Willem Banning

Van onderwijzer naar dominee

In september 1907 wordt Willem Banning voor een periode van twee jaar gouverneur van een notariszoon in Hoorn. Deze baan als huisonderwijzer ligt hem goed en laat hem veel tijd om te lezen en zich op de toekomst te bezinnen. Door zijn deelname aan een leesclubje komt hij als negentienjarige in contact met ds. Tenthoff, die hem inleidt in de idealen van socialistisch gezinde, ‘rode’ dominees. De overtuiging dat geloof en socialisme elkaar niet uitsluiten krijgt voor Willem steeds meer vaste vorm.

Na twee jaar komt Willem dan toch echt voor de klas te staan, eerst even in Sloten, daarna als meester van de openbare lagere school in Nieuwendam. In deze tijd is hij ook betrokken bij de oprichting van de landelijke Bond der Jongeren, een studievereniging van enthousiaste jonge onderwijzers. Hier ontmoet hij opnieuw de onderwijzeres Han Schoemaker, met wie hij al in Hoorn had kennisgemaakt. Het komt tot een verloving in de tijd waarin Willem steeds meer overtuigd raakt van de behoefte theologie te gaan studeren. Met financiële steun van de notaris uit zijn Hoornse periode gaat Willem zich voorbereiden op het gymnasiumexamen en in 1913 begint hij aan de studie theologie. Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog is voor hem aanleiding zich meer te verdiepen in de wortels van het kwaad. Het drama van de oorlog komt naar zijn mening voort uit kapitalisme en egoïsme en deze kunnen het best bestreden worden door daar het alternatief van het religieus gefundeerd socialisme tegenover te stellen. Geen klassenstrijd à la Karl Marx, maar een sociaal ideaal vanuit christelijke naastenliefde. Willem wordt in 1914 lid van de SDAP, de Sociaal-Democratische Arbeiders Partij.

In 1915 blijkt hij met tbc besmet te zijn en moet hij voor een kuur naar het sanatorium in Hellendoorn. Na zijn genezing trouwt hij met Han. Ze leven zo sober mogelijk, omdat er niet meer inkomen is dan de studiebeurs. In april 1917 doet Willem kerkelijk examen en houdt zijn proefpreek. Hij wil zo snel mogelijk aan de slag als dominee en in november volgt zijn benoeming als zodanig in Haarlo in de gemeente Borculo. Vier jaar later wordt hij beroepen in Sneek. Aan de Hervormde Gemeente van Sneek zijn op dat moment drie predikantsfuncties verbonden: één voor een rechtzinnig-conservatieve dominee en twee voor vrijzinnige dominees, een liberale en een socialistische. Willem Banning wordt beroepen ‘als socialist’. Hij is nu zelf een ‘rode dominee’. Banning wordt voorzitter van de grote SDAP-afdeling Sneek, de stad waar de SDAP-oprichter Troelstra redacteur van de Sneeker Courant was geweest.

De bezettingsjaren

Begin 1941 wordt het gebouwencomplex in Bentveld op last van de Duitse bezettingsautoriteiten gesloten en Willem Banning verhuist naar Heemstede. Zijn parttime functie als predikant van de Nederlands Hervormde Kerk in Haarlem - sinds september 1940 - wordt nu fulltime. Dat duurt maar kort, omdat hij op 4 mei 1942 als gijzelaar wordt opgepakt en wordt opgesloten in het gijzelaarskamp te Sint-Michielsgestel. Met zo’n 450 prominente landgenoten verblijft hij in een voormalig kleinseminarie en zij allen lopen het risico gefusilleerd te worden als represaille voor gewelddadige acties van het Nederlandse verzet. Banning leert hier veel niet-socialistische lotgenoten kennen, die met hem de visie delen dat na de oorlog de verzuilde maatschappij doorbroken zou moeten worden en er een nieuwe samenwerking van alle progressieve krachten zou moeten komen. Banning zal in 1945 voorzitter worden van de Nederlandse Volksbeweging (NVB), die deze ontwikkeling stimuleert.

In december 1943 wordt Banning met 160 anderen uit het kamp ontslagen. Het wordt hem echter verboden in Noord-Holland of Utrecht te wonen. Gelukkig is er een vacature in de vrijzinnige Hervormde gemeente van Naaldwijk en Banning kan daar per direct aan de slag. Uiteindelijk komt hij ongeschonden de oorlog door.

Predikant in algemene dienst

Na de oorlog ziet Banning de doorbraakgedachte grotendeels mislukken. De confessionele partijen keren terug en de nieuwe Partij van de Arbeid is slechts een zwakke afspiegeling van wat de NVB-ers voor ogen stond. Willem Banning blijft bij zijn Nederlands Hervormde Kerk. Hij wordt daar predikant in algemene dienst, belast met het opzetten van een nieuw conferentie- en bezinningscentrum onder de naam Kerk en Wereld. Met zijn ervaringen in Barchem en Bentveld is hij de best denkbare figuur om dit nieuwe centrum van de grond te tillen. Het instituut Kerk en Wereld wordt al op 20 november 1945 in Driebergen geopend en zal op het landgoed De Horst een grote bloei kennen. Tot aan zijn pensioen in 1953 zal Banning er leiding aan geven.

Daarnaast vervult hij preekbeurten, schrijft vele artikelen en is vanaf 1946 buitengewoon hoogleraar in de kerkelijke sociologie aan de theologische faculteit van de Rijksuniversiteit Leiden.