Titus Brandsma
Een katholiek intellectueel in verzet
Karmelieten
Op 17-jarige leeftijd sloot Titus Brandsma zich aan bij de beweging van de karmelieten. Waarom hij voor deze orde koos is niet geheel duidelijk. De combinatie van het contemplatieve met het actieve, grote aandacht voor het gebed en studie van het geestelijk leven, moet hem zeer hebben aangesproken. Omdat de karmelieten grote aandacht schenken aan het gebed en de studie van het geestelijk leven voelde hij zich bij deze orde het meeste thuis. Waarschijnlijk had het evenens te maken met zijn zwakke gezondheidstoestand.
Mystiek
Zijn onderzoek naar de Middelnederlandse mystiek, die van uitzonderlijk belang is geweest, had daarmee alles te maken. Hij was diep onder de indruk van de spirituele traditie die er in bewegingen kort vóór de Reformatie in de Nederlanden was. Zijn streven was die oude traditie weer op te nemen en te maken tot object van studie. Maar zijn doel was een ‘democratisering van de mystiek’ te bereiken, dat mystiek opnieuw zou gaan leven onder vooral de gewone mensen. Dat bewoog hem ook om iedere week in dagblad De Gelderlander een column over zijn wetenschappelijke belangstelling te schrijven.
Fries
Zijn belangrijke voorliefde voor het Fries was ook uit zijn theologie te verklaren. Het paste daarbij dat je je geloof in de alledaagse dingen in de omgang met andere mensen moest ervaren. Daarbij hoorde ook de eigen taal, het Fries. Titus wilde de Friezen weer trots maken op de grote cultuur die het katholicisme in Friesland in de middeleeuwen was geweest en waarin regels met grote wijsheid tot stand waren gekomen.
Dichtbij de plaats waar het vroegere ouderlijk huis van Titus Brandsma in Oegeklooster stond, staat een monument met de tekst 'Nada te turbe' ('Niets zal je verontrusten'), afkomstig van Teresa van Ávila.
Nevenactiviteiten
Mede door zijn sociale vaardigheden werd Titus Brandsma bij verschillende katholieke organisaties gevraagd om voorzitter, secretaris of geestelijk adviseur te worden. Men neemt aan dat de talloze nevenactiviteiten op religieus, sociaal en cultureel terrein zijn wetenschappelijke carrière uiteindelijk in de weg hebben gestaan. Voor Brandsma hebben andere dingen zwaarder gewogen. Geheel in de geest van de encycliek Rerum Novarum van paus Leo XIII onderkende ook hij het belang van de maatschappelijke functie van de kerk. Voor zijn omgeving was hij typisch een figuur die nooit ‘nee’ kon zeggen, ondanks aansporingen zich uitsluitend op zijn werk te concentreren. Eenvoud, beschikbaarheid, er-voor-iedereen-zijn waren eigenschappen die typisch bij hem pasten.
Titus Brandsma aan het werk in zijn studeerkamer.
Comité van Waakzaamheid
Opmerkelijk was zijn lidmaatschap van het Comité van Waakzaamheid, bestaande uit een groep vooraanstaande Nederlanders die zich tegen het opkomende fascisme en nazisme verzette. In dit comité zaten nogal wat andersdenkenden als sociaal-democraten, communisten en liberalen. Die waren bij de leiding van de kerk en een groot deel van de katholieke gelovigen bepaald niet geliefd! Het tekende Brandsma dat hij dan in staat was over die ingewortelde vooroordelen ten dienste van de goede zaak – bestrijding van rassenhaat - heen te stappen. Hij toonde zich niettemin een loyale katholiek door uiteindelijk de kerkleiding – hier in de persoon van aartsbisschop De Jong – toch te volgen en uit het comité te stappen.
Arrestatie en gevangenschap
Zijn arrestatie en gevangenschap werd een moeilijke fase in zijn leven. Volgens latere getuigenissen van voormalige kampgenoten was hij voor hen in de moeilijke omstandigheden een grote steun in moreel en spiritueel opzicht. Toen Brandsma te horen kreeg dat hij naar Dachau zou worden gestuurd, kreeg hij een geestelijke inzinking. Hij moet zich gerealiseerd hebben dat hij vanwege zijn zwakke gezondheid Dachau niet zou overleven. Hij raakte zijn vertrouwen kwijt. Volgens Dölle getuigden medegevangenen later dat Brandsma dikwijls tranen op zijn gezicht kreeg.
In het Titus Brandsma Memorial in Nijmegen bevindt zich een nis, waarin een urn met as afkomstig uit Dachau is geplaatst.