John Bunyan

Maria en Elisabeth

In 1553 wordt de jonggestorven Eduard opgevolgd door zijn oudste zus, de katholieke Maria, die trouwt met Philips II van Spanje en een katholiek aanstelt als aartsbisschop van Canterbury. Zijn voorganger Cranmer eindigt op de brandstapel. Op haar beurt wordt Maria in 1558 opgevolgd door haar halfzus Elisabeth, die protestants is en de Anglicaanse kerk stevig fundeert als meer protestantse dan katholieke kerk. De 39 geloofsartikelen (1563) die daarvoor de basis vormen, leiden echter tot protest onder de zogeheten puriteinen, die het geloof willen zuiveren (purify) van alle katholieke overblijfselen. Onder de puriteinen zijn echter verschillende richtingen te onderscheiden, van gematigd tot uiterst radicaal, wat voor veel spanningen zorgt. Elisabeth I regeert bijna vijftig jaar, een periode vol oorlogen, opstanden en partijtwisten. Het is ook een culturele bloeiperiode: de Engelse renaissance, met o.a. William Shakespeare.

Jacobus en Karel

Als Elisabeth in 1603 overlijdt, wordt ze opgevolgd door de Schotse koning Jacobus VI. Engeland en Schotland komen dus in een personele unie. De zelfverzekerde Jacobus wordt als Schot (vreemdeling) door zijn Engelse onderdanen gewantrouwd. Als zijn zoon Karel I hem in 1625 opvolgt, komt het tot een botsing tussen vorst en parlement.

Ook hierbij speelt de godsdienst een belangrijke rol. Waar de koning gebaat is bij het centraal geleide, hoogkerkelijke anglicanisme, voelt het parlement veel meer voor een laagkerkelijke, minder strikte variant. Ook calvinistische en puriteinse stromingen vragen om meer souplesse. De puriteinen leggen daarbij het accent op eenvoud en persoonlijk contact met God, zonder allerlei kerkelijke regeltjes en katholieke restanten.

Absolutisme

Karel I ontbindt in 1629 het parlement, en regeert elf jaar als absoluut vorst. Vooral op het gebied van de belastingen gaat hij heel ver en dat zet kwaad bloed. Op het terrein van het geloof voert hij een repressief beleid: zelfs gematigde puriteinen mogen geen kerkelijke ambten vervullen. Als de aartsbisschop van Canterbury probeert de Engelse kerkorde ook in Schotland in te voeren, komt het in 1638 tot een oorlog.

Om die te kunnen betalen, moet de koning in 1640 voor het goedkeuren van extra belastingheffing het Engelse parlement weer samenroepen. Dat stelt zulke scherpe voorwaarden, dat het direct weer wordt ontbonden. Na een nederlaag tegen de Schotten kan Karel niet anders dan het parlement opnieuw bijeenroepen. Dit zgn. Lange Parlement dwingt een reeks hervormingen af, ten nadele van de soevereiniteit van de koning. Ook een aantal gunstelingen van de koning komen door het parlement ten val. Als de Ieren vervolgens in opstand komen, weigert het parlement deze opstand met geweld te laten onderdrukken.

Burgeroorlog

In 1642 arresteert de koning vijf van zijn meest vooraanstaande tegenstanders in het Lagerhuis. Zij zoeken echter asiel in de City of London. De koning brengt dan een leger op de been tegen het parlement, waarmee de burgeroorlog (1642-1649) een feit is. Onder leiding van Oliver Cromwell weten de parlementariërs deze oorlog te winnen. Nu blijkt dat het leger beheerst wordt door radicalen, vrijkerkelijke “onafhankelijken”.`Zij zorgen ervoor dat Karel I op 30 januari 1649 wordt onthoofd. Dit brengt de puriteinen stevig in het zadel; ze proberen hun sobere levensstijl dwingend op te leggen aan de hele Engelse bevolking.

Glorious Revolution

Als Karels broer en opvolger Jacobus II monarchistische trekken begint te vertonen, volgt in 1688 een soort parlementaire staatsgreep. Uit zijn eerste huwelijk heeft Jacobus twee protestantse dochters, Maria en Anna. Maria is getrouwd met de Nederlandse stadhouder Willem III. De Whigs, die in het Engelse parlement de landheren en rijke kooplieden vertegenwoordigen, bieden Willem en Maria nu de Engelse kroon aan. Dit aanbod komt Willem erg goed uit, omdat het hem van Engelse steun verzekert in zijn strijd tegen Lodewijk XIV van Frankrijk. Eind 1688 landt Willem III met 14.000 manschappen op de Engelse kust. Jacobus vlucht dan naar Frankrijk. Begin 1689 wordt Willem III gekroond tot stadhouder-koning. Het Engelse parlement stelt echter strikte voorwaarden, die de basis vormen voor de moderne parlementaire democratie en de macht van de koning beperken.

Het bovenstaande vormt de achtergrond waartegen zich het leven van John Bunyan afspeelt. Als eenvoudig handwerksman sluit hij zich aan bij de puriteinse baptistengemeente van Bedford. Hij brengt het er tot voorganger, hoewel hij geen theologische opleiding heeft gevolgd. In de strijd tussen koning en parlement wordt hij als niet-officieel predikant diverse malen gevangen gezet. Zijn boek The Pilgrim’s Progress (in het Nederlands De Christenreis) is tot op de dag van vandaag in bepaalde protestantse kringen het meest gelezen boek naast de Bijbel. Het is daarom zo populair geworden, omdat het in de aansprekende vorm van een allegorisch verhaal de reis van een eenvoudig christen door het leven weergeeft, inclusief alle gevaren die hem daarbij bedreigen en zijn zielenheil in gevaar brengen. Het boek van Bunyan heeft zo vele eenvoudige gelovigen tot reisgids naar het nieuwe Jeruzalem gediend…