Thomas Müntzer

Aan het eind van de middeleeuwen begint het traditionele feodale stelsel steeds meer kritiek te ontmoeten. De pausen in Rome lijken meer aandacht te hebben voor hun wereldlijke macht en rijkdom dan voor geestelijke zaken. De ontwikkeling van de burgerij neemt toe. Groeiende handel leidt tot internationale contacten. De boekdrukkunst maakt snelle verspreiding van denkbeelden mogelijk. In de kunst ontwikkelt zich de renaissance steeds verder. In de kerk is hervorming onontkoombaar.

Een van de kenmerken van het bijbels humanisme van die tijd is de studie van de oorspronkelijke bronnen (bijbel en kerkvaders). Er komen steeds meer bewijzen dat de Vulgaat, de tot dan toe gebruikelijke bijbelvertaling in het Latijn, veel vertaalfouten bevat en aan revisie toe is. Nieuwe universiteiten worden gesticht en hoogleraren komen tot nieuwe inzichten. Er zijn er die ondanks dat binnen de kerkelijke structuren blijven, maar anderen komen met de kerkelijke autoriteiten in conflict.

Radicaal

In de samenleving heerst onvrede. Er zijn grote verschillen in ontwikkeling, zowel intellectueel als sociaal-economisch. De politiek van centralisatie, zowel van keizer als paus, ontmoet verzet. Er is, kortom, genoeg conflictstof voor een revolutie. En jonge intellectuelen kunnen in die sfeer gemakkelijk radicaliseren.

Thomas Műntzer is zo’n jonge intellectueel. Hij heeft veel interesses. Zo is hij zeer geïnteresseerd in mystiek. Hij verdiept zich ook in de vroege geschiedenis van de christelijke kerk en onderhoudt contacten met andere radicale hervormers. Hij is ontevreden met Luthers opvattingen over geweldloosheid en geleidelijke ontwikkeling, in onderworpenheid aan de (gelijkgezinde) adel. De radicaliteit van het evangelie spreekt hem aan. Daar komt bij dat hij de wederkomst van Christus op korte termijn verwacht. Voor die wederkomst moeten radicale christenen volgens hem de weg bereiden.

Leipzig

In juni 1519 woont Műntzer in Leipzig het debat tussen Luther, Melanchthon en Karlstadt, de vertegenwoordigers van de reformatie, en de katholieke hoogleraar Johann Eck bij. Deze Leipziger Disputation, een twistgesprek van een kleine drie weken (!), brengt de verschillen tussen Rome en Wittenberg zo duidelijk aan het licht, dat het de aanleiding is tot de pauselijke banvloek over Luther. Een belangrijke rol daarbij speelt ook, dat Luther het opneemt voor de Tsjechische reformator Jan Hus, die in 1415 door het concilie van Konstanz was veroordeeld en verbrand. Voor Műntzer leidt het contact in Leipzig tot een aanstelling als predikant in Zwickau en tot bestudering van en contacten met de hussieten. Zijn bezoek aan hen in Praag (1521) resulteert o.a. in het Prager Manifest, waarin hij zijn opvattingen over de radicale reformatie in het licht van de nabije wederkomst van Christus onder woorden brengt.

 Műhlhausen

De vrije rijksstad Műhlhausen is al vroeg in de middeleeuwen van betekenis. Grote kerken als de Blasiuskirche (oude markt) en de Marienkirche (nieuwstad) getuigen daarvan. Met ruim 9000 inwoners is het een grotere stad dan Leipzig. In het begin van de zestiende eeuw beginnen sociale spanningen tussen rijk en arm, stadsbestuur en burgers, toe te nemen. Mattheus Hisolidus uit Nordhausen preekt in 1522 tegen het stadsbestuur. In dezelfde tijd komt de monnik Heinrich Schwertfeger (ook Pfeiffer genoemd) naar zijn geboortestad en weet de arme burgers op te zetten tegen de rijke kloosters en de geestelijkheid. Als hij zich voor de raad moet verantwoorden voor zijn gedrag, krijgt hij een aanzienlijk deel van zijn aanhang mee in een opstand tegen het gezag.  In juli 1523 weet de “lagere” burgerij concessies af te dwingen. In deze onrustige tijden komt Műntzer in augustus 1524 voor het eerst naar Műhlhausen. Samen met Pfeiffer wordt hij in september van dat jaar uitgewezen.

Opstandige boeren

In Zuid-West Duitsland komt hij in contact met boeren die zich in diezelfde periode proberen sterk te maken tegen de adel die juist het gezag wil consolideren. Op grond van het bijbels principe dat alle mensen voor God gelijk zijn, verzetten ze zich tegen hun onderdanige positie. Ze eisen afschaffing van lijfeigenschap, matiging van heffingen, en eisen het recht op hun predikanten zelf te kiezen. Deze eisen worden geformuleerd in de zogenoemde Twaalf artikelen, die in het voorjaar van 1525 het licht zien. Als Műntzer in februari van dat jaar in Műhlhausen terugkeert, weet hij een groot deel van de burgerij te bewegen zich met hem aan te sluiten bij de opstandige boeren, die in groten getale naar Frankenhausen zijn getrokken om slag te leveren tegen hun onderdrukkers. Ze blijken echter totaal geen partij voor de vorstelijke legers en worden bij duizenden in de pan gehakt.