Adrianus VI

De geest van de Moderne Devotie

Als jongeman gaat Adriaan Boeyens enige jaren naar de Latijnse School in Zwolle en wordt hij gevormd door de Broeders des Gemenen Levens, de broedergemeenschap van Geert Grote. Deze diaken, die leefde van 1340 tot 1384, heeft een zuiver christendom gepropageerd, dat zich in navolging van Christus dienend opstelt. Uit zijn prediking is een internationale beweging ontstaan met de naam Moderne Devotie. In de veertiende en vijftiende eeuw zijn rond de 150 broeder- en zusterhuizen en kloosters van de Congregatie van Windesheim gevestigd. Alle broeders en zusters streven soberheid na, bestrijden armoede, verwerpen de wereldlijke macht van kerkelijke leiders, eisen naleving van de celibaatsverplichting voor priesters en stimuleren scholing van de jeugd. Adriaan Boeyens houdt zijn hele leven deze geest van de Moderne Devotie vast. Dat brengt hem ook buiten het universitaire wereldje van Leuven. Niet zozeer zijn geleerdheid, maar vooral zijn integere gedrag en bescheidenheid maken hem tot een ideale opvoeder van Karel V, de latere vorst van half Europa. Deze persoonlijkheidskenmerken helpen Adriaan Boeyens ook bij zijn optreden in het onrustige Castilië en effenen daar uiteindelijk de paden voor Karel V. Alleen in Rome krijgt hij niet de tijd om zich waar te maken en blijft hij de vreemdeling die men niet op waarde weet te schatten.

Houding tegenover Maarten Luther

Op het moment dat Adrianus VI met zijn pontificaat begint, is Maarten Luther in de kerkelijke ban gedaan door zijn voorganger Leo X (in 1520) en in de wereldlijke ban gedaan door de Rijksdag van Worms onder leiding van Karel V (in 1521). Adrianus is het in theologisch opzicht oneens met Luther. Zo bestrijdt hij diens sola fides-leer: de opvatting dat een mens niet door goede werken of de sacramenten van de kerk tot zaligheid kan komen, maar alleen door het geloof, dat dan ook nog slechts door Gods wil ons gegeven wordt. Maar hij is het op veel andere punten wel eens met Luther: bijvoorbeeld diens kritiek op de aflaatpraktijken, zijn verzet tegen het verkopen van geestelijke ambten, het ontduiken van de celibaatsverplichting en het najagen van luxe door kerkelijke functionarissen. Vandaar ook dat hij de pauselijke afgevaardigde naar de Rijksdag van Neurenberg, bisschop Francesco Chieregati, in de herfst van 1522 een brief meegeeft, waarin hij erkent dat er ernstige misstanden in de kerk aanwezig zijn. En hij belooft daar stevig aan te gaan werken, te beginnen met het zuiveren van de Curie, het pauselijke bestuursapparaat. Dat heeft natuurlijk tot gevolg, dat hij in Rome nog meer bekritiseerd en tegengewerkt wordt. Door zijn vroege overlijden komt van die kerkhervorming voorlopig niets terecht, maar Adrianus VI heeft wel de weg gewezen die de latere pausen van de Contrareformatie moeten gaan bewandelen.

Plaatsen van herinnering

Geboren in Utrecht, een glansrijke wetenschappelijke carrière in Leuven en paus in Rome. Drie plaatsen met bijzondere herinneringen aan Adriaan Florisz. Boeyens.

In Utrecht staat op de Oudegracht (hoek Brandstraat) het pand dat het geboortehuis van paus Adrianus VI was. Er is later een meisjesschool in ondergebracht en de voorgevel is compleet vernieuwd. Er zijn drie gevelstenen in gemetseld: in het midden zijn portret met links het woord paus en rechts de naam Adriaan. Op de lantaarnconsole ertegenover (Oudegracht 265) bevindt zich een afbeelding van zijn pauskroning. Dicht bij de Utrechtse Domkerk vinden we op de hoek Pausdam-Kromme Nieuwegracht het imposante Paushuize: het huis dat Adriaan Florisz. met het oog op zijn oude dag heeft laten bouwen toen hij bisschop van Tortosa was geworden.

 Hij heeft er nooit gewoond, hij heeft het huis zelfs nooit gezien. Op de Pausdambrug ertegenover is het wapen van paus Adrianus VI aangebracht en is in 2015 een standbeeld van hem opgericht, een werk van de kunstenaar Anno Dijkstra.

In Leuven is aan het Hogeschoolplein het Pauscollege gelegen. Het is het in classicistische stijl verbouwde en aangebouwde Leuvense woonhuis van de voormalige professor Adriaan Florisz. Boeyens. In het op zijn sterfbed gedicteerde testament heeft paus Adrianus VI dit huis bestemd voor armlastige theologiestudenten. En het is nu nog steeds een studentenhuis, met 191 kamers voor mannelijke studenten, die – indien nodig – uit een door Adrianus gesticht fonds een toelage kunnen krijgen.

In Rome staat aan een straat achter de Piazza Navóna de kerk Santa Maria dell’Anima waar zich op de gevel de wapens van paus Adrianus VI  en keizer Maximiliaan I bevinden. De eerste ligt er begraven, namens de tweede werd in 1500 de eerste steen gelegd voor de nieuwbouw die we vandaag nog kunnen zien. Deze kerk verving een pelgrimskerk die door Nederlanders was gesticht in de veertiende eeuw. Tegen een zijwand van het hoogaltaar staat het indrukwekkende grafmonument van Adrianus VI, dat door Badassáre Perúzzi in opdracht van de executeur-testamentair Willem van Enckevoirt is ontworpen. In het onderste deel zien we de intocht van paus Adrianus VI in Rome na zijn overkomst uit Spanje. Daarboven is de sarcofaag met het wapen van de paus en zijn naam.

En daar weer boven is een goed gelijkend half liggend beeld van de rustende paus met de tiara op zijn hoofd en met de linkerhand zijn hoofd ondersteunend. Het grafschrift luidt (in een verkorte versie): Voor paus Adrianus VI uit Utrecht, een beroemde stad in Neder-Duitsland, die vanwege zijn onvergetelijke kennis van de theologische wetenschap en de matiging van zijn geest tot opvoeder van keizer Karel V, bisschop van Tortosa, lid van het kardinaalscollege, gouverneur van het koninkrijk Spanje en tenslotte door Gods toedoen tot paus werd gekozen en 64 jaar leefde, heeft Willem van Enckevoirt dit monument laten maken. Boven het ligbeeld van Adrianus staat een beroemd opschrift dat een bijzondere typering van zijn pontificaat bevat: Ach, hoeveel verschil maakt het toch in welke tijd de verdiensten van zelfs de beste man vallen!