Balthasar Bekker
Een dominee die durfde denken
Balthasar Bekker
Balthasar Bekker wordt op 20 maart 1634 geboren te Metslawier als eerste kind in het gezin van dominee Henricus Bekker. Hij krijgt huisonderwijs van zijn vader en raakt via hem thuis in de Bijbel. In 1650 gaat hij naar Groningen en studeert daar Oosterse talen, filosofie en geschiedenis.
In 1654 studeert hij verder te Franeker (theologie). In april 1655 wordt hij er, zo jong als hij is, benoemd tot rector aan de Latijnse school. Hij ontmoet in Franeker Elsje Walkens, de dochter van een plaatselijke predikant. Ze trouwen en in 1657 wordt Bekker predikant te Oosterlittens.
Zelfstudie
Om zijn preken optimaal voor te kunnen bereiden doet hij veel aan zelfstudie. Hij heeft geen ontzag voor de traditie, waar deze volgens zijn inzichten niet strookt met de Bijbel. Hij wil op zoek naar de waarheid.
Hij wordt de eerste dominee in Friesland die ook ’s middags preekt, en die zelf catechisatie geeft aan de kinderen van de gemeente. Dat wordt hem door veel collega’s niet in dank afgenomen… Hij schrijft een kindercatechismus (Gerijmde kinderleer) als lesmateriaal.
Een beeld van Balthasar Bekker kun je aantreffen in het dorp Metslawier. Het is ontworpen door Hans Jouta (2002). De metalen driehoek vormt een 'kerktoren', waarin het beeld van Bekker is opgenomen. Aan de top van de naald dierfiguren.
Keunstwurk Kunst in Openbare Ruimte Fryslan
Aangeklaagd
In 1664 overlijdt zijn vrouw; als een vriend van Bekker tijdens haar begrafenis een preek houdt, wordt Bekker daarop door een aantal collega’s aangeklaagd. Preken tijdens begrafenissen waren in die tijd officieel verboden, hoewel in de praktijk zeer gebruikelijk.
In calvinistische kring moest het Woord van God altijd centraal staan, en niet de sterfelijke mens. Bekker verantwoordt zich eerst mondeling, later schriftelijk (Gebruik of misbruik der lijk-reden en lijk-predicatiën). Kennelijk is dat afdoende. In 1665 promoveert hij te Franeker in de theologie.
Nadat zijn schoonvader is overleden, wordt Bekker beroepen naar Franeker, waar hij in januari 1666 in dienst treedt als predikant. Hij geeft aan huis onderwijs aan studenten theologie, met toenemend succes. Dat lesgeven wordt hem overigens later verboden…
In 1668 en daarna verschijnen opnieuw catechisatieboekjes van zijn hand. Hij publiceert in het Latijn over de filosofie van Descartes (Admonitio de philosophia Cartesiana) en die publicatie veroorzaakt beroering. Veel orthodoxe theologen vrezen nl. dat de ideeën van Descartes tot atheïsme zullen leiden. Op de synode van Leeuwarden (1668) wordt de kwestie aanvankelijk in der minne geschikt.
Weerstand theologen
In 1670 publiceert Bekker zijn Volmaakte vaste spijse, een uitleg van de Heidelberger catechismus. Uit voorzorg had Bekker de tekst voorgelegd aan een aantal hoogleraren in de theologie, die in meerderheid geen bezwaar maakten tegen de inhoud. Maar theologen uit Franeker kwamen na publicatie tegen het boek in het geweer. De eerste editie is snel uitverkocht; voor de herdruk in 1674 krijgt Bekker een boete van 25 gouden realen.
Loenen, Weesp en Amsterdam
Ondanks alles houdt Bekker vast aan zijn inzichten. Hij is inmiddels hertrouwd, met de dochter van de Franeker hoogleraar Fullenius, Froukje Fullenius, met wie hij tot zijn dood gelukkig is geweest en die hem tot grote steun is geweest. Het is voor Bekker en zijn vrouw een grote opluchting dat hij in 1674 naar Loenen wordt beroepen. Daar wordt op 25 juni 1676 hun zoon Johannes Henricus geboren.
Via Weesp (1676) komt het gezin in Amsterdam terecht (januari 1680). Daar verschijnt Ondersoek van de betekeningen der kometen…, waarin Bekker betoogt dat de kometen die in 1680, 1681 en 1682 te zien waren geen voorboden zijn van komend onheil, maar slechts natuurverschijnselen. Dat levert hem van veel geleerden bijval op, maar orthodoxe predikanten komen tegen deze opvatting in verzet.
Betoverde weereld
In 1691 komt Bekkers bekendste publicatie uit: De betoverde weereld…. Hij trekt daarin van leer tegen het geloof in het bestaan van duivels, spoken en heksen. Hij vindt dat zelfs in de vertaling van de Bijbel (Statenvertaling) onbijbelse gedachten zijn binnengeslopen. Volgens hem is de duivel na de overwinning van Christus op het kwaad niet meer bij machte invloed op mensen uit te oefenen. Hij onderbouwt zijn mening met een overvloed aan argumenten en doet voorstellen tot verbetering van vertaalde bijbelteksten.
De kerkelijke autoriteiten zijn not amused. In 1692 komt het tot een (voorlopig bedoelde) schorsing: Bekker mag geen enkele arbeid als predikant verrichten, totdat de rust in de gemeente is weergekeerd. Maar het verzet van orthodoxe zijde is inmiddels zo groot, dat Bekker, ondanks verzoekschriften van sympathisanten, wordt afgezet als predikant en uitgesloten van deelname aan het Avondmaal. Het stadbestuur van Amsterdam durft niet in te gaan tegen deze kerkelijke tucht, maar handhaaft wel zijn predikantsplaats en blijft zijn traktement doorbetalen.
In 1691 komt Bekkers bekendste publicatie uit: De betoverde weereld…. Hij trekt daarin van leer tegen het geloof in het bestaan van duivels, spoken en heksen. Het boek zal zowel waardering als verzet oproepen.
Universität Heidelberg - Wikimedia Commons
Laatste jaren
De jaren na zijn afzetting heeft Bekker doorgebracht op het landgoed Hinnemastate te Jelsum, bij zijn zoon. Ook daar wordt hij niet toegelaten aan het Avondmaal, en als hij ziek is, wordt er niet voor zijn genezing, maar alleen voor zijn bekering gebeden…. Volgens de overlevering krijgt hij te Jelsum bezoek van een moeder en dochter uit Pruisen, die hem komen bedanken. Ze hebben hun leven aan Bekker te danken, omdat ze in een heksenproces zijn vrijgesproken door een rechter die de Duitse vertaling van De betoverde weereld had gelezen. Balthasar Bekker overlijdt op 11 juni 1698 te Amsterdam.
Het landgoed Hinnemastate te Jelsum. Hij verbleef hier enige tijd na de verschijning van de eerste twee delen van zijn Betoverde Weereld, die een storm van kritiek ontving. Bekker kon op dit landgoed ongestoord aan het derde en vierde deel werken.
www.stinseninfriesland.nl