Logo dunha vitoria importante, cando o xeneral chegaba a Roma, pedía o Triumphus, que debía ser decretado polo senatus, especificando tamén o orzamento que cría oportuno para a súa celebración.
Entre tanto o interesado escribía a todos os seus amigos para que falasen no seu favor e lle fose concedida a súa entrada triunfal. El agardaba nos arredores da cidade sen entrar nela, cunha representación dos exércitos vencedores.
O triunfo era a entrada solemne e apoteósica en Roma dun xeneral vitorioso. Ninguén que non fose Cónsul, imperator ou praetor podía ser recibido en Roma coa apoteose do triunfo, aínda que conseguise as maiores vitorias.
O día convido polo senado e o xeneral vencedor, o desfile da vitoria organizábase no campo de Marte, onde se ordenaban convenientemente a presentación das lexións vencedoras, os prisioneiros de guerra, os carros co botín, etc.
Pasaba pola porta triumphalis; atravesaban o Circus Flaminius, onde se situaba parte do pobo para presenciar o espectáculo e aplaudir ao seu xeneral, discorría logo polo Velabro, o Forum Boarium, o Circus Maximus, e de alí dirixíase á Via Sacra, cruzando o Forum Romanum, cliuus Capitolinus e cima do Capitolium.
Ao longo do traxecto as rúas e as prazas estaban adornadas de grinaldas, os templos abertos e de todas as aras subían ao ceo columnas de incenso.
Abrían a marcha os senadores e os maxistrados, seguidos da banda de trompetas, detrás en carros os refugallos dos pobos vencidos, insignias, estandartes, armas, estatuas, obxectos logrados, insignias e distintivos conseguidos polo xeneral triunfador, as imaxes das cidades conquistadas, dos ríos domeñados, etc.
Homes con pancartas en que se especifican as prazas e fortes tomados ao inimigo, as batallas libradas que, ás veces, ata se pintaban en amplos cadros. Seguían a continuación as vítimas que se ían a sacrificar no Capitolio, xa que o sacrificio era o esencial do triunfo.
As vítimas habían de ser touros brancos, ou que polo menos tivesen unhas manchas brancas sobre a fronte. Dourábaselles os cornos e entrelazábanse grinaldas.
Tras as vítimas seguían os xefes cautivos coa corda no pescozo, ou arrastrando cadeas a pé, ou sobre os seus propios carros. Ao chegar ao cliuus Capitolinus separábanos da comitiva e encerrábanos no cárcere Mamertino, onde de ordinario eran executados inmediatamente.
Detrás dos xefes inimigos seguían a pé representantes dos prisioneiros ordinarios e reféns, en número moi variable, que logo ou eran executados ou vendidos como escravos. Detrás dos cautivos e a unha distancia conveniente, para que se distinguise ben a segunda parte do desfile, seguía o corpo de lictores, vestidos con túnicas de púrpura, portadores de vasos e pebeteiros de perfumes, citaristas, flautistas que marcaban cos seus instrumentos o compás da marcha.
O carro do xeneral triunfador era coroado de loureiro e tirado por un tronco de catro cabalos brancos, adornados tamén eles con coroas. O triunfador durante todo o desfile era a imaxe vivente de Xúpiter Capitolino, a quen debía o triunfo e en cuxas mans ía depositar as insignias da vitoria.
A tunica palmata e a toga picta, sementada de estrelas de ouro, coas que ía vestido, pertencían ao tesouro do Capitolio, o mesmo que o cetro que empuñaba, terminado nunha aguia, levando na outra man un ramo de loureiro.
O seu rostro ía pintado de minio, a cor dos inmortais, e as súas tempas ían cinguidas dunha coroa de loureiro. Detrás del un escravo sostiña outra coroa, a coroa de ouro de Xúpiter Optimo Máximo, demasiado pesada para levala na cabeza. Xunto a el ían os seus fillos pequenos ou ben no carro, ou se eran maiorciños nos cabalos que arrastraban o carro. Os fillos maiores detrás e dacabalo.
E, finalmente, pechando a marcha, os seus soldados, cos seus distintivos e condecoracións, gritando io triumphe!, celebrando cos seus cánticos as glorias do xeneral, ou ridiculizando satíricamente os seus defectos. Nun triunfo de César que nos recorda Suetonio os seus soldados non facían máis que difamar ao seu xeneral polos seus malos costumes e fama de adúltero.
Suetonio cóntanos que no cortello triunfal de César, trala súa conquista da Galia, os soldados entoaban versos como este:
Romani, seruate uxores, moechum caluum adducimus
"Romanos, gardade ás vosas esposas, que traemos ao adúltero calvo?"
(César era calvo desde mozo).
Estas cancións e os insultos que lle dirixían non levaban a intención de deshonrarlo senón de evitar as malas envexas, ou o enfado dalgúns deuses que puidesen vingarse del.
Para evitar o fascinum (mal de ollo) levaba sobre a súa persoa unha bula e amuletos oportunos, ademais do falo que ía sobre o carro, e o escravo que detrás del sostiña a coroa sobre a súa cabeza e íalle repetindo sen cesar: «acorda que es home». Chegado ao Capitolio ofrecía a Xúpiter os loureiros e as insignias que levaba na man, e inmolaba as vítimas conducidas no desfile triunfal.
Terminaba cun banquete ao que asistían os maxistrados e o senado e outro ofrecido aos soldados e ao pobo.
A celebración podía durar un día ou varios. Na época Imperial foi perdendo xa todo valor e significado, e case que podía serlle concedida a calquera polo Emperador.
(...) Pero la consecuencia más importante de las dos guerras dacias fue la consolidación de Trajano en el poder. A su regreso de la provincia conquistada, el emperador organizó una espectacular ceremonia triunfal.
Su sobrino y mano derecha, Adriano, el futuro emperador, se adelantó con una generosa distribución de donativos en la ciudad, repartiendo monedas conmemorativas con imágenes de enemigos derrotados bajo la leyenda Dacia Capta, «Dacia conquistada». Luego, hacia la colina del Capitolio desfilaron los lictores guiando a los animales destinados al sacrificio, los soldados portando a hombros el botín y los prisioneros encadenados, mientras los aterrorizados niños dacios no hallaban consuelo entre los brazos de sus mayores.
Finalmente apareció el emperador, avanzando sobre un carro espléndidamente decorado, suscitando la admiración de todos con su toga púrpura recamada en oro y la corona de laurel. Luego se celebraron espectáculos de lucha en los que se sacrificaron 11.000 animales, y 10.000 gladiadores dieron su vida para mayor gloria del victorioso emperador.
Trajano también construyó un lago artificial para una batalla naval en la que, durante seis días, más de 120 barcos entrechocaron sus cascos, excitando los ánimos de un público entregado.
Trajano invirtió el botín en una serie de obras públicas que cambiaron la faz de Roma. Acondicionó infraestructuras anticuadas, como el antiguo puerto de Ostia, la vía Apia y la red de alcantarillado, y costeó nuevas obras como las termas de Trajano, un «palacio del pueblo» que se elevó, significativamente, sobre las ruinas de la extravagante Domus Aurea de Nerón. Pero la mayor de estas empresas fue la construcción de un nuevo foro, el foro de Trajano. Esta gran plaza, de una escala nunca vista y diseñada por Apolodoro de Damasco, estaba ampliada con exedras laterales y una basílica dispuesta transversalmente y prolongada por otras dos grandes exedras. En el centro se erigió la célebre columna de Trajano, destinada a perpetuar las gestas del emperador en Dacia, descritas al detalle en los espléndidos relieves que la recubren a modo de relato en espiral. Desde la base, decorada con relieves del despojo dacio, el visitante accedía por una escalera de caracol de 185 peldaños al mirador de la parte superior, donde se colocó una estatua de Trajano.
Cuando se inauguró la columna, el 12 de mayo de 113, todo parecía anunciar una era de paz y prosperidad, de felicitas temporum, bajo la égida de un soberano carismático e irresistible. Pero pronto se reanudaron los conflictos en las fronteras orientales del Imperio, esta vez contra los partos. Fue al regreso de una expedición en Cilicia (Asia Menor) cuando el emperador, agotado, falleció. Su cuerpo hizo una última entrada triunfal en la ciudad, y sus cenizas, escoltadas por el Senado y sus tropas, se depositaron en una urna en la base de la columna de su foro, ese eterno testimonio de la victoria contra Dacia que inauguró su reinado y la dorada centuria de sus sucesores, los Antoninos.
Trajano. J. Alvar y J. M. Blázquez (ed.). Actas, Madrid, 2003.
Balbus. C. Muñoz González. Bohodon, Sevilla, 2009.