A conquista de Italia

As guerras Samnitas

Fresco de tumba samnita. Paestum, Nápoles. S. IV-III a.C. Cabaleiro acompañado de dous individuos a pé, un deles de aspecto exótico, “típico dun mercenario extranxeiro, quizáis etrusco”. Foto: MiBACT

Tras conseguir dominar toda a rexión do Lacio e someter a volscos e ecuos, Roma tivo que afrontar durante 50 anos tres novas guerras con outro pobos itálicos, coñecidas coma as guerras samnitas.

Os samnitas, pobo de rudos e guerreiros montañeses instalados ao Sur de Roma, supoñían unha constante ameaza para os habitantes do val. 

342-338 a.C. Primeira Guerra Samnita e Guerra Latina

O principal Casus Belli é a axuda de Roma na defensa de Capua, que era unha cidade da Campania, e estaba acosada polos samnitas. Finalmente Roma acaba gañando a guerra, e logra expulsar aos Samnitas desta cidade.

Roma aproveitando a situación na que estaba consegue vencer tamén aos latinos, polo que conquistan o Lacio.

328 - 304 a.C. Segunda Guerra Samnita

Nesta guerra Roma sufriu unha gran derrota no famoso episodio das Forcas Caudinas, un dos sucesos máis humillantes na súa historia. Tivo lugar nun desfiladeiro xunto a cidade de Caudium. Todo o exército, desarmado, foi obrigado a pasar baixo o xugo das lanzas samnitas. Un costume que os romanos adoptaron dende entós nas súas vitorias sobre outros pobos. 

A pesar desta vitoria parcial nas Forcas Caudinas, os samnitas foron derrotados e rendéronse definitivamente firmando a paz no ano 290 a.C., deixando a Roma o camiño libre para expandirse cara o Sur da Península.

298 - 290 a.C. Terceira Guerra Samnita

Roma derrota definitivamente aos samnitas, que estes estaban coaligados cos galos e cos etruscos. Polo que Roma toma o control de Italia dende o Val do Po ao norte, ata a Lucania septentrional do sur. 

As forcas caudinas

Recreación do paso polo xugo nas Forcas Caudinas. Fonte | Pilloledehistoria
Episodio das Forcas Caudinas. |Pincel Historia

As loitas contra Pirro 

Tarento, ao verse en ameazada por Roma, pídelle axuda a Pirro, o rei de Epiro, que desembarca en Italia con soldados e elefantes. Pirro ten varias batallas con Roma, dúas delas nas que gaña, pero con grandes baixas, son as chamadas Heraclea e Ausculum. Gañar estas batallas non lle serviu de nada, pois Roma acabou gañando na batalla de Beneventum e despois, no ano 272 a.C toma Tarento e comeza a conquista de Italia.

No ano 281 a.C depois  da conquista do Lacio e as vitorias nas Guerras Samnitas, os romanos descubriron  numerosos beneficios que acarreaba saír vencedor. Os escravos, botíns, as terras e a fama fan que a ansia dos romanos por conquistar novos territorios aumente considerablemente. Roma convértese nunha potencia temida polas cidades do sur de Italia, como Neapolis, Tarento ou Benevento, as cales serán as que obsevarán aterradas o implacable avance da gran cidade.

Elefant(a) a la guerra (amb elefantet), Museo Nazionale Etrusco, Roma
Elefante usado no exército, probablemente en ocasión da vitoria romana sobre Pyrrhus of Epirus, de Capena, c. 275-270 a.C., Museo Nazionale Etrusco di Villa Giulia, Roma.
Pyrrhic War Italy PioM es.svg
Ruta de Pirro de Epiro durante a súa campaña no sur de Italia e Sicilia da wikipedia

Victoria Pírrica

Dise que hay unha victoria pírrica cando a victoria pode supoñer para o bando vencedor tantas pérdidas que a victoria pode acabar sendo desfavorable, tamén se usa para referirse a unha victoria traballosa, apurada, cun curto marxe. De seguido, un exemplo na prensa actual:

MIGUEL AGUILAR

01 ABR 2024 - Diario El País

El concepto de la victoria es uno de los más complejos en los estudios estratégicos. El fundador de la disciplina moderna, Carl von Clausewitz, llegó a hablar del punto culminante de la victoria como el momento a partir del cual es más conveniente negociar una paz ventajosa que continuar el conflicto. 

Otro pensador fundamental, Basil Liddell Hart, estudió el coste de la victoria, para llegar a la conclusión de que una victoria puede ser inútil si el coste supone una quiebra en la economía, la fuerza militar o la sociedad del vencedor. 

Bastantes siglos antes, el rey Pirro de Epiro había llegado a la misma conclusión cuando tras una costosa y sangrienta victoria frente a los romanos dijo aquello de que otra victoria así lo destruiría. (...)

A conquista da Magna Grecia

O casus belli tivo lugar no ano 281 a.C. A cidade de Turius, situada no sur de Italia, pide axuda a Roma. Os romanos aceptan a petición, alíanse con Turius e envian unha frota para tentar axudar a cidade. A frota romana cando iba de camiño foi afundida pola cidade grega de Tarento. Este ataque por parte dos gregos fai que se desencadee o conflico. Roma declaralle a Magna Grecia

O que os romanos denominaban Magna Grecia, era o nome dado na antigüidade ao territorio ocupado polos colonos gregos no sur da península Italiana e en Sicilia, onde fundaron numerosas polis que comerciaron coa súa metrópole.

Os vencedores deste conflito resultarían os romanos. Sen embargo os gregos  deixarían a súa pegada en Roma.

Tesouro do territorium Dianium. Está composto por 669 monedas romanas de bronce que comprenden dende o goberno do Emperador Vespasiano (69-79 d.C.) ata o de Gordiano III (238-244 d.C.).  MARQ 

Helenización de Roma

A conquista de Grecia e as provincias do Mediterraneo oriental non trouxo consigo a romanización destas, senón o contrario, produciuse una helenización de Roma. 

O conflito entre Roma e Magna Grecia non vai quedarse simplemente nun conflito bélico, vai deixar una pegada moi importante na sociedade romana.

Un exemplo de helenización esta presente nas moedas. Os romanos cambiaran o seu modo de acuñar moedas e pasaran a utilizar o modelo grego.

Os habitantes de Roma, comezaron a rendille culto a divinidades gregas da guerra e da victoria (Ares-Marte; Niké-Victoria).

Os motivos arquitectónicos e ornamentais, os nomes propios, a cerámica, en todos estes aspectos podemos constatar a gran influencia grega. 

Territorio da Magna Grecia. Fonte | Wikipedia
 Estatua da victoria, Nike. É unha escultura pertencente á escola rodia do periodo helenístico. Hoxe en día atópase no Museo do Louvre, París. Ten unha altura de 2,45 m. e elaborouse en mármol no ano 190 a.C. | Wikipedia

Personaxes da época

Apio Claudio o Cego

Foi o primeiro prosista latino, un gran orador e un censor innovador, pois permitía a participación dos plebeos no senado.

Foi famoso  o seu discurso onde se opoñía á paz que ofrecía Pirro, e que aínda circulaba en tempos de Cicerón.

Decio Mus

A saga dos Decio Mus foi unha familia marcada por un persistente desexo de sacrificio.

Publio Decio Mus, cónsul romano no 340 a.C., estivo ao frente dos romanos na Guerra Latina, unha batalla contra os latinos e campanios. Segundo a lenda, encomendándose antes da batalla aos deuses do mundo subterráneo, ofreceu a súa vida para conseguir a vitoria.  Mus lanzou o seu cabalo deliberadamente contra os inimigos. Críase que a súa acción concedera a vitoria aos romanos. Os romanos  venceron... e el pereceu no combate.

De todas formas, a historia pode ser ficticia e deber a súa existencia ás fazañas do seu fillo.

O seu fillo, e de idéntico nome ao seu pai,  foi catro veces cónsul e censor, e dise que, ao igual que o seu pai, ofreceuse a si mesmo aos deuses do inframundo en Sentino no 295, nunha das batallas da 3ª Guerra Samnita onde morreu, levando así a vitoria ao seu lado.

Por último, o fillo do anterior, neto do primer Decio, como cónsul no 279 foi derrotado e asasinado por Pirro na batalla en Ausculum Satrianum. Quixo imitar ao seu pai e ao seu avó pero ista vez a súa entrega foi inútil: a pesar da súa morte, o exército romano foi derrotado (según outras fontes, nin sequera se sacrificou el mesmo, senón un escravo no seu nome).

 Publius Decius Mus. "Decius Mus en relación ao seu soño", pintado por Rubens no ano 1700 |Wikipedia

Lectura: Victoria pírrica

UNA DE ROMANOS: UN PASEO POR LA HISTORIA DE ROMA (EN PAPEL)CARLOS GOÑI , ARIEL, 2007ISBN 9788434453289

Dicen que tras haber vencido a los romanos en Heraclea y en la llanura de Ausculo, el rey Pirro pronunció estas palabras: “Otra victoria como ésta... y perdemos la guerra”. Las bajas habían sido tan elevadas en ambos bandos que el futuro de la contienda quedaba en manos de la incertidumbre, esa dama caprichosa que juega con nuestras previsiones. Los romanos, por su parte, aunque derrotados, debieron pensar eso de “hemos perdido una batalla, pero no la guerra”. Así que se rearmaron y volvieron a arremeter con mayor ímpetu.

Pirro perdió aquella batalla y también la guerra. Tuvo que retirarse de Italia habiendo malogrado un tercio de su ejército. Quizá el gran estratega griego, descendiente según él del propio Aquiles, y llamado a ser un segundo Alejandro, se dio cuenta de que una “victoria pírrica” no ayuda a ganar la guerra: lo sufrieron sus soldados en sus propias carnes.

Tras la expulsión de los galos y las guerras defensivas que mantuvo con los pueblos vecinos, Roma se hizo por fin fuerte en el Lacio y comenzó a desplegar su vocación imperialista. A finales del siglo IV a.C. ya había tocado la costa del Adriático y a principios del III, después de tres guerras contra los samnitas, se abrió paso hacia el sur. A mediados de siglo ya se había “calzado” la bota italiana.

La marcha de Roma hacia el sur inquietaba a Tarento, la principal colonia griega en la llamada Magna Grecia, que para evitar conflictos firmó un tratado por el que los romanos se comprometían a no pasar con sus naves más allá del cabo Colona. Sin embargo ocurrió que otra colonia griega, Turios, fue amenazada por los indígenas de las montañas, y en vez de pedir auxilio a Tarento solicitó la ayuda de Roma. Fue entonces cuando una decena de naves romanas rebasaron el promontorio de Colona y fondearon en el puerto. Los tarentinos se sintieron ofendidos Y hundieron cuatro trirremes. Entonces estalló la crisis.

En el año 281 a.C. Roma declaró la guerra a Tarento. Pero la colonia griega era una potencia venida a menos. Acostumbrada a la paz, al lujo y la diversión no estaba en disposición de librar ninguna batalla en condiciones. Así que solicitó los servicios de Pirro, rey de Epiro, al otro lado del mar Jónico. Pirro sí que era un rey guerrero, acostumbrado a luchar y sediento de conquistas. No se resignaba a ser el jefe de un pueblo de montañeses y vasallo de Macedonia, sino que soñaba con restaurar el proyecto de Alejandro Magno y construir un imperio helénico occidental. El requerimiento de los tarentinos se le presentó como la gran oportunidad para llevar a cabo sus ambiciones.

A finales de año se presentó Pirro con un ejército de veinticinco mil hombres y veinte elefantes. Obligó a los jóvenes tarentinos a enrolarse y entró en combate en Heraclea. Los romanos, que tenían parte de sus legiones luchando contra los etruscos, fueron sorprendidos sobre todo por la carga de los elefantes, a los que no estaban acostumbrados, y tuvieron que retroceder. A pesar de la victoria, las bajas fueron numerosas en una y otra facción. Pirro avanzó hacia el norte hasta la Campania y mandó a un legado para negociar con el senado de la República.

El enviado fue el filósofo Cineas, hábil orador que engatusó a los senadores. A punto estaban de aceptar las condiciones nada honrosas de Pirro, cuando tornó la palabra Apio Claudio el Ciego, quien convenció al senado para rechazar la propuesta del rey de Epiro y continuar la guerra. El discurso de Claudio el Ciego fue memorable y muchas generaciones de estudiantes lo aprendían de memoria como uno de los mejores ejemplos de patriotismo y oratoria. Roma reunió un gran ejército bajo las órdenes de los dos cónsules, Sulpicio y Decio, y lo mandó contra Pirro que a su vez se había fortalecido con soldados italianos. El encuentro tuvo lugar en la llanura de Ausculum, fue una batalla sangrienta, donde perdieron la vida miles de combatientes epirotas y de legionarios romanos, entre ellos el propio Decio. Venció Pirro.

La victoria pírrica fue sin embargo una “victoria pírrica”. Desmoralizado por tantas pérdidas, Pirro se limitó a pactar una tregua y a marcharse a atender diversos frentes primero en Grecia y después en Sicilia.

En el año 275 decidió volver a Italia. Esta vez fue derrotado en la batalla de Maleventum, ciudad que a partir de entonces tomaría el nombre de Beneventum, Benevento, y abandonó definitivamente Italia. Dejó Tarento en manos de su hijo, que a su vez la cedió a su lugarteniente Milón, quien tres años más tarde la entregó a los romanos. Tarento pagó una fuerte indemnización pero continuó considerándose una “polis” libre, aunque una guarnición del ejército de la República había tomado la ciudadela.

Roma había ensanchado sus territorios, pero también había aumentado su demografía. En este momento contaba con un censo de casi trescientos mil ciudadanos varones, que podían engrosar uno de los ejércitos más imponentes de todos los tiempos.