Os etruscos
ÍNDICE
Orixe
Os etruscos apareceron no século VIII a.C. As súas orixes nunca estiveron claras e xa dende a Antigüidade existen varias teorías que intentan explicalas.
Orixe oriental: Proposta por Herodoto, historiador grego do século V a.C., que cría que os etruscos chegaran a Italia dende Lidia (Asia menor, actual Turquía) cara o século XIII a.C. Para demostralo tiña en conta as características orientais da súa relixión e costumes, así como que se trataba dunha civilización moi orixinal e evolucionada comparada cos seus veciños de Italia.
Orixe autóctona: Proposta por Dionisio de Halicarnaso, historiador grego do s. I a.C., que consideraba aos etruscos como oriundos da Península Itálica dende o século VIII. Para argumentalo, esta teoría explica que non hai indicios de que a civilización etrusca se desenvolvera noutros lugares e que o estrato lingüístico é mediterráneo e non oriental.
Orixe "nórdica", defendida por moitos a fins do século XIX e primeira metade do século XX. Fundaméntase na similitude da súa autodenominación, Rasenna (así era o termo que utilizaban os etruscos para referirse a si mesmos), coa denominación que os romanos deron a certos pobos celtas que habitaban ao norte dos Alpes. Esta teoría está xa actualmente descartada.
Na actualidade, aínda que existe un certo consenso ente os arqueólogos sobre a orixe autóctona dos estruscos, a falta de ADN antigo na rexión fixo que as investigacións non fosen concluíntes.
Pero un estudo actual (ano 2021), con información xenética que abrangue 2.000 anos e recopilada en 12 sitios arqueolóxicos diferentes, resolve por fin esta cuestión ao non mostrar evidencia algunha de que este pobo proceda de Asia Menor, o que defendía a hipótese de Herodoto. É máis, a análise demostra que os etruscos compartían perfil xenético cos habitantes da veciña rexión do Latium, que á súa vez demostraban unha relación cos habitantes das estepas que protagonizaron as invasións indoeuropeas durante a Idade do Bronce.
Máis información sobre este descubrimento no diario ABC e na revista ScienceAdvances
Historia
En tempos da monarquía latino-sabina, os etruscos, xunto cos gregos das colonias da Magna Grecia, son o pobo de Italia máis desenvolvido culturalmente.
Daquela, os etruscos vivían xa en ricas cidades, que favorecían a división e a especialización do traballo, así como a creacíon dunha estructura política dirixida polas familias aristocráticas.
Os etruscos nobles dedicábanse á política, pero tamén ó ocio. Pola súa parte, a muller participaba na vida social en igualdade co home, feito inconcebible en Grecia ou en Roma.
Os extractos baixos da sociedade realizaban traballos agrícolas e artesáns (cerámica e metalurxia). Tamén comerciaban con estes productos manufacturados.
Os etruscos realizaron intercambios comerciais cos restantes países mediterráneos, especialmente coas colonias gregas do sur de Italia e de Sicilia (Magna Grecia) e cos mercaderes fenicios. Aproveitaron estes intercambios para asimilar parte da rica cultura grega que, á súa vez, transmitiron a outros pobos da península (especialmente ao Lacio).
No século VII a.C. os etruscos encontrábanse en pleno apoxeo. Expandíronse hacia o sur (Lacio e Campania) e hacia o norte (zona cha do Po). Nestes territorios existían xa núcleos de poboación (Roma, Túsculo, Capua, Pompeia, Mantua), pero os etruscos eleváronos á categoría de cidades.
Expansión do pobo etrusco
Nestas cidades asentáronse familias etruscas. Algunhas persoas de nobre ascendencia lograban entrar nas filas da aristocracia latino-sabina, introducindo reformas de carácter político, militar, relixioso, urbanístico, etc, de gran importancia. Mesmo chegaron a acceder ao trono. Así, do 616 ao 509 a.C. a cidade de Roma foi gobernada por tres reis de orixe etrusca.
No entanto, dado que a arqueoloxía non ofrece testemuños dunha invasión, únicamente se pode falar de "etrusquización", é dicir, de unha asimilación de costumes e institucións etruscas por parte de Roma.
Pero, ao longo do século VI a.C., a colonización grega, ata entón centrada en Sicilia e no sur de Italia, empeza a extenderse polas costas da Galia meridional e por Córcega. Os etruscos van a sufrir unha clara competencia para o seu comercio.
Etruria comeza a hostigar á cidade grega de Cumas; esta vese obrigada a pedir axuda a Siracusa (Sicilia). O enfrontamento supuxo unha derrota aplastante para os etruscos, da que xa non se recuperaron.
O poder etrusco iniciou o seu declive. Os pobos veciños, pouco a pouco, obrigaron aos etruscos a replegarse ao seu propio territorio. En Roma, as familias aristocráticas expulsaron ao último rei etrusco e crearon un goberno republicano dirixido por membros de antigas familias latinas.
A relixión
Un dos trazos máis peculiares do pobo etrusco é a súa profunda relixiosidade. Para eles o sentimento relixioso é o eixo fundamental arredor do que xiran todas as súas actividades e decisión.
Esta relixión caracterízase polo seu arcaísmo, xa que conserva formas desaparecidas en outras culturas mediterráneas, tales como una certa tendencia ao animismo e ao fetichismo, e pola crenza na existencia de seres sobrenaturais, pero con imprecisión do seu número, sexo, aparenza ou características.
Pero o contacto coa cultura grega contribuíu á pérdida do animismo e déuse un proceso de individualización e humanización das divinidades etruscas. Así, os grandes deuses etruscos adoptaron a figura, os cultos, e os atributos dos gregos, aínda que sen perder de todo os trazos indíxenas cos que coexistían.
Pero o elemento máis orixinal da relixión etrusca é a arte da adiviñación. O seu fin é a busca do coñecemento da vontade divina, manifestada a través de sinais, máis ou menos claros, que os humanos poden interpretar. Esta disciplina regula todos os aspectos da vida. E, para os etruscos, os principios deste coñecemento procedían de una revelación feita por seres sobrenaturais a certos humanos, que se encargaron de poñelos por escrito en textos sagrados.
Divindades etruscas
O panteón etrusco caracterízase pola súa variedade e complexidade, xa que é resultado da convivencia de divinidades indíxenas cos deuses de procedenza grega. En uns destes casos dase a asimilación total de ambas tradiccións, aínda que se conservan os nomes etruscos; en outros, incorpóranse las divinidades helénicas.
As principais divindades etruscas son:
Tinia (Zeus/Xúpiter), soberano dos deuses , deus supremo dos raios.
Uni (Hera/Xuno), antiga deusa da fecundidade esposa de Tinia.
Menerva (Atenea/Minerva), deusa preotectora dos héroes das ciudades amuralladas.
Estas tres divinidades forman a tríada etrusca, que herdarán os romanos, e réndeselle culto nun mesmo templo.
Veltha, ou Voltumna, deus ctónico (da terra), convertiuse posteriormente na divindade suprema do panteón etrusco, e os romanos rendéronlle culto asimilándoo a súa divindade estacional Vertumnus.
Outros deuses son Nethuns (Poseidón/Neptuno), deus da vide; Sethlaus (Hefesto/Vulcano), deus do lume e a metalurxia; Aplu (Apolo), deus frechador; e Artumes (Ártemis/Diana), deusa cazadora, irmá de Apolo.
Ritos fúnebres
Os etruscos preocupáronse extraordinariamente polo mundo de ultratumba. Os seus sepulcros eran verdadeiras mansións dedicadas aos mortos, con una gran profusión de pezas artísticas, e decoradas con pinturas que permitiron reconstruír o máis representativo dos ritos funerarios.
Cando morría una persoa, expoñíase o seu corpo. Os achegados viñan a saudar ao defunto. Alí había danzas e choros das mulleres da familia e de plañideiras profesionais. Despois celebrábase a procesión fúnebre ata a pira, onde se incineraba o corpo, e seguía o desfile ata a tumba.
Seguidamente, ofrecíase un gran banquete no seu honor, no que se consumían alimentos rituais como ovos (símbolos da resurrección), verduras e granadas (símbolo de ultratumba).
Tampouco faltaba a música dos flautistas, as danzas nin o viño.
Finalmente, tiñan espazos destinados á celebración de xogos fúnebres: danzas guerreiras ou acrobáticas, cacerías, combates e competicións deportivas. Todo tiña como finalidade que, ao sacudir o chan e co derramamento de sangue que se producía nos combates, as almas dos mortos cobrasen algo de vida.
A adiviñación
A adiviñación ocupa un lugar esencial no mundo etrusco. Eles pensaban que a través da natureza se podía coñecer a vontade dos deuses ata os últimos detalles.
Este saber compoñíase dunha mezcla de relixión, filosofía e ciencia, e era o froito dunha revelación mítica. Cada acto estaba sometido ás leis do destino e só se podía variar seguindo o ritual correspondente.
Por un lado estaban os augures, que interpretaban os sinais naturais (vo dos paxaros, tronos e lóstregos, eclipses, etc.), sacerdotes-adiviños, que pertenecían á aristocracia etrusca e tiñan un poder impresionante, pois influían nas decisión do Estado. Dábaselles o máximo crédito, non só entre os etruscos, senón tamén en Roma, e a súa influenza perdurou durante séculos.
Esta peza empregábanna os arúspices para a interpretación das entrañas dos animais sacrificados co fin de obter aspicios sobre o destino.Os nomes grabados nas 16 rexións marxinais corresponden aos deuses das 16 rexións celestiais da teoría dos raios etruscos.Corresponde ao S. II a.C.
Por outro, os arúspices, encargados de interpretar as vísceras dos animais sacrificados.
Estos coñecementos recolléronse nos libros sagrados, que definen os campos da adiviñación:
Libros fulgurais: Describen tipos, significado e función dos raios.
Libros dos arúspices: Analizan os sinais naturais que proporcionan as vísceras dos animais dos animales sacrificados, especialmente o fígado.
Libros rituais: Interpretan o voo das aves e todo tipo de portentos e decriben a normativa para realizar calquera ritual.
A herdanza etrusca
A civilización etrusca tivo un papel fundamental na consolidación da cultura e a sociedade romana. As súas aportacións trascenden a casi todos os aspectos da vida. Asimismo, debido o seu contacto cos gregos, os etruscos adquiriron un alto grado de refinamento que, a súa vez, transmitiron a Roma.
Urbanismo
Introdución do trazado ortogonal
Seguindo a corrente que se popularizou nas colonias gregas de Asia Menor no s. V a.C., os etruscos empezan a planificar as súas cidades cun trazado en cuadrícula sobre un dobre eixo: o cardo, eixo norte-sur, e o decumanus, eixo leste-oeste. Así, en paralelo a estes dous eixos, organízanse as rúas da cidade.
Para os etruscos, esta planificación era un reflectimento do cosmos divino.
Este trazado será o que os romanos emplearán para a construción das súas cidades coloniais, sempre que as condicións do terreno o permitan (ver imaxe da dereita)
Ritos de fundación
Á hora de fundar unha nova cidade, os romanos seguían o ritual etrusco.
Uncíanse a un arado con rexa de bronce un boi e unha vaca, e trazábase un sulco profundo sobre unha liña previamente sinalada. Esta liña marcaba o contorno das murallas, e levaba o nome de pomerium. Era un espacio sagrado e inviolable.
Onde se quería intercalar unha porta, levantábase o arado e deixábase un intervalo. Así considerábase sagrado todo o muro, a excepción das portas.
Arquitectura e obras públicas
Construción e pavimentación do foro, obras de canalización de augas entre as que destaca a construción da Cloaca Máxima, edificación do Circo Máximo e do templo de Júpiter Capitolino.
Murallas arredor da cidade, costume que seguirán os romanos nas súas cidades coloniais.
A distribución das habitacións da casa en torno a unha peza central, que recibe o nombre de atrium.
A construción dos templos sobre un podium, ao que se accede por unha escaleira, a imitación do templo etrusco, supón unha innovación respecto ao seu modelo grego.
Relixión
O culto á tríada divina formada por Xúpiter, Xuno e Minerva, venerados no Capitolio (de alí o nome de “tríada capitolina”).
A técnica adiviñatoria: os romanos sempre otorgarán o máximo crédito aos adiviños etruscos e desenvolverán a arte de interpretar o vo das aves.
O alfabeto
O alfabeto etrusco é froito da adaptación dun alfabeto grego ocidental. Os romanos adaptarán a súa vez o alfabeto etrusco á súa propia lingua, que con poucas modificacións é o que chegou ata nós.
Onomástica
Os romanos heredaron dos etruscos a costumbre de emplear tres nomes, tria nomina:
praenomen (nome propio) Ex.: Gaius Iulius Caesar
nomen (nome da gens, do clan) Ex.: Gaius Iulius Caesar
cognomen (nome da familia ou un apodo particular moitas veces debido a unha peculiaridade física: pelo, color dos ollos, etc.) Ex.: Gaius Iulius Caesar
*Adnomen. De xeito extraordinario podía levar un adnomen, normalmente tras un éxito militar, como Escipión tras a victoria sobre Aníbal (Africanus) ou Décimo Xunio Bruto trala conquista da Gallaecia (Gallaicus)
Os xogos escénicos
A tradición dos músicos e bailarines etruscos calou moi fondo nos gustos dos romanos. Estes desenvolveron o seu propio teatro a partir de certos elementos etruscos, como a figura dos histriones, mimos que bailaban ao compás da música.
Un personaxe chamado Phersu en etrusco, ataviado dun modo á vez ridículo e terrorífico, sempre cunha máscara grotesca, será o orixe da palabra persona, que en latín significa “máscara” e “personaxe teatral”.
Os combates de gladiadores
Teñen a súa orixe nos combates que se ofrecían con motivo das cerimonias fúnebres das grandes familias etruscas. En Roma perden o seu carácter relixioso.
As insignias do poder
Os elementos que simbolizaban o poder entre os reis etruscos pasan aos reis romanos:
a coroa de ouro,
o trono de marfil,
o cetro con águia,
a túnica palmata e a toga picta (de cor púrpura e bordadas en ouro)
a comitiva de de doce lictores, homes que escoltaban ao rei portando as fasces, feixe de varas cunha machada no medio. En Roma os cónsules tiñan tamén dereito a ser acompañados dos doce lictores.
O triunfo
Cada vez que un xeneral regresaba victorioso de algunha contenda, se lle concedía o poder cruzar o recinto amurallado da Urbs co seu exército, o que en condicións de paz non se permitía.
O desfile triunfal seguía o modelo dos antigos cortexos oficiais etruscos: o maxistrado vai subido nun carro tirado por catro cabalos brancos e porta as insignias do poder citadas máis arriba.
Indumentaria
A prenda romana por excelencia, a toga, tivo un antecedente etrusco.
En canto ao calzado, nos etruscos atopamos tamén a orixe dos calcei senatorii, as botas con correas que levaban os senadores romanos.
LECTURA: "Os etruscos",
los_etruscos.pdf