Philippus Melanchthon
Een bruggenbouwer met hart voor het onderwijs
Melanchthon leeft op het snijvlak van twee perioden in de wereldgeschiedenis, de middeleeuwen en de renaissance. De middeleeuwen lopen globaal van 500 tot 1500. Natuurlijk hebben de middeleeuwers zichzelf nooit zo genoemd. Later heeft men aan die duizend jaar (!) de naam Middeleeuwen gegeven, want rond 500 is het Romeinse Rijk verdwenen en rond 1500 ontstaat opnieuw brede belangstelling voor de Romeinse cultuur, vandaar de naam Renaissance (wedergeboorte).
Humanisme
Als Melanchthon kort voor 1500 wordt geboren in een welgesteld milieu, raakt West-Europa steeds meer doordrongen van de geest van het Humanisme. In de middeleeuwen stond de godsdienst centraal; nu werd de mens als kroon van Gods schepping beschouwd en tot grote dingen in staat. Vandaar dat kunst en wetenschap gaan bloeien. In plaats van uit te gaan van Bijbel en religieuze traditie wil de mens in de renaissance zelf uitzoeken hoe de wereld in elkaar zit en wat goed is en kwaad. Copernicus (1473-1543) toont aan dat de aarde om de zon draait, een ontdekking die een eeuw later Galilei in conflict brengt met de officiële leer van de kerk. Pas in 1992 is hij door de paus gerehabiliteerd….
Reformatie
In de sfeer van renaissance en humanisme is de reformatie geen vreemde eend in de bijt. Door de vertaling van de Bijbel in de volkstaal kreeg een veel breder publiek toegang tot de bronnen van het geloof. Uit de eigen interpretatie van de Bijbel kwam naar voren dat lang niet alles in de katholieke kerk conform de Bijbelse boodschap was. En in de loop van de 15e eeuw waren de pausen meer wereldlijke machthebbers, omgeven door pracht en praal, dan nederige navolgers van Christus…Het was dus niet vreemd dat de hervormers veel mensen wisten te inspireren.
Dit portret van de al wat oudere Melanchthon is gemaakt door Lucas Cranach de Jongere in 1559.
Het huis in Wittenberg waarin Melanchthon een aantal jaren heeft gewoond.
Wikimedia Commons
Melanchthon (rechts) op een schilderij met Maarten Luther (links) en keurvorst Frederik de Wijze (midden) staan afgebeeld. Het paneel is vervaardigd door Lucas Cranach de Jongere (1535).
Wikimedia CommonsDuitsland
In Duitsland speelde de Hanze, een verbond van handelssteden, een belangrijke rol, vooral in de 14e en 15e eeuw. Na 1500 neemt de invloed van de Hanze sterk af, ten gunste van handelssteden in de Nederlanden, Engeland, Spanje en Portugal. Duitsland is in deze tijd verdeeld in een groot aantal min of meer zelfstandige staatjes. Aan het hoofd van de gezagspiramide staat de Habsburgse keizer (vanaf 1519 is dat Karel V), daaronder staan de verschillende keurvorsten en die hebben onder zich allerlei regionale en lokale edelen. Binnen hun eigen gebied bepalen de keurvorsten ook de religie. Als dus een keurvorst sympathiseerde met hervormingen, bood dat meer perspectief voor het protestantse geloof dan onder een orthodox katholieke vorst het geval was. De Saksische keurvorst Frederik de Wijze sympathiseerde met het humanisme. Hij hield Luther “uit de wind” op de Wartburg, vroeg Melanchthon naar de universiteit van Wittenberg te komen en bevorderde door zijn optreden de reformatie. Luther was daar dankbaar voor en steunde in woord en daad de vorst, bij voorbeeld met zijn felle protest tegen de Duitse boeren die in opstand kwamen tegen hun heren (1524 – 1525). Toch paste de opstand van de boeren goed in de sfeer van de Reformatie, waarin gepleit werd voor individuele rechten en rechtvaardigheid in het bestuur. In de Noord-Duitse staten (en in de Scandinavische landen) was het lutheranisme halverwege de zestiende eeuw de officiële staatsgodsdienst geworden. Daardoor bestond het risico dat de lutherse kerk als verlengstuk van de staat kon worden gezien. In het calvinisme werkte dat anders: Calvijn zag de wereldlijke overheid ideaal gesproken als verlengstuk van de kerk.
Persoonlijk drama
Het zal duidelijk zijn dat de vredelievende intellectueel Melanchthon het in deze woelige tijd heel moeilijk heeft gehad. Door zijn diepe vriendschap met Luther en zijn sympathie voor veel van diens ideeën kwam hij weliswaar in Luthers kamp terecht, maar hij was veel gematigder. Als begenadigd denker en vaardig debater was hij een grote steun voor Luther bij theologische discussies met vooraanstaande katholieke geleerden. Als kundig theoloog was hij van grote waarde voor de reformatie, bijvoorbeeld als samensteller van een lutherse geloofsbelijdenis, de Augsburgse Confessie. Maar de bittere conflicten en de vele verplichtingen, zeker na de dood van Luther, hebben hem als persoon uiteindelijk de das om gedaan…
Luther (met bijbelvertaling in de hand) en Melanchthon (met Augsburgse Confessie)geknield bij het Kruis met de gekruisigde Jezus. Timpaan (uit 19e eeuw) boven de zgn. 'Thesentür' van de Slotkerk in Wittenberg.
Wikimedia Commons