Pius XII

Jeugd en opleiding

Paus Pius XII wordt op 2 maart 1876 in Rome geboren als Eugenio Pacelli. Hij is het derde kind in een vroom gezin en woont op een steenworp afstand van het Vaticaan. Zijn opa, vader en oom vervullen allemaal hoge leidinggevende en adviserende functies in het pauselijke bestuur. Paus Pius IX geeft opa zelfs de adellijke titel van markies, maar dat is dan nog in de tijd vóór 1870, als de Kerkelijke Staat nog niet door de Italiaanse nationalisten veroverd is. Eugenio volgt basisonderwijs op een nonnenschool en zit van zijn tiende tot zijn vijftiende jaar op een privéschool. Zijn middelbare opleiding wordt afgerond op een gerenommeerd openbaar lyceum, dat echter nogal sterk antiklerikaal is. Dat weerhoudt Eugenio er niet van op zijn achttiende jaar te kiezen voor een studie aan het oudste priesterseminarie van Rome. Vanwege zijn zwakke gezondheid (o.a. maagklachten) geeft paus Leo XIII hem toestemming vanaf het tweede jaar van de studie thuis te wonen en dus een uitwonend student te zijn. Behalve in de theologische vakken en in filosofie bekwaamt Eugenio zich ook in de moderne vreemde talen en geschiedenis. Op 23-jarige leeftijd wordt hij in de privékapel van een bevriende monseigneur op eerste paasdag tot priester gewijd. Hierna volgt hij nog een postdoctorale opleiding in kerkelijk recht.

Pauselijk ambtenaar

Slechts korte tijd is Pacelli als kapelaan verbonden aan de Chiesa Nuova, de parochiekerk, waar hij in zijn jeugd misdienaar was geweest. Al snel volgt dan in 1901 zijn aanstelling bij de Congregatie voor Bijzondere Kerkelijke Betrekkingen, een afdeling van het Vaticaanse Staatssecretariaat, dat we kunnen zien als een ministerie van buitenlandse zaken. Hij combineert zijn bureauwerkzaamheden met het schrijven aan een proefschrift over allerlei juridische aspecten rondom concordaten: verdragen tussen de Katholieke Kerk en nationale overheden. In 1904 promoveert hij. Hij klimt op tot secretaris van zijn Congregatie en in 1914 volgt zijn benoeming tot onderstaatssecretaris op het Staatssecretariaat: hij wordt de één na hoogste man in de Vaticaanse buitenlandse dienst. Inmiddels heeft hij dan al vele reizen als pauselijk vertegenwoordiger afgelegd: van de begrafenis van koningin Victoria van Groot-Brittannië in 1901 tot de ondertekening van het concordaat tussen het Vaticaan en Servië in 1914, vlak vóór het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog.

Nuntius

Tijdens die oorlog is Pacelli betrokken bij verschillende vredesinitiatieven van paus Benedictus XV, waarvoor hij onder meer naar Wenen reist. Als de post van pauselijk nuntius (ambassadeur) in het koninkrijk Beieren, de belangrijkste katholieke deelstaat van het keizerrijk Duitsland, in 1917 vrijkomt, wordt Pacelli op die post benoemd. Voorafgaand aan zijn vertrek naar München wordt hij in de Sixtijnse kapel door de paus tot bisschop gewijd en onmiddellijk bevorderd tot aartsbisschop. Omdat er in het overwegend lutheraanse Pruisen geen pauselijke vertegenwoordiging is, functioneert Pacelli feitelijk ook als nuntius voor het Duitse Keizerrijk. Meteen al in juni 1917 voert hij vredesoverleg met keizer Wilhelm II en kanselier Bethmann-Hollweg, maar de legertop ziet vanwege de communistische revolutie in Rusland nog kansen voor de overwinning en de pauselijke vredesvoorstellen worden verworpen.

Het eind van de Eerste Wereldoorlog is voor Duitsland een chaotische periode. Het keizerrijk stort ineen en in verschillende deelstaten, waaronder Beieren, proberen links-revolutionaire groeperingen de macht te grijpen. Mogelijk niet geheel vrij van antisemitische smetten informeert Pacelli aan staatssecretaris Casparri in Rome dat ‘de hoofdstad van Beieren lijdt onder een hardvochtige Joods-Russische revolutionaire tyrannie’. De communistische Radenrepubliek van München wordt overigens spoedig uiteengeslagen en de politieke rust keert terug.

In 1920 wordt Pacelli benoemd tot nuntius bij de regering van de Weimarrepubliek in Berlijn. Vanaf 1925 is hij ook deken van het corps diplomatique en dus eerste onder de ambassadeurs. Zijn invloed is groot en hij steunt de Duitse pogingen tot verzoening met de buurlanden. Hij bezoekt alle Duitse regio’s, preekt veel en is aanwezig op de jaarlijkse Katholikentag. In het jaar van het uitbreken van de economische wereldcrisis wordt hij naar Rome teruggeroepen.

Kardinaal-staatssecretaris

In december 1929 wordt Pacelli door paus Pius XI tot kardinaal verheven en in februari 1930 volgt zijn benoeming tot kardinaal-staatssecretaris. Het Verdrag van Lateranen met de staat Italië onder bestuur van dictator Mussolini is vlak voor zijn aantreden afgesloten en heeft de paus de status van staatshoofd teruggegeven, ook al is hij dat slechts van het piepkleine staatje Vaticaanstad. Onder Pacelli’s leiding komen concordaten tot stand met o.a. Oostenrijk, Duitsland, Joegoslavië en Portugal. Vooral het op 20 juli 1933 gesloten Reichskonkordat met Duitsland heeft veel stof doen opwaaien. De voorbereidingen daarvoor zijn veel eerder begonnen, maar de afronding ervan vindt plaats na de machtsovername door de nationaalsocialisten. De handtekening van Duitse zijde onder het verdrag wordt overigens niet gezet door Hitler, maar door de katholieke vicekanselier Franz von Papen. Het bewind van Hitler krijgt hiermee echter erkenning van katholieke zijde: het verbod voor katholieken om lid te zijn van de NSDAP wordt opgeheven. En de kerk krijgt ook iets terug: vrijheden om bv. katholieke scholen, jeugdverenigingen en ziekenhuizen in stand te houden en ook om zonder toestemming (lagere) kerkelijke benoemingen te blijven doen en kerkelijke vieringen en bijeenkomsten te houden.

Als Hitler al spoedig de afspraken uit het verdrag met voeten treedt, stuurt Pacelli keer op keer een protest. Wanneer dat niets uithaalt schrijft hij de grondtekst voor de door Pius XI uit te vaardigen encycliek Mit brennender Sorge, de enige oorspronkelijk in het Duits geformuleerde herderlijke brief, die op Palmzondag 1937 in alle Duitse katholieke kerken wordt voorgelezen. Het nationaalsocialisme wordt hierin een heidense leer genoemd; de rassenpolitiek van de nazi’s wordt bestempeld als strijdig met Gods schepping en het niet nakomen van de concordaatafspraken wordt veroordeeld. De nazi’s reageren furieus: betrokkenen bij de distributie van de encycliek en verschillende priesters worden gearresteerd. Maar de Duitse bisschoppen voelen zich geruggensteund en Pacelli zal zich herhaaldelijk, ook op zijn buitenlandse reizen, uitspreken tegen het nationaalsocialisme.

Paus in oorlogstijd

Pius XI sterft op 10 februari 1939. Op 2 maart van dat jaar, zijn 63e verjaardag, wordt Pacelli in één dag tijd door zijn collega’s in het conclaaf gekozen tot nieuwe paus. Als eerbetoon voor zijn voorganger neemt hij dezelfde naam aan en wordt Pius XII. Door de internationale oriëntatie van Pius XII krijgen nu veel meer dan vroeger niet-Italiaanse geestelijken een kans om door te dringen op hoge posten in de Curie, de pauselijke administratie. Daarnaast worden ook steeds meer bisschoppen van buiten Italië tot kardinaal verheven.

De eerste periode van het pontificaat van Pius XII wordt beheerst door de Tweede Wereldoorlog. Hij waarschuwt voor een op handen zijnde oorlog in een radiotoespraak op de dag na het afsluiten van het Molotov-Von Ribbentroppact, dat op 24 augustus 1939 het niet-aanvalsverdrag tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie regelt. Op 3 september daaropvolgend is de oorlog een feit. De houding van Pius XII tegenover de agressors Duitsland, Italië en Japan is complex en verwarrend. Hij veroordeelt die dictaturen in algemene zin, maar gaat ter bescherming van de katholieke kerk in de door hen beheerste landen uiterst behoedzaam te werk. Met Japan wordt zelfs nog in 1942 overgegaan tot het aanhalen van de diplomatieke banden. Groot-Brittannië en de Verenigde Staten protesteren heftig daartegen.

Overlijden

Pius XII heeft zijn hele leven een zwakke gezondheid gehad. Eind 1953 en begin 1954 moet hij zo vaak het bed houden, dat bestuurstaken blijven liggen. Hij overweegt af te treden, omdat volgens hem de kerk behoefte heeft aan een gezonde leider. De behandelende medici besluiten hem injecties te geven, die verjongingseffecten zouden moeten opleveren. Hevige maagkrampen en bloedbraken zijn het gevolg. Vier jaren met ziekteperiodes volgen nog tot het overlijden op 9 oktober 1958 op 82-jarige leeftijd.

In 2009 verklaart paus Benedictus XVI hem eerwaardig, een titel die een voorfase inluidt voor een zaligverklaring. Deze stap van Benedictus XVI ontmoet wereldwijd veel kritiek, vooral omdat de archieven van paus Pius XII in het Vaticaan op dat moment nog steeds gesloten zijn. De betreffende archieven zijn in 2020 voor wetenschappelijk onderzoek geopend en de resultaten daarvan zullen voor een nieuwe fase in de discussie gaan zorgen.