Thomas Cranmer

Adviseur van koning Hendrik VIII

In 1529 ontvlucht Cranmer Cambridge. De pest is uitgebroken en als tutor van twee studenten reist hij met hen mee naar het landgoed van hun vader, Meester Cressey van Waltham. In Waltham Abbey ontmoet hij de secretaris en de hofkapelaan van koning Hendrik VIII. Ze spreken met zijn drieën over de scheidingsperikelen van de vorst. De koning wil per se een zoon als opvolger en zijn vrouw, Catharina van Aragon, is inmiddels te oud om nog kinderen te krijgen. Hendrik is op twaalfjarige leeftijd (met pauselijke dispensatie) door zijn vader gedwongen met haar te trouwen. Ze was de weduwe van zijn jong gestorven, oudere broer. Een nieuwe pauselijke dispensatie voor de scheiding lijkt geen probleem. Maar dat wordt het wel! De paus heeft te maken met de oppermachtige keizer Karel V en die laat zijn tante Catharina niet zomaar verstoten. Bovendien wil Hendrik niet meedoen aan de oorlogen tegen de Turken… Na eerdere vergeefse acties voor pauselijke medewerking wordt nu de theoloog Cranmer om raad gevraagd. Deze adviseert een geheel andere weg te bewandelen. Zijn advies: vraag aan gerespecteerde theologen van gerenommeerde universiteiten hun mening over het verbod in de bijbel om de vrouw van een overleden broer te trouwen (Leviticus, 18:16 en 20:21). Dan zal blijken dat de pauselijke goedkeuring van het huwelijk tussen Hendrik en Catharina nooit gegeven had mogen worden en de verbintenis daarom ongeldig verklaard moet worden. Dit advies valt bij Hendrik VIII zodanig in goede aarde dat hij Cranmer als adviseur en diplomaat in dienst neemt om zijn probleem tot een oplossing te brengen. Intussen is Hendrik verliefd geworden op de goed ontwikkelde, zestien jaar jongere hofdame Anna Boleyn. Cranmer wordt met haar vader Thomas, die ambassadeur van Hendrik VIII in Frankrijk is geweest, op reis gestuurd door Europa om steun te verwerven voor de scheiding. De paus doet echter een tegenzet: hij verbiedt de theologen aan de universiteiten zich over de zaak uit te spreken. Er ontstaat vervolgens een patstelling.

Twee huwelijken

Terug in Engeland wordt Cranmer benoemd tot hofkapelaan op Hampton Court. Catharina en dochter Maria zijn inmiddels uit het paleis verbannen, maar Anna Boleyn wil naar wens van haar vader nog niet toegeven aan de avances van haar vorst voor dat de scheiding geregeld is. Cranmer wordt dan als gezant naar het hof van keizer Karel V in het Duitse Rijk gestuurd om steun voor de scheiding te verkrijgen. Hij reist in 1532 naar Regensburg waar de jaarlijkse Rijksdag van de keizer met de rijksvorsten en de rijkssteden gaat plaatsvinden. Zijn wisselgeld voor meer meegaandheid van de keizer is de Engelse belofte mee te vechten tegen de Turkse opmars. Hangende het overleg wordt Cranmer verliefd op Margarete Preu, het nichtje van de vrouw van de Regenburgse lutherse predikant Osiander. Hij trouwt met haar in juli 1532 en bewijst daarmee dat hij het door de kerk verplichte priestercelibaat verwerpt. Een paar maanden later krijgt hij het bericht door Hendrik VIII benoemd te zijn tot aartsbisschop van Canterbury. Cranmer verzwijgt zijn huwelijk en wordt op 30 maart 1533 gewijd. Ondertussen is ook Hendrik VIII heimelijk getrouwd, omdat Anna Boleyn van hem in verwachting blijkt te zijn. Een Engelse kerkelijke rechtbank onder leiding van Cranmer verklaart daarop het huwelijk van Hendrik VIII met Catharina van Aragon ongeldig en erkent met terugwerkende kracht het huwelijk met Anna Boleyn. Op 7 september wordt prinses Elisabeth geboren. Een jaar later is de breuk met de katholieke kerk van Rome definitief. Met de Act of Supremacy wordt Hendrik hoofd van de afgescheiden Anglicaanse Kerk. Zowel Hendrik als Cranmer worden door de paus geëxcommuniceerd.

Schipperende aartsbisschop

Voor de buitenwereld blijft het huwelijk van Cranmer met Margarete Preu geheim. Margarete verblijft op Ford Palace, een inmiddels geheel verdwenen aartsbisschoppelijke residentie ongeveer 10 km ten noorden van Canterbury. Ze krijgen samen twee kinderen: Margaret en Thomas. Koning Hendrik gedoogt deze situatie, maar Cranmer zelf krijgt het er moeilijk mee wanneer op last van Hendrik in de nieuwe reglementen van de Anglicaanse Kerk toch het verplichte celibaat moet worden opgenomen. Hij stuurt voor de veiligheid zijn vrouw en kinderen zelfs een tijdje naar familie in Duitsland. Hendrik VIII wil met betrekking tot de sacramenten, de erediensten en de bijbeluitleg zo veel mogelijk de praktijken van de katholieke kerk blijven volgen. Cranmer moet schipperen, maar wil zelf een radicalere hervorming in de Anglicaanse Kerk, met volledig Engelstalige erediensten en opheffing van het verplichte celibaat. Pas met het overlijden van Hendrik VIII komt daarvoor ruimte.

Book of Common Prayer

Met Edward VI, de opvolger van Hendrik VIII, geboren uit diens (derde) huwelijk met Jane Seymour, is namelijk veel meer overeenstemming in geloofszaken. Edward is pas negen jaar als zijn vader in 1547 sterft en zijn oom Edward Seymour, die optreedt als regent en opvoeder van de prins, is ook hervormingsgezind. Nu is de tijd aangebroken voor ingrijpender kerkelijke wijzigingen: de preek komt centraler te staan (waarvoor Cranmer een voorbeeld-prekenboek schrijft) en de liturgische diensten krijgen een nieuwe vorm op basis van het door Cranmer geschreven Book of Common Prayer. Aan deze vruchtbare periode komt abrupt een einde door de vrij plotselinge dood van de vijftienjarige koning Edward VI.