Dag Hammarskjöld
Een christen-staatsman in de Koude Oorlog
In 1943 ontwikkelen de geallieerden plannen voor een nieuwe internationale organisatie, als opvolger van de Volkenbond. Deze was immers niet in staat gebleken de Tweede Wereldoorlog te voorkomen. Na afloop van de Tweede Wereldoorlog moet de vrede worden bewaard, de economie weer opgebouwd en internationaal-maatschappelijk samengewerkt. Eind 1944 worden deze plannen uitgewerkt, waarna in april 1945 verdere stappen worden gezet. Op 26 juni 1945 ondertekenen vijftig naties het Handvest van de Verenigde Naties, de grondwet van de organisatie. Nadat Polen als 51ste land heeft getekend, treedt de VN in oktober 1945 in werking, met vijf permanente leden van de Veiligheidsraad: Nationalistisch China, Frankrijk, de Sovjet-Unie, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Deze vijf grote mogendheden krijgen hierdoor een bijzondere verantwoordelijkheid voor de handhaving van de wereldvrede. De Noor Trygve Lie is de eerste secretaris-generaal.
Vanaf het begin heeft de VN al tegen de 500 werknemers. Voor de bouw van een internationaal hoofdkantoor stellen de Verenigde Staten in New York City grond beschikbaar, aangekocht met geld van John D. Rockefeller Jr. Het daarop gebouwde VN-complex wordt op 9 januari 1951 officieel geopend en ligt in een onschendbare, internationale zone.
Hammarskjöld
Trygve Lie treedt af in 1952. In de eerste plaats heeft hij door zijn steun aan de Amerikaanse opstelling in de oorlog in Korea de steun van de Russen verloren. Daarnaast rommelt het intern op het VN-hoofdkantoor te New York. Zijn positie is dus onhoudbaar, en men gaat op zoek naar een geschikte opvolger.
Dag Hammarskjöld is in die tijd acceptabel voor alle partijen: Zweed (neutraal), onpartijdig, spreekt zijn talen. Hij krijgt de benoeming en wordt ingezworen op 10 april 1953. Eerst brengt hij de VN-organisatie op orde. Hij stelt nieuwe reglementen op, reorganiseert en verbetert de interne verhoudingen. Ook weet hij aanzienlijke besparingen te realiseren. Ook een niet onbelangrijk wapenfeit: hij weet de FBI het VN-gebouw uit te werken. Die was daar met instemming van zijn voorganger binnengekomen…. Hammarskjöld bevestigt de onschendbaarheid van VN-medewerkers.
Embleem van de Verenigde Naties
Open Art Clip Library / Wikimedia CommonsEen foto die is gemaakt van secretaris-generaal Hammarskjöld vóór het hoofdkwartier van de Verenigde Naties in New-York.
China
In 1954 stuurt hij Chou En-lai, de premier van communistisch China, dat geen lid is van de VN, een brief. Hij biedt daarin aan naar Peking te komen voor een gesprek over tijdens de Korea-oorlog krijgsgevangen geraakte Amerikaanse piloten en ander VN-personeel. Het komt inderdaad tot een bezoek aan China en tot enige verbetering in de onderlinge betrekkingen. Op Hammarskjölds vijftigste verjaardag komt de laatste krijgsgevangene vrij: het mag geen concessie aan de VS lijken. Kort daarna worden echter alle betrekkingen vanuit communistisch China verbroken.
Midden-Oosten
In het Midden-Oosten weet Hammarskjöld goede relaties op te bouwen met zowel David Ben Goerion, de Israëlische premier, als Gamal Abdel Nasser, de president van Egypte. Dat helpt hem bij onderhandelingen die leiden tot een tijdelijke wapenstilstand tussen Israël en zijn Arabische buren tijdens de Suez-crisis in 1956. Zijn diplomatieke vaardigheden (hij pakt zelf de telefoon en belt persoonlijk met regeringsleiders) en zijn vermogen zichzelf weg te cijferen in het belang van anderen stellen hem in staat succesvol te opereren bij het tot stand brengen van de eerste VN-vredesmacht. Begin 1957 neemt deze bij het Suezkanaal de Britse, Egyptische, Franse en Israëlische posities over. Als grenswachters blijven de VN-militairen tien jaar actief. De zesdaagse oorlog in 1967 zal alles in de regio veranderen…
Als secretais-generaal van de VN voerde Hammarskjöld heel wat diplomatieke onderhandelingen. Hier zien wij hem (tweede van rechts) in gesprek met de Chinese premier Chou En-lai (tweede van links). Communistisch China was op dat moment geen lid van de VN.
In het conflict in het Midden-Oosten toonde Hammarskjöld opnieuw zijn vaardigheid als onderhandelaar en bemiddelaar. Op de linker foto zien we hem in gesprek met president Nasser van Egypte. Op de rechter foto is hij in gesprek met minister Golda Meir van Israël. Beide landen waren in de Suezcrisis (1956) met elkaar slaags geraakt.
Complexe situatie
Bij de Hongaarse Opstand in 1956 kan de VN geen rol spelen, omdat Rusland de kwestie als een interne aangelegenheid beschouwt. Dat leidt tot veel kritiek op Hammarskjöld. Toch wordt hij in 1957 herkozen voor een nieuwe termijn van vijf jaar. Bij die gelegenheid zegt hij de VN te beschouwen als een gewaagde onderneming ten dienste van een internationale gemeenschap die in vrede leeft onder rechtvaardige wetten. Hij wil de VN meer preventief dan reactief laten opereren. De complexiteit van de internationale situatie belemmert zijn idealen echter.
Toenemende spanningen
Hammarskjöld krijgt in zijn tweede termijn te maken met spanningen in Libanon, Laos en Cambodja, met de oorlog in Vietnam en vooral met de chaotische situatie in Congo, dat in 1960 plotsklaps onafhankelijk is geworden van België. Congo was duidelijk niet klaar voor zelfbestuur. Een interne strijd tussen premier Lumumba en gouverneur Moise Tshombe van de provincie Katanga leidt tot een onhoudbare situatie. De Veiligheidsraad wil dat Hammarskjöld een vredesmacht samenstelt. Dat is nog niet zo eenvoudig, gezien de conflicten tussen blank en zwart, Oost en West: hij kiest voor een vredesmacht die voornamelijk uit Afrikaanse troepen bestaat.
Als Hammarskjöld bij een bezoek aan Congo landt in Katanga, wordt dat door de Russen opgevat als steun aan Tshombe, terwijl zij premier Lumumba steunen. Rusland eist het onmiddellijke aftreden van Hammarskjöld, die partijdig zou zijn. In zijn plaats zou een troïka moeten worden benoemd: een vertegenwoordiger van het Westen, een uit het Oostblok en een neutrale derde. Hammarskjöld weigert af te treden met als argument dat hij werkt voor de zwakkere landen in de wereld, en niet wijkt voor de druk van grootmachten. Hij krijgt in de Algemene Vergadering een ovationeel applaus en blijft in functie.
Hammarskjöld met links de Congolese premier Lumumba. Kort na deze ontmoeting crashte het vliegtuig vlak voor de landing in Ndola (Zambia).
Een ongeluk?
In Congo blijft de situatie onveranderd gespannen. Hammarskjöld besluit toch nog een laatste poging te wagen om persoonlijk te bemiddelen. In de nacht van 17 op 18 september 1961 verongelukt zijn vliegtuig vlak voor de landing in Ndola (in het huidige Zambia) onder tot nu toe onopgehelderde omstandigheden, die tot op de dag van vandaag tot discussie leiden
Een Douglas DC6 vliegtuig. Het is met dit type toestel dat Hammarskjöld de fatale vlucht naar Ndola (nu in Zambia) maakt (17-18 september 1961).
Wikimedia Commons