Thomas Müntzer

Een radicaal reformator en apocalyptisch theoloog

Thomas Müntzer

Thomas Műntzer wordt eind 1489 geboren in Stolberg in de Harz. Het gezin verhuist kort daarna naar het nabijgelegen Quedlinburg. Zijn ouders moeten enigszins bemiddeld zijn geweest, gezien het feit dat hij in 1506 als “Thomas Munczer de Quedlinburgh” wordt ingeschreven aan de universiteit van Leipzig. Van zijn jeugd is weinig bekend.

In 1512 studeert hij in Frankfurt aan de Oder; de precieze studierichting is onduidelijk. Hij raakt thuis in de grondtalen van de Bijbel en heeft belangstelling voor het bijbels humanisme. In Braunschweig is hij sinds mei 1514 enige tijd priester. Dan sluit hij zich al aan bij de kritiek op de praktijk van de aflaathandel en strijdt hij tegen wat hij op bijbelse gronden als onrecht beschouwt.

Leraar/predikant

Hij werkt als leraar, o.a. in een klooster in Frose, in de buurt van Ascherleben. In de tijd van Luthers reformatie (1517) reist hij naar Wittenberg voor een persoonlijke kennismaking; hij volgt in Wittenberg ook colleges. In 1519 is hij aanwezig bij de Leipziger Disputation, een essentieel twistgesprek tussen de Wittenberger reformatoren en de katholieke Johann Eck. Op aanbeveling van Luther wordt hij predikant in Zwickau. Daar komt een groep jonge gelovigen geregeld bijeen in conventikels, kleine groepjes. Ze staan open voor goddelijke visioenen en beschouwen deze als persoonlijke aanvulling op de bijbelse openbaring. Ook Műntzer is zeer geïnteresseerd in mystieke dromen en visioenen. De “Zwickauer profeten” willen het rijk van God op aarde stichten en de kerk zuiveren van alles wat tegen dat rijk ingaat. Voordat Műntzer de kans krijgt een nieuwe kerkgemeenschap te stichten, wordt hij door de locale overheid uit Zwickau verbannen.

De Leipziger Disputation, het twistgesprek tussen Wittenberger reformatoren waaronder Luther en de katholieke Johann Eck (1519). In het midden op de zetel: hertog Georg van Saksen. Thomas Müntzer was bij dit gesprek aanwezig.

Wikimedia Commons

Balling

In 1521 duikt hij op in Praag, waar hij in een omgeving van radicale Hussieten zijn revolutionaire ideeën wil uitwerken. Hij noteert zijn standpunten in het zogenoemde Praagse Manifest, waarvan een Tsjechisch, een Latijns en twee Duitse exemplaren bestaan. Hieruit worden de verschillen met Luthers ideeën duidelijk: van sola scriptura is Műntzer niet gediend; hij wil de persoonlijke goddelijke inspiratie alsmede sociale gerechtigheid vooropstellen. Vanwege zijn verzet tegen bestaande maatschappelijke verhoudingen wordt hij eind 1521 ook uit Praag verbannen. Een klein jaar zwerft hij door Saksen, waar hij niet aan de slag kan komen. Eind 1522 krijgt hij een aanstelling in de buurt van Halle, maar waarschijnlijk wordt hij ontslagen om zijn “hussitische” avondmaalspraktijk.

Allstedt

Begin april 1523 wordt hij aangesteld in Allstedt, waar hij veel succes heeft met zijn preken in de volkstaal, waarin hij ook psalmen, gezangen en gebeden vertaalt. Als Luther de autoriteiten van Allstedt vraagt Műntzer naar Wittenberg te sturen voor “consultatie”, weigert deze te gaan. Hij trouwt een uitgetreden non, Ottilie von Gersen, en krijgt met haar een zoon.

In Allstedt werkt hij zijn ideeën verder uit en schrijft hij dat “waar geloof” het resultaat is van geestelijk lijden en wanhoop. Zijn aanhangers steken in het voorjaar van 1524 een kapelletje in Mallerbach in brand en als Műntzer ter verantwoording wordt geroepen, roept hij de Saksische edelen op het radicale evangelie te omarmen. Aan Luthers rechtvaardiging door het geloof heeft hij niet genoeg: het evangelie vraagt volgens hem om radicale en ook sociale vernieuwing. Luther vraagt dan in zijn Brief aan de Saksische adel over de geest van rebellie om verbanning van de radicalen. Als enkelen van de stadsbestuurders hun steun aan hem intrekken, verlaat Műntzer Allstedt in augustus 1524. Hij reist dan naar Műhlhausen, een vrije rijksstad.

Műhlhausen

In augustus 1524 arriveert Műntzer in de vrije rijksstad Műhlhausen in een sfeer van ernstige sociale onrust en spanning. Als radicaal prediker trekt hij in die situatie veel toehoorders, tot ongenoegen van de raad, die hem in september al uit de stad verbant. Hij gaat dan naar Nűrnberg, waar hij zijn belangrijkste publicaties laat drukken: Ausgedrűckte Entblössung en Hochverursachte Schutzrede. Daarin neemt hij duidelijk afstand van de theologie van Luther. Ook Nűrnberg wordt hij uitgezet. In Zuidwest-Duitsland komt hij vervolgens in contact met opstandige boeren; in Basel ontmoet hij Oecolampadius, een reformator met veel aandacht voor het gewone volk. Dan keert hij terug naar Műhlhausen, waar hij predikant wordt van de Marienkirche. Dat predikantschap duurt slechts drie maanden, want nadat hij in maart heeft meegewerkt aan het afzetten van het gemeentebestuur, het democratiseren van de raad en een rechtvaardiger verdeling van graan, stelt hij zich in april aan het hoofd van een grote groep opstandige burgers. Hun vaandel wordt een regenboogvlag met daarop de spreuk “Verbum Domini manet in aeternum” (Het Woord van God blijft in eeuwigheid).

Het boerenprotest geleid door Thomas Müntzer (1525). Afbeelding in een Duits geschiedenisboek eind 19e eeuw.

British Library - Wikimedia Commons

Slag bij Frankenhausen

Onder dat vaandel trekt Műntzer met enkele honderden burgers naar Frankenhausen, waar zij zich aansluiten bij duizenden opstandige boeren. Op 15 mei 1525 worden de opstandelingen verpletterend verslagen en vervolgens wordt Műntzer, die na de veldslag is gevlucht en zich heeft vermomd, in een herberg herkend en gevangengenomen. Teruggebracht naar Műhlhausen wordt hij daar door de overwinnaars gemarteld en op 27 mei voor de poorten van de stad terechtgesteld.

Op 27 mei 1525 werd Müntzer voor de poorten van de stad Mühlhausen terechtgesteld. Dit monument bevindt zich op de plaats van de terechtstelling.

Wikimedia Commons