Jan Amos Comenius

In 1598 sterft Philips II en laat het Spaanse rijk achter in crisis. De Nederlanden sturen aan op een wapenstilstand met Spanje, die in 1609 tot stand komt. Eigenlijk is dan de tachtigjarige oorlog al beslist, al duurt het nog tot 1648 voordat er echte vrede komt. Engeland, Frankrijk, de Duitse staten en het Oostenrijks-Habsburgse rijk zijn soms onderling in oorlog met elkaar, maar vechten ook binnenlandse conflicten uit. In 1555 heeft de vrede van Augsburg er weliswaar voor gezorgd dat lutheranen en katholieken hun eigen gebieden krijgen, maar de godsdienstige situatie is verre van stabiel. In 1608 sluit een aantal protestantse vorsten onder leiding van Frederik IV van de Palts de Unie van Ahausen. Als reactie daarop wordt een katholieke Liga gevormd onder leiding van Maximiliaan van Beieren.

Oorlog

In 1618 breekt in Bohemen de Dertigjarige Oorlog uit. Samen met Moravië en Silezië vormt Bohemen de drie Tsjechische kroonlanden. De Tsjechische nationalisten willen onafhankelijk zijn van Duitse en Oostenrijkse heerschappij en gooien in de roes van de opstand op 23 mei 1618 twee stadhouders van de koning uit het raam van de Praagse burcht. Door Duitse protestanten geholpen krijgen de opstandelingen heel Bohemen in handen. Ferdinand II, de aspirant-keizer, wordt afgezet en vervangen door de Duitse keurvorst Frederik V van de Palts. Comenius is blij met de nieuwe koning en hangt in de school in Fulnek een portret van hem op. Vermoedelijk is hij ook aanwezig bij de intocht van Frederik in Olomouc in 1620. De Spanjaarden steunen echter de katholieken en vallen de Palts binnen. In Bohemen wordt Frederik door de katholieke Liga verslagen in de Slag op de Witte Berg op 8 november 1620. Vervolgens worden de leiders van de opstand op 21 juni 1621 in Praag terechtgesteld. Het land komt weer onder streng katholieke invloed.

Onderwijs

Terwijl Bohemen tijdens de Dertigjarige oorlog een rampzalige periode doormaakt en heel Europa te lijden heeft onder (godsdienst)oorlogen, werkt Comenius als gelovig christen aan zijn ideaal van eenheid en vrede. Dit streven bepaalt ook zijn inspanningen ten dienste van het onderwijs, waarvan hij veel verwacht voor de ontwikkeling van alle mensen. Van kinds af aan moet volgens Comenius de mens tot God worden gebracht. Kennis, deugd en godsdienst zijn daarom bij hem kernbegrippen. Hij is de eerste die werkt aan een samenhangend systeem van opleiden: tot het zesde levensjaar thuis bij moeder (moederschool), van zes tot twaalf op de volksschool (basisschool) en vervolgens tot achttien jaar naar het gymnasium (middelbare school). Daarop kan dan eventueel de universiteit aansluiten. Deze indeling is tot op de huidige dag de basis van ons schoolsysteem.

Onrust

Duitsland is door de Dertigjarige oorlog zwaar getroffen. De wederopbouw wordt een langdurig proces. De Fransen krijgen voet aan de grond in de Elzas. Maar het belangrijkste resultaat van de Vrede van Münster voor Duitsland is, dat het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie niet levensvatbaar is gebleken.

De Dertigjarige oorlog was de laatste echte oorlog tussen protestanten en katholieken. Noodgedwongen zouden ze voortaan moeten samenleven. De overwinnaar van de Vrede van Münster, Frankrijk, streed nog een aantal jaren door tegen de Spaanse Habsburgers, tot de Vrede van de Pyreneeën in 1659. Onder Lodewijk XIV probeerde Frankrijk zijn positie via diverse oorlogen te versterken en uit te breiden. Daardoor bleef het nog lang onrustig in Europa.