Jeanne d'Albret
Vorstin van de hugenoten, de Franse calvinisten
Jeanne d'Albret
Vroege jaren
Jeanne d’Albret wordt op 16 november 1528 geboren in de Franse koninklijke residentie Saint-Germain-en-Laye ten westen van Parijs. Haar moeder is Margaretha, de zus van koning Frans I van Valois. Haar vader is Henri II d’Albret en die is koning van Béarn-Navarra en graaf van een aantal omringende gebieden, gelegen in het zuidwesten van Frankrijk. Het grootste deel van diens koninkrijk ligt eigenlijk aan de Spaanse kant van de Pyreneeën. Maar dat deel is in 1512 ingelijfd door koning Ferdinand van Aragon, een van de grootvaders van keizer Karel V. De ouders van Jeanne hebben veel representatieve en bestuurlijke taken. Daarom wordt zij de eerste negen jaren van haar leven toevertrouwd aan barones Aymée de Lafayette, die een vriendin van haar moeder is en als stiefmoeder en gouvernante optreedt. Ze wonen in het kasteel Lonray aan de rand van Alençon (Normandië).
Tienerjaren
Zowel haar vader Henri als haar oom Frans proberen Jeanne in te zetten op het schaakbord van diplomatieke en dynastieke belangen. Haar vader wil haar al vroeg uithuwelijken aan prins Filips II, de zoon van Karel V. Omdat Karel V ook koning van Spanje is, probeert Henri d’Albret via het huwelijk van zijn dochter het gebied van Navarra in Spanje terug te krijgen. Maar koning Frans I vreest een omgekeerd effect, namelijk dat dan ook het Franse deel van Navarra aan Spanje verloren gaat. Hij blokkeert deze alliantie. Op zijn beurt huwelijkt hij in 1540 de dan twaalfjarige Jeanne – met aarzelende instemming van haar moeder - uit aan de 24-jarige hertog Willem van Kleef. Omdat keizer Karel V het hertogdom Kleef aan zijn gezag wil onderwerpen, kan Frans hem met dit huwelijk een hak zetten. Jeanne, die dan al twee jaar op het koninklijke Château de Plessis-lès-Tours (aan de Loire) woont, wordt geheel tegen haar wil tot dat huwelijk gedwongen. Na de trouwplechtigheden blijft Jeanne aan het Franse hof achter en gaat Willem van Kleef terug naar de Rijnstreek. Er is slechts sprake van een papieren verbintenis. Wanneer het Kleefse leger door Karel V verslagen wordt en Willem zich aan hem onderwerpt, kan het ongelukkige huwelijk – met toestemming van de paus – worden ontbonden.
Frans I, koning van Frankrijk (1494-1547). Hij gebruikt Jeanne d'Albret als een pion in zijn huwelijkspoltiek.
Wikimedia CommonsHuwelijk met Antoine de Bourbon
In 1547 wordt Jeanne voor de tweede keer een pion in de huwelijkspolitiek van zowel haar vader als de Franse koning. De vader van Jeanne probeert haar opnieuw te koppelen aan prins Filips II van Spanje en voor de tweede keer wordt hij overruled door de Franse koning. Dat is inmiddels haar neef Henri II van Valois, die Frans I is opgevolgd en die getrouwd is met de Italiaanse Catharina de’ Medici. Hij koppelt haar aan de ridderlijke en charmante Antoine de Bourbon, de hertog van Vendôme, die afstamt van de vroegere koninklijke familie van Frankrijk. Jeanne wordt nu wel verliefd op de voor haar uitgezochte bruidegom. Ze trouwen in 1548, vestigen zich in Pau, de koninklijke residentie van Béarn-Navarre. Ze krijgen vijf kinderen, van wie de in 1553 geboren zoon Henri het tot koning van Frankrijk zal brengen. Het gelukkige huwelijk gaat barsten vertonen als Jeanne in haar religieuze overtuigingen steeds verder opschuift naar het calvinisme en Antoine na veel aarzelingen blijft bij het katholicisme.
Antoine de Bourbon (schilderij uit 1557). Jeanne d'Albret trouwt met hem in 1548. Hun tweede zoon Henri wordt later koning van Frankrijk.
Château de Pau / Wikimedia CommonsNavarra gaat over naar de Reformatie
Na het overlijden van Henri II d’Albret in 1555 volgen Jeanne en Antoine hem als koningin en koning-gemaal op. Antoine krijgt in Frankrijk een drukke baan, omdat hij benoemd wordt tot luitenant-generaal van het Franse leger, de hoogste militaire functie. Hij is vaak door militaire verplichtingen afwezig en Jeanne bestuurt haar erfgebieden vrijwel geheel zelfstandig. Ze blijkt een bekwaam bestuurder. Ook op religieus gebied neemt ze de leiding. Haar in 1549 overleden moeder Margaretha sympathiseerde al heimelijk met het calvinisme, had frequent omgang met critici van de katholieke kerk en ze zal haar dochter zeker in deze richting geïnspireerd hebben. Vrijwel direct na de kroning maakt Jeanne het voor reformatorische predikers mogelijk om in haar gebieden zendingsarbeid te verrichten. Maar pas in 1560 komt ze er openlijk voor uit dat ze zelf calvinistisch geworden is door op Eerste Kerstdag openlijk deel te nemen aan een avondmaalsviering. Ze riskeert hiermee een conflict met haar katholieke familieleden aan het Franse koninklijke hof en ze neemt hiermee ook afstand van haar man Antoine. Ze krijgt echter felicitaties van Calvijn uit Genève en van koningin Elizabeth I uit Londen. Jeanne besluit nu ook dat in haar gebieden de kerken moeten overgaan tot een simultaansysteem: de kerkruimten moeten zowel door katholieken als door protestanten gebruikt gaan worden. Als blijkt dat dat vaak niet vreedzaam verloopt, wordt een radicalere koers gevolgd: priesters en kloosterlingen worden uitgezet en de katholieke kerken worden heringericht voor de calvinistische eredienst.
Verzoeningspoging mislukt
Op uitnodiging van koningin-moeder Catharina de’ Medici, die inmiddels regentes is voor haar minderjarige zoon koning Karel IX van Valois, vindt in het najaar van 1561 het Godsdienstgesprek van Poissy plaats. Ruim honderd katholieke en calvinistische kerkelijke leiders en theologen doen een poging om één geloofsbelijdenis te maken voor beide varianten van het christendom. Jeanne d’Albret en haar man Antoine de Bourbon zijn er ook bij aanwezig. Vijf weken wordt intensief overlegd, maar een gemeenschappelijke tekst blijft uit. Vooral de opvattingen over de betekenis van eucharistie en avondmaal liggen te ver uit elkaar.
Bij zowel de strijd als de vrede betrokken
De beide koninginnen, Catharina de’ Medici en Jeanne d’Albret, vrezen militair geweld tussen katholieke en calvinistische huurlegers en roepen gezamenlijk op de vrede te bewaren. Maar na het Bloedbad van Vassy op 1 maart 1562, waarin onder leiding van de fanatieke, katholieke hertog De Guise een protestante eredienst uiteengeslagen wordt - met meer dan 60 doden tot gevolg - breekt de eerste van acht godsdienstoorlogen uit. Kort daarop komt de aanvoerder van de koninklijke troepen, Jeannes man Antoine de Bourbon, om het leven. Een aanval van de katholieke troepen op haar eigen koninkrijk doet haar vluchten naar de voor hugenoten veilige vestingstad La Rochelle. Hier ontwikkelt ze zich tot een van de stuwende krachten van die hugenoten. Vanuit La Rochelle organiseert ze met leningen uit Engeland, waarvoor haar eigen juwelen garant staan, een succesvol tegenoffensief. Op basis hiervan onderhandelt ze met Catharina de’ Medici en haar zoon koning Karel IX, en besluiten ze tot de Vrede van Saint-Germain-en-Laye. Onderdeel daarvan is het huwelijk van de jongste dochter van Catharina, de katholieke prinses Marguerite, met de calvinistische Henri de Bourbon, de oudste zoon van Jeanne. Tijdens de voorbereidingen van dit huwelijk krijgt Jeanne in Parijs plotseling een ernstige longaandoening en overlijdt ze korte tijd daarna op 9 juni 1572. Henri volgt zijn moeder op als koning Henri III van Béarn-Navarre. In 1589 wordt hij door zijn huwelijk met Marguerite ook erfgenaam van de Franse troon. Met hem als koning Henri IV begint de Franse Bourbon-dynastie. Hij zal de bloedige periode van acht godsdienstoorlogen in 1598 beëindigen met het Edict van Nantes: het katholicisme blijft daarbij wel de staatsgodsdienst, maar de hugenoten krijgen verschillende vrijheden en rechten.
Edict van Nantes (1598). Dit verdrag, waarin wordt bepaald dat het katholicisme de staatsgodsdienst blijft, maar waarbij hugenoten verschillende vrijheden en rechten krijgen.
Wikimedia Commons