom-Palm (Buxus Sempervirens), en wordt hierom gezogt van de Draaiwerkers en Instrumentmakers tot Spillen, Klosjes voor de Speldenwerkers, Orgelpypen, Figuren voor het Schaakbord, Naaldkokers, Tandestokers, Deveken enz. doch men wil dat de Draaijers onder het bewerken van dit hout, ligt neiging tot braken krygen. Dit hout geeft de fynste houts-kolen, om daar mede te tekenen, en 'er Buspoeder van te maken. (Linnaeus) Tot het eerste oogmerk, moet men de dunste takken uit kiezen, dezelve breken ter lengte van een vinger, en in een yzeren dicht gesloten pot laten gloejen.
En zelfs als kleurstof blijkt de plant ooit gebruik geweest te zijn: 'De Vruchten in loog gekookt, geven eene geele kleur aan het Turksch Leder, saffraan genoemd. Verder komt van de Zaaddoosjes een donker geel sap, 't geen met eene ontbinding van aluin, eene goede zwavel-geele verw oplevert'.
Luis- en laxeermiddel
Medicinaal zijn ze ooit als laxeermiddel in gebruik geweest. Ik zou ze nu zeker niet meer opeten. Ze werken geweldig purgerend. Belangrijker is zijn gebruik al luisdodend middel geweest. Onder de naam 'luizebessen' werden ze gebakken en verpulverd en in de haren van kinderen gewreven om hen te ontdoen van luizen...
Nu is de plant alleen nog geliefd vanwege de bessen in de herfst, die grappige vruchtjes als miniatuur hardroze pompoentjes waarvan de vier lobben volmaakt ronde helder oranje pitten bevatten die zichtbaar worden als de bes opengaat. Alleen dus nog in gebruik als een grappige sierplant en als voer voor vogels en meer moet dat, zelfs voor een herborist, niet zijn.
Le fusain d’Europe est un arbuste ou arbrisseau sauvage, parfois utilisé pour l’ornement notamment pour ses fruits très colorés. Il appartient à la famille des Celastraceae et est originaire d’Europe et de l’ouest de l’Asie. Il est également connu pour son bois utilisé en tant que fusain pour dessiner.
Identification du fusain
Une branche de l'arbuste du fusain d'Europe
Le fusain d’Europe mesure généralement entre 2 et 5 mètres de hauteur. Il a des feuilles ovales, lancéolées ou elliptiques, avec une marge finement dentée. Les fleurs sont assez petites et blanchâtres verdâtres, groupées en cymes. Les fruits, très caractéristiques, sont des capsules roses à 4 parties arrondies qui contiennent des graines couvertes d’une chair orange.
Usage du fusain
Le fruit de l'arbuste du fusain d'Europe
Le bois assez dur et dense du fusain d’Europe a longtemps été utilisé pour la fabrication de petits objets comme des boutons, des fuseaux de filage ou aiguilles à tricoter.
Les fruits du fusain d’Europe ont également été utilisés pour produire des colorants pour la teinture des peaux en maroquinerie.
Le bois carbonisé de fusain est utilisé depuis des siècles pour dessiner. Il est particulièrement apprécié grâce à son grain fin et homogène.
Pour fabriquer du fusain, il suffit de brûler du bois de fusain dans un environnement sans oxygène, par exemple en les plaçant dans une boite de conserve sous les braises. Cela permet d’obtenir des bâtons de charbon de fusain qui peuvent ensuite être taillés pour dessiner.
Les bienfaits du fusain
Les feuilles colorées du fusain d'europe
Bien que toutes les parties de la plante soient toxiques, des études ont montré que certaines molécules contenues dans le fusain d’Europe pourraient avoir des effets bénéfiques pour la santé. Par exemple, des extraits de fusain pourraient avoir des propriétés anticancéreuse, antibactérienne et antifongique.
Cependant, il est important de noter que ces études ont été menées en laboratoire et que des recherches supplémentaires sont nécessaires pour confirmer les résultats et évaluer l’efficacité et la sécurité des extraits de fusain d’Europe chez les humains.
Par le passé, on utilisait la décoction des feuilles ou de l’écorce du fusain contre les poux en application sur le cuir chevelu ou contre la gale sur la peau.
On a même parfois utilisé le fusain comme un purgatif très puissant. Cet usage est à proscrire car le fusain est entièrement toxique comme nous allons le voir.
La toxicité du fusain
Les graines du fusain d'Europe
Même si le fusain pourrait avoir des propriétés médicinales intéressantes, il faut se rappeler que ses fruits sont responsables de nombreuses intoxications et que la plante entière est toxique. Le fusain d’Europe contient des alcaloïdes et des glycosides cardiotoxiques qui sont toxiques s’ils sont ingérés même en petite quantités. Les symptômes d’une intoxication par le fusain d’Europe peuvent inclure des nausées, des vomissements, des douleurs abdominales, des convulsions et même mener à la mort.
Les anecdotes sur le fusain
Une branche d'arbuste du fusain d'europe avec ses fruits. Le nom “fusain” vient du latin “fusus”, qui signifie “fuseau”, en référence aux branches minces et droites de l’arbuste qui étaient utilisées pour faire des fuseaux par le passé. La forme particulière des fruits du fusain lui vaut ses différents noms communs comme bonnet de prêtre ou bonnet de cardinal.
Pour en savoir plus
Allen, D. E. & Hatfield, G. Medicinal Plants in Folk Tradition: An Ethnobotany of Britain & Ireland. Timber Press (2012).=
Dumé, G. et al. Flore forestière française, guide écologique illustré. vol. 1 Institut pour le développement forestier (2018).
Frohne, D. & Pfänder, H. J. Poisonous Plants: A Handbook for Pharmacists, doctors, Toxicologists, Biologists and Veterinarians. Manson Pub Lt (2005).
Lieutaghi, P. Le livre des arbres, arbustes & arbrisseaux. Actes Sud (2004).
Poland, J. et al. The Vegetative Key to the British Flora. Botanical Society of the British Isles (2020).
Sevastre, B. et al. Anticancer activity of Euonymus europaeus fruits extract on human melanoma cells. Farmacia. 65, 56‑62 (2017).
Stace, C. New flora of the British Isles. C&M Floristics (2019).
Van den Bergh, K. P. B. et al. Five disulfide bridges stabilize a hevein-type antimicrobial peptide from the bark of spindle tree (Euonymus europaeus L.). FEBS Lett. 530, 181‑185 (2002).
Van den Bergh, K. P. B. et al. Synergistic antifungal activity of two chitin-binding proteins from spindle tree (Euonymus europaeus L.). Planta. 219, 221‑232 (2004).